Шараларға қатысты ұлттық мәдениеттің қайта ӛркендеуіне кеңінен жол ашылды. Оған елбасы Н.Ә

Казахский государственный женский педагогический университет. Вестник №3 (6), 2011.  
213 
Мемлекеттік  қарыз  деген  мемлекеттің  ӛтелмеген  займдары  мен  олар  бойынша 
тӛленбеген проценттердің жалпы сомасы. Займдарды орналастыру аясын  есептегенде 
мемлекеттік қарыз ішкі және сртқы болып бӛлінеді. Мемлекеттік қарыздың түрлері: а)  
үкімет алған несие; ә) мемлекеттік займдар, яғни үкімет атынан эмиссияланған бағалы 
қағаздар; б) үкімет кепілдік берген басқа қарыз міндеттемелері. Мемлекеттік қарызды 
үкімет  басқарады  және  қарыз  оның  барлық  активтерімен  қамтамасыз  етіледі. 
Мемлекеттік  қарыз  мемлекеттік  бюджет  есебінен  ӛтіледі,  яғни  мемлекеттік  қарыз 
міндеттемелерін  ӛтеу  мерзімі  келгенде  займдар  жойлып,  олар  бойынша  процент 
тӛленеді. 
Қазақстан  Республикасының  ішкі  валюта  нарығы  Қазақстан  қор  биржасының  
(ҚҚБ)    валюталық  сегментімен,    банкаралық  валюта  нарығымен  және  қолма-қол 
шетелдік  валюта  нарығымен  (банктер  мен  заңды  тұлғалардың  айырбас  пункттері 
желісі)  берілген.  ҚҚБ-да  және  банкаралық  валюта  нарығында  сауда-саттық  АҚШ 
доллары,  eуpo    және  ресей  рублі  бойынша  жүргізіледі.  Валюта  нарығындағы  жағдай 
АҚШ долларына шаққанда теңгенің нығаю үрдісімен сипатталды. Дүниежүзілік валюта 
нарықтарындағы  ахуалмен,    экспорттық  пайданың  және  банк  секторының  сыртқы 
қарыз  алуымен  шартталған  АҚШ  долларына  шаққанда  теңгенің  атаулы  нығаю  үрдісі 
байқалды.  Теңге  бағамының  серпініндегі  үрдістің  ауысуы  Ұлттық  қордың  қаражатын 
қалыптастыру  және  пайдалану  тетігінің  ӛзгеруіне,    ең  аз  резервтік  талаптар  бойынша 
жаңа  ережелерді  енгізуге,  ҚҚА-ның  екінші  деңгейдегі  банктердің  сыртқы  қарыз  алу 
деңгейін тартуына жекелеген шектеулер енгізуіне байланысты.  
Орта мерзімді кезеңге валюта нарығын дамытудың мынадай негізгі мақсаттары 
мен міндеттері айқындалады:  
-
 
ұлттық  валютаның  құбылмалы  айырбас  бағамы  режимінің  одан  әрі  тұрақты 
жұмыс істеуін қамтамасыз ету;  
-
 
мерзімді  валюта  нарығын    (форвардтар,    своптар,    фьючерстер  нарығын)  
дамытуға қажетті шаралар қабылдау;  
-
 
спот  валюта  нарығының  және  мерзімді  валюта  нарығының  заңнамасын 
жетілдіру. 
Алға қойылған мақсаттарды іске асыру үшін мынадай шараларды жүргізу қажет:  
-
 
қазақстандық теңге бағамының күрт ауытқуын жеңілдету мақсатында ӛзгермелі 
айырбас бағамының басқарылатын режим саясатын жалғастыру; 
-  доллар  бойынша  тәуекелдерді  ырықтандыру  мақсатында  ҚҚБ  еуро/теңге 
бағамына баға белгілеуді бастау.  
Қазақстанның  қор  нарығының  ағымдағы  жай-күйі  акциялар  нарығының 
дамымағандығымен сипатталады. Ресми тізім акциялары атауларының шамамен үштен 
біріне нарықта қол жеткізу мүмкін емес. Олардың арасында қазақстандық экономикада 
жетекші  болып  табылатын  аса  ірі  компаниялардың  бағалы  қағаздары  бар.  Бағалы 
қағаздар айналымның салалық құрылымы Қазақстандық қор биржасының (ҚҚБ) ресми 
тізімінің  құрылымына  жауап  бермейді.  Қор  биржасының  жалпы  айналымындағы 
акциялардың қайталама нарығының үлесі мардымсыз әрі тӛмендеу үстінде.  Шарттық 
мәмілелердің басым болуы басты мәселе болып табылады.  Қаржы нарығы мен қаржы 
ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі мен ҚҚБ тікелей мәмілелерге қарсы күрес 
жӛнінде  шаралар  қабылдауда,  алайда  олардың  кӛлемдік  және  сандық  мәндегі  үлесі 
жоғары болып қалуда.  
Орта  мерзімді  перспективада  бағалы  қағаздар  нарығының  негізгі  мақсаттары 
мен міндеттері:  
-
 
 қор нарығы арқылы несие капиталына қатынауды кеңейту; 
      -  бағалы  қағаздар  нарығында,  оның  ішінде  халықтың  есебінен  инвесторлар 
тізбесін арттыру;  
      -  бағалы  қағаздар  нарығында  инвесторлардың  құқықтарын,  оның  ішінде 
миноритарлық акционерлердің құқықтарын қорғау; 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті.  Хабаршы  №3 (6), 2011.
 
214 
      -  бағалы  қағаздар  нарығында  жаңа  және  ӛтімді  қаржы  құралдарын,    оның 
ішінде  бӛлінген  активтермен  қамтамасыз  етілген  облигацияларды    (секьюрителендіру 
тетіктері),    ӛтімді  бағалы  қағаздарды,  инфрақұрылымдық  облигацияларды,  
мемлекеттік кепілдікпен қамтамасыз етілген борыштық бағалы қағаздарды енгізу.  
  Дүниежүзілік  тәжірибе  куәландырып  отырғандай  үлестік  нарықты  табысты 
дамыту  үшін  қажетті  шарттар  акционерлердің  құқықтарын  қорғаудың  мүлтіксіз 
сақталуын  қамтамасыз  ету,    қатаң  есептілік  стандарттарын  сақтау,    сыбайлас 
жемқорлықтың тӛменгі деңгейде болуы,  акциялар нарығында жекелей инвесторлардың 
бұқаралығы  болып  табылады.  Сондықтан  акциялар  нарығын  дамыту  мақсатында 
Қазақстан  Республикасының  корпоративтік  заңнамасын  жетілдіру  Халықаралық 
қаржылық есептілік стандарттарын  (ХҚЕС)  енгізу жолымен толық шамада ақпаратты 
ашу режимін оңтайландыруға бағытталған іс-шаралар кешенін жүргізу;  қолданыстағы 
корпоративтік  заңнаманы  құру,  корпоративтік  басқару  саласында  заңнаманың 
сақталуын бақылау жүйесін құру ұйғарылады.  
Қазақстандық  бағалы  қағаздар  нарығының  негізгі  міндеттерінің  бірі 
инвестициялау  үшін  мүмкіндіктерді  арттыру  мақсатында  ұсынылатын  қаржы 
құралдарының  спектрін  кеңейту  болып  табылады.  Осы  мәселені  шешу  үшін  мыналар 
басым бағыттар болады:  
-
 
бағалы  қағаздар  нарығын  одан  әрі  дамыту,  оның  ішінде  қор  нарығында  тиісті 
бағдарды  белгілеу  үшін  тұрақты  деңгейде  үкіметтік  қарыз  алуды  жүзеге  асыру 
мүмкіндігін  қарау,    сондай-ақ  республиканың  ішкі  нарығында  қаржы  құралдарының 
барлық спектрі бойынша нақты қисық кірістілікті құру;  
-
 
мемлекеттің кепілдігімен және мемлекеттің кепілгерлігімен бағалы қағаздарды 
шығару  және  оның  айналымы  туралы  заңнаманы,  кӛрсетілген  кепілдемелер  мен 
кепілдіктерді пайдалану тетіктерін іске асыру бӛлігінде жетілдіру;  
-
 
секьюрителендіру тетіктерін іске қосу;  
-
 
мемлекеттің кепілдігі бар облигацияларды шығару жолымен мемлекеттік-жеке 
серіктестік  тетіктерін дамыту;  
-
 
ӛтімді қаржы құралдар нарығын дамыту жӛніндегі тиімді шараларды қабылдау,  
заңнаманы  одан  әрі  жетілдіру  және  деривативалар  нарығын  дамытуға  кедергі 
келтіретін заңнамалық нормаларды жою жоспарланады.  
Деривативалардың белсенді нарығын құрудың маңызды буыны Қазақстанда ұзақ 
мерзімді  және  қысқа  мерзімді  мемлекеттік  бағалы  қағаздардың  ӛтімді  нарығын 
қалыптастыру  болып  табылады.  Осыған  байланысты  Үкімет,    Ұлттық  Банк  және 
Агенттік  мемлекеттік  бағалы  қағаздар  эмиссиясына  және  ӛтімді  нарықты  құруға 
кӛзқарастар  әзірлейтін  болады,    ол  нарық  субъектілері  үшін  қисық  кірістілік 
индикаторларын  қалыптастыруға мүмкіндік береді. Шығарылымдар  стратегиясы және 
Мемлекеттік  бағалы  қағаздар  борышын  басқару  Ұлттық  қордың  қаражатын 
қалыптастыру  және  пайдаланудың  орта  мерзімді  перспективаға  арналған 
тұжырымдамасына  сәйкес  үкіметтік  қарыз  алу  саясаты  кепілдік  берілген  борышты 
ескере  отырып,  Ұлттық  қор  активтерінің  нарықтық  құнына  қатысты  үкіметтік 
борыштың 50-70  пайыздық  арақатынасына қол жеткізуге бағдарланатын болады. Бұл 
ретте,    қаржы  нарығын  дамыту  үшін  бюджеттің  қалыптасатын  нақты  атқарылуына 
қарамастан, Мемлекеттік бағалы қағаздарды бастапқыда жоспарланған кӛлем мен кесте 
бойынша  тұрақты  деңгейде  шығару  жүзеге  асырылатын  болады.  Мемлекеттік  бағалы 
қағаздар  бойынша  қисық  кірістілікті  құру  жӛнінде  қойылған  міндетті  іске  асыру 
мақсатында  бағалы  қағаздар  нарығында  Мемлекеттік  бағалы  қағаздар  жасанды 
сұранысты азайту жӛніндегі  іс-шаралар кӛздеу  ұйғарылады. Бұдан басқа, мемлекеттің 
қатысуы  бар  ұйымдардың  да,    жинақтаушы  зейнетақы  қорларын  қоса  алғанда  ӛзге 
нарық  қатысушыларының  да  Мемлекеттік  бағалы  қағаздар  сатып  алуы  жӛніндегі 
міндеттерді алып тастаған жӛн.  Бұл ретте кӛрсетілген талаптарды алып тастау нарықта 
баламалы қаржы құралдарының пайда болуына қарай кезең-кезеңмен жүзеге асырылуы 

Казахский государственный женский педагогический университет. Вестник №3 (6), 2011.  
215 
тиіс. Мемлекеттік қаржыландыру стратегиясын анықтауға байланысты нарық отандық 
бағалы  қағаздар  нарығын  дамытуды  қолдау  үшін  елеулі  тірек  болып  табылады.  
Мұндай  стратегия  жаңарған  нарық  қағидаттарын  қатаң  сақтауды  қамтиды,  бұл  қол 
жетімділік  пен  айқындылық  қағидаттары,  сондай-ақ  бағалы  қағаздар  нарығы  арқылы 
инвестициялық  жобаларды  қаржыландыру  үшін  міндеттемелерді  тарту  және  қаржы 
нарығында  қаражатты  тарту  жолымен  басым  инфрақұрылымдарды  дамытуға  белсенді 
инвестициялау.   
Мемлекет  қол  жетімділік  пен  айқындылық  қағидаттары  шеңберінде  борыштың 
құрылымы,  инвестициялық  жобаларға  қажетті  қаржыландыру  және  нарық 
қатысушылар  мен  тұтастай  алғанда  қоғам  үшін  борышты  басқару  стратегиялары 
туралы ақпараттың жоғары сапасын жетілдіретін және қамтамасыз ететін болады. Орта 
мерзімді  кезеңде  қаржы  секторын  дамыту  мақсатында  бағалы  қағаздар  нарығын 
дамытуға ықпал ететін тӛрт іргелі салаға ерекше кӛңіл бӛлетін болады, олар мыналар:  
1) инфрақұрылымның ақпараттық айқындылығы;  
2) қаржы ұйымдарының беріктігі мен сенімділігі;  
3)  зейнетақы  қорларының  инвестициялық  портфелін  әртараптандыру  және 
пайыздық ставкаларды ырықтандыру;  
4) заңнамалық базаны жетілдіру.  
Бұдан  басқа,  айналыс  мерзімі  неғұрлым  ұзақ  Мемлекеттік  бағалы  қағаздарды 
кезең-кезеңімен енгізу жүзеге асырылатын болады;  сондай-ақ зейнетақы қорлары мен 
қор нарығына басқа қатысушылардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін борыштық 
құралдар  нарығында  баламалы  құралдарды,    әсіресе,    инфрақұрылымдық 
облигацияларды  дамыту  жӛнінде  шаралар  қабылданады.  Айналыс  мерзімі  неғұрлым 
ұзақ  Мемлекеттік  бағалы  қағаздарды  кезең-кезеңімен  енгізуді  жүзеге  асыру 
ұйғарылады. Бұл ретте, қисық кірістілікті құру үшін айналыс мерзімі бар ай және одан 
асатын МБҚ шығаруды жүзеге асыру ұйғарылады.   
Бағалы қағаздар нарығын дамытумен дамыған инфрақұрылымның болуы үлкен 
мәнге ие.  Осыған байланысты бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын одан әрі 
дамыту  жӛніндегі  жұмыстарды  жүргізу  қажет.  Техникалық  инфрақұрылымды 
жетілдіруге  ерекше  кӛңіл  бӛлінуі  тиіс,  атап  айтқанда  Алматы  қаласы  Ӛңірлік  қаржы 
орталығының  жұмыс  істеуіне  байланысты  Алматы  қаласының  аумағында  жұмыс 
істейтін  қор  биржасының  сауда  алаңында  қаржы  орталығының  арнайы  сауда  алаңын 
ұйымдастыру  қажет.    Осыған  байланысты  ӛңірлік  қаржы  орталығы  қызметінің 
ерекшелігіне  сәйкес  ҚҚБ  сауда  жүйесін  бейімдеу  жӛніндегі  жұмыстарды  жүргізу 
қажет, атап айтқанда шетелдік эмитенттердің бағалы қағаздарын айналдыру, сондай-ақ 
сауда-саттыққа  шетелдік  брокер  дилерлердің  қатынауы    "Т+3"    орындау  мерзімі  бар 
сауда  жүйесінде  мәмілелер  жасау,    сондай-ақ  клирингтік  жүйелерді  пайдалану 
мүмкіндігін  қарауды  талап  етеді.    Орталық  депозитарий  қызметінде  сондай-ақ  оның 
бағдарламалық қамтамасыз етуін ҚҚБ сауда жүйесінің мүмкіндіктеріне сәйкес келтіру 
жӛніндегі  жұмыстарды  жүргізу  қажет.  Бағалы  қағаздар  нарығының  инфрақұрылымын 
дамытуда  маңызды  мәселе  сондай-ақ  бағалы  қағаздарға  құқықтарды  есепке  алу,  
сондай-ақ  олар  бойынша  жеке  меншік  құқықтарының  ӛтуін  есепке  алу  болып 
табылады,  ол  бағалы  қағаздарға  құқықтарды  тіркеу  процесінде  туындайтын 
тәуекелдерді  азайтуға  оң  әсер  ететін  болады  және  бағалы  қағаздар  меншік  иелерінің 
құрылымының айқындылық деңгейін арттыруға, инвесторлардың құқықтарын қорғауға 
ықпал  ететін  болады.  Бағалы  қағаздардың  әр  түрлері  бойынша  қаржы  құралдарының 
әділ (нарықтық) құнын анықтау әдісін іс жүзінде пайдалану және қолдануды жетілдіру. 
Бағалы  қағаздар  нарығында  тәуекелдерді  басқару  мәселелерін  жетілдіру  мақсатында 
тәуекелді 
қадағалауға 
бағдарланған 
халықаралық 
пруденциалдық 
реттеу 
стандарттарына сәйкес бағалы қағаздар нарығының кәсіби қатысушыларының қызметін 
пруденциалдық  реттеуді  жетілдіру  және  оларда  тәуекелдерді  басқару  жүйесін  енгізу 
ұйғарылады.  Тәуекелдерді  басқару  жүйесінің  негізгі  мақсаты  қандай-да  бір 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті.  Хабаршы  №3 (6), 2011.
 
216 
тәуекелдерді  қабылдау  мүмкіндігін  және  оларды  ӛлшеу  мен  басқару  үшін 
кӛзқарастарды белгілеу болуға тиіс.  
Ағымдағы  сәтте  қолданыстағы  Қазақстан  Республикасының  қаржы  секторын 
дамыту  тұжырымдамасында  қойылған  ӛтімді  қаржы  құралдары  ұғымын,  олардың 
айналымы мен салық салу тәртібін анықтау жӛніндегі мәселе шешілмегендігін атап ӛту 
қажет.  Мүмкін  осы  факт,  сондай-ақ  мәмілелердің  үлкен  кӛлемін  қолдауға  дайын 
маркет-мейкерлердің  болмауы  кӛбіне  ӛтімді  қаржы  құралдары  нарығының 
дамымағандығын  түсіндіреді.  Ӛтімді  қаржы  құралдары  нарығын  дамыту  бойынша 
бірінші  қадам  Ұлттық  Банктің  банкаралық  валюта  нарығында  негізгі  маркет-мейкер 
ретінде  әрекет  етуі  болмақ,    ол  басқа  нарық  қатысушыларын  ынталандыруы  және 
неғұрлым  ӛтімді  құралдардың  (опциондардың)  туындауына  ықпал  етеді.  Қажетті 
шаралар: 
- Қазақстан Республикасының заңнамасына  (Азаматтық Кодекс,  Салық кодексі,  
Бағалы  қағаздар  нарығы  туралы  заң)    ӛзгерістер  мен  толықтырулар  енгізу  жолымен 
ӛтімді қаржы құралдары ұғымын, олардың айналыс және салық салу тәртібін анықтау;  
- 1 жылға дейін мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша қисық кірістілікті құру;  
-  банкаралық  валюта  нарығында  оларды  бір  жылға  дейінгі  мерзіммен  одан  әрі  бүкіл 
қисық  кірістілік  бойынша  белгілеу  перспективасымен  1    айға  дейінгі  мерзімі  бар 
мерзімді келісім-шарттарды белгілеуді жүзеге асыру.  
Микроқаржы  қызметтеріне  қол  жеткізу  арқылы  халықтың  әлеуметтік  осал 
топтарының  және  қазіргі  уақытта  банк  секторының  қаржылық  қызметтерімен 
қамтылмаған  шағын  кәсіпкерлік  субъектілерінің  мүмкіндігін  кеңейту,  ол  мыналарға 
мүмкіндік береді:  
- кәсіпкерлік бастамасын дамыту;  
- жұмыспен қамтылуын арттыру;  
- ӛмір сүру деңгейін кӛтеру;  
- қаржылық білімділік деңгейін кӛтеру.  
Қазақстанда  бірқатар  микроқаржы  ұйымдары  (МҚҰ)    жұмыс  істейтініне 
қарамастан,    олар  ұсынатын  қызметтердің  саласы  мен  кӛлемі  әлі  де  шектеулі. 
Қазақстанда  МҚҰ  микрокредиттерді  ғана  ұсынады  және  олардың  қызметінің  қамтуы 
әзірше шағын. Қазақстанда микроқаржы қызметтері ұйымдардың тӛрт түрін ұсынады: 
коммерциялық  банктер  (УВRD  бағдарламалары  арқылы),    банктік  емес  қаржы 
ұйымдары,    несиелік  серіктестіктер  мен  микронесиелік  ұйымдар.  Несиелік 
серіктестіктер  нарығының  дамуын  талдау  қадағаланып  отырған  үрдістердің  нарық 
қажеттіліктеріне  сәйкес  келмейтінін  кӛрсетеді.    несиелік  серіктестіктердің  жиынтық 
несиелік  портфелі  олар  қамтитын  клиенттер  санымен  қатар  барынша  мардымсыз  әрі 
банктердің  осыған  ұқсас  сипаттамаларымен  салыстыруға  келмейтін  болып  табылады. 
Несиелік  серіктестіктердің,    оның  ішінде  кредиттерді  беру  жӛніндегі  қызметі 
қатысушылардың  тар  аясымен  шектелгендігін  назарға  ала  отырып,    несиелік 
серіктестіктердің даму деңгейінің тӛмен екендігін бекітуге болады.  
Осы  уақытқа  дейін  микроқаржыландыруды  тежеп  отырған  негізгі  фактор 
микроқаржыландыру  жүйесін  дамытуға  деген  тұжырымдамалық  кӛзқарастың,    осы 
секторды мемлекет тарапынан кешенді қолдаудың болмауы болды. Қаржы секторында 
бәсекені  арттыру  жӛнінде  шаралар  қабылдауға  шақыратын  Президенттің  Қазақстан 
халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі бәсекені дамыту үшін 
жағдайлар жасау жӛнінде міндеттер қойды. Кредиттік серіктестіктер мен микрокредит 
ұйымдары  сияқты  ұйымдар  неғұрлым  ұтқыр  және  мамандандырылған  қаржы 
институттары  бола  отырып,  банктік  қызметтерге  балама  қызметтер  ұсына  алар  еді. 
Халықтың  қаржы  ресурстарына  қол  жеткізуін,    кредиттік  серіктестіктер  мен 
микрокредит ұйымдары 
ұсынатын  қызметтердің  спектрін  кеңейту,  қосымша  жұмыс  орындарын  құру, 
кедейлік  деңгейін  тӛмендету  және  халықтың  табысын  ұлғайту  жолымен  әлеуметтік 

Казахский государственный женский педагогический университет. Вестник №3 (6), 2011.  
217 
проблемаларды  шешу,  шағын  және  орта  кәсіпкерліктідамыту,  қаржы  нарығында 
бәсекені  ынталандыру,  МҚҰ-ларды  қаржыландыру  кӛздерімен  қамтамасыз  ету, 
республиканың  қаржы  жүйесінің  бір  бӛлігі  ретінде  орнықты  микроқаржы  секторын 
құру мақсатында орта мерзімді перспективада мынадай шараларды қабылдау қажет:  
- несиелік серіктестіктер мен микронесие ұйымдарын мемлекеттік қолдау тетігін 
одан әрі жетілдіру;  
-  микроқаржы  ұйымдарының  кәсіби  қызметтер  мен  ақпаратқа  қол  жеткізуін 
қамтамасыз  ететін  кӛмекші  қызметтер  мен  инфрақұрылымды  дамыту  үшін 
ынталандырушылар жасау;  
кредиттік 
серіктестіктер 
мен 
микрокредит 
ұйымдарының 
қызметін 
мониторингтеуді  жүргізу сапасын арттыру, оның ішінде олар статистика органдарына 
беретін  есеп  нысандарын  жетілдіру.  Халықаралық  тәжірибе  кӛрсетіп  отырғандай, 
қаржылық  секторды  дамыту  деңгейі  қор  нарығының  ӛтімділігі  және  ӛтімді  қаржы 
құралдарының  нарығын  дамыту  деңгейіне  барабар.  Мемлекеттік  бағалы  қағаздар 
нарығында  нақты  қисық  кірістілікті  құру  ӛтімді  қаржы  құралдары  нарығын  дамытуға 
негіз болуы тиіс. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
1.Қазақстан 2030 стратегиясы 
2.Сборник нормативно- правовых актов по вопросам ценных бумаг в РК по состоянию 
на 25.04.04г. библиотека «Официальной газеты» № 4, апрель 2004 
3.Закон «О банках и банковской деятельности в РК» 
4.Медведков  С.  Ю.  «Лизинг  в  экономике  США»  «США:  политика,  экономика, 
идеология», 2000г., № 5, стр. 101 
5.Сейткасимов Г. С. Банковское дело – Алматы, 1998г, стр. 228 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
      Бұл  мақала    қор  нарығының  дамуының  ел  экономикасына  ықпалы,  несиелік 
серіктестіктер  мен  микронесие  ұйымдарын  мемлекеттік  қолдау  тетігін  одан  әрі 
жетілдіру,    мемлекеттік  бағалы  қағаздар  нарығында  кірістілікті  құру,  ӛтімді  қаржы 
құралдары нарығын дамыту жолдары қарастырылған.   
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматрываются проблемы применения фондов как одной из важных 
экономических направлении, способствующих развитию использование кредитования, 
микрокредитов в различных учреждениях, их экономических эффективность в области 
рынка  ценных  бумаг,  эффективность  финансовых  инструментов  в  рыночной 
экономике.  
 
 
 
УДК 65. 012.2 
Н 176 
МЕТОДЫ ПЛАНИРОВАНИЯ И ОЦЕНКИ ЭФФЕКТИВНОСТИ 
ГОСУДАРСТВЕННЫХ СРЕДСТВ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН  
 
Надиров М.Н. – к.э.н., доцент, Рахымбекова  А.Б. – магистрант  
(г.Алматы, КазгосженПУ) 
 
Управление  процессами  формирования,  распределения  и  использования 
бюджетных  средств  осуществляется  посредством  бюджетного  планирования  и 
прогнозирования.  Роль  и  значение  бюджетного  планирования  и  прогнозирования 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті.  Хабаршы  №3 (6), 2011.
 
218 
проявляются  в  составлении  адресного  финансового  плана,  каковым  является  бюджет, 
определяющий  возможности  государства  в  формировании  бюджетных  средств  и  их 
использовании  на  основные  цели:  на  развитие  и  дальнейшее  углубление  социальных 
реформ, на развитие образования и здравоохранения, на индустриально-инновационное 
развитие, на развитие аграрного сектора. 
Экономическая 
сущность 
бюджетного 
планирования 
выражается 
в 
централизованном  распределении  и  перераспределении  стоимости  общественного 
продукта  и  национального  дохода  между  различными  звеньями  всей  финансовой 
системы и проявляется в процессе разработки и исполнения бюджетов разных уровней. 
Основа  бюджетного  планирования  государственная  социально-экономическая 
программа развития страны. 
Финансовое  планирование  вообще  и  его  важнейшее  составное  звено  - 
бюджетное  планирование,  под  которым  понимается  планирование,  связанное  с 
составлением  и  исполнением  бюджета,  являются  органической  частью  всего 
народнохозяйственного планирования. Вместе с тем, роль бюджетного планирования в 
правлении  финансовыми  ресурсами  весьма  велика,  поскольку  она  далеко  выходит  за 
рамки  непосредственного  составления  и  исполнения  плана  доходов  и  расходов 
бюджета,  где  устанавливаются  обязательства  по  платежам  и  определяются  размеры 
бюджетного  финансирования.  Исключительное  положение,  которое  занимает  бюджет 
среди 
других 
финансовых 
планов, 
придает 
бюджетному 
планированию 
общегосударственное  значение.  Это  проявляется  во  взаимосвязи  реформирования 
государственного  управления  и  децентрализации  властных  полномочий  с 
совершенствованием  финансовых  отношений  между  участниками  бюджетного 
процесса  и  межбюджетных  отношений,  а  также  в  оптимизации  государственных 
расходов, форм и методов их финансирования. 
Бюджетное  планирование  должно  соответствовать  требованиям  взаимосвязи  с 
финансовым  планированием,  целевого  характера  бюджетных  назначений,  наличия 
резервов  и  сбалансированности  доходов  и  расходов.  Главная  цель  процесса 
планирования - определение годовых поступлений налогов и доходов по каждому виду 
платежей  и  обеспечение  обоснованного  распределения  доходов  между  бюджетами 
различных уровней. 
С  планированием  бюджета  тесно  связано  бюджетное  прогнозирование,  под 
которым  понимается  процесс  определения  вероятностных  оценок  возможных 
направлений  развития  доходной  и  расходной  частей  бюджета.  Он  основывается  на 
перспективном  планировании  развития  экономики,  поскольку  без  учета  перспектив 
роста  натуральных  показателей  невозможно  качественное  научное  прогнозирование 
бюджетных ресурсов. 
Цель  бюджетного  прогнозирования  заключается  в  разработке  и  обосновании 
оптимального  развития  бюджета  с  учетом  сложившихся  в  экономике  тенденций, 
конкретных социально-экономических условий и перспективных оценок их изменений. 
Результаты  такого  прогнозирования  имеют  важное  значение  с  точки  зрения принятия 
эффективных мер по реализации финансово-бюджетной политики государства. 
Бюджетное  планирование  осуществляется  в  соответствии  с  требованиями 
принципов  единства,  преемственности,  приоритетности,  сбалансированности  и 
обоснованности. 
Принцип  единства  бюджетного  планирования  обеспечивается  составлением 
государственного  бюджета  Республики  Казахстан,  в  состав  которого  входят 
республиканский  и  местные  бюджеты.  В  соответствии  с  действующим 
законодательством данный принцип основывается на единых требованиях: 
-  по  формированию  перечня  бюджетных  программ,  финансируемых  из  - 
республиканского бюджета и местных бюджетов; 

Казахский государственный женский педагогический университет. Вестник №3 (6), 2011.  
219 
-  по  установлению  нормативов  распределения  доходов  между  уровнями 
бюджетов; 
- по определению долговременных размеров субвенций и бюджетных изъятий. 
Принцип преемственности планирования обеспечивается сочетанием текущего и 
перспективного  бюджетного  планирования  с  учетом  направлений  социально-
экономического развития и бюджетных параметров, принятых за основу в предыдущий 
период,  прогнозов  социально-экономического  развития  страны  на  очередной 
финансовый год и на среднесрочный и долгосрочный период. 
Принцип  приоритетности  обеспечивается  планированием  бюджета  с  учетом 
приоритетных  направлений  среднесрочного  плана  социально-  экономического 
развития страны. 
Планирование  бюджетных  расходов  на  реализацию  программ  социально- 
экономического  развития  осуществляется  программно-целевым  или  нормативным 
методом. 
Программно-целевой метод бюджетного планирования заключается в системном 
планировании  выделений  бюджетных  средств  в  соответствии  с  целевыми 
программами,  разработанными  в  соответствии  с  бюджетной  политикой  государства. 
Данный  метод  обеспечивает  единый  подход  к  формированию  и  рациональному 
распределению финансовых ресурсов фондов по конкретным программам и проектам, 
их  концентрацию  и  целевое  использование,  что  способствует  более  эффективному 
освоению  бюджетных  средств.  В  основу  расчета  смет  бюджетных  учреждений 
положены объемные показатели деятельности (число граждан, групп, коек,  учащихся, 
классов и т. д.), время функционирования учреждения и финансовые нормы. 
Нормативный  метод  планирования  расходов  и  выплат  используется  при 
планировании  средств  на  выделение  финансов  на  реализацию  мероприятий  на 
основании  смет  бюджетных  учреждений  в  соответствии  с  нормами,  установленными 
законодательными актами. В качестве норм выступают: нормы расходов на питание и 
обеспечение медицинскими препаратами, ставки заработной платы, пенсий, стипендий 
и т. д. В смете бюджетного учреждения отражаются: 

свод  расходов  (фонд  заработной  платы,  фонд  социального  развития,  фонд 
материального поощрения и т. д.); 

свод доходов (финансирование из бюджета, дополнительные доходы и т.д.); 

производственные показатели учреждения (доходы и расходы); 

обоснование доходов и расходов и др. данные. 
Приведем классификацию методов бюджетного планирования, которые описаны 
в  различных  обзорах  отечественного  и  зарубежного  опыта,  посвященных 
планированию бюджета, и произведено сравнение этих методов. 
Финансовое планирование в свете теории малых изменений (incremental theory) 
основывается на предположении, что принципиальные изменения в структуре бюджета 
невозможны,  и  что  политики,  как  правило,  не  в  состоянии  провести  глубокий  анализ 
осуществляемой 
стратегии. 
Вследствие 
этого 
разрабатываемый 
бюджет 
преимущественно  определяется  прошлогодним  бюджетом,  т.е.  принятыми  ранее 
решениями. Большая часть бюджета никем не контролируется и повторяется из года в 
год. Изменения в бюджет являются не очень значительными и возникают в результате 
некоторых внешних обстоятельств. 
Теория  малых  изменений,  является  одной  из  наиболее  общих  теорий, 
описывающих  разработку  бюджета.  Она  не  имеет  нормативного  характера  и  в  своем 
первоначальном  виде  не  содержала  рекомендаций  о  том,  как  должно  выглядеть 
финансовое планирование. 
В соответствии с этой теорией в процессе разработки бюджета решающую роль 
играют  органы  исполнительной  власти.  Члены  представительной  власти  не  могут 
посвятить вопросам бюджета достаточно времени, а также не обладают необходимыми 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті.  Хабаршы  №3 (6), 2011.
 
220 
навыками,  что  не  позволяет  им  оказывать  полностью  осознанное  воздействие  на 
бюджет.  На  первом  этапе  разработки  бюджета  типичным  является  массовое 
поступление  «бюджетных  пожеланий»  от  разнообразных  ведомств,  относящихся  к 
местному  самоуправлению.  Руководство  местной  администрации  и  местное 
казначейство  играют  при  этом  роль  «стражей  бюджета».  Такое  распределение  ролей 
оказывается  необычайно  устойчивым  -  отделы  местной  администрации  и  другие 
группы  давления  могут  требовать  очень  большого  роста  расходов,  поскольку  знают, 
что существуют «стражи», которые будут стараться свести эти требования к минимуму. 
Те,  кто  отвечает  за  окончательную  форму  бюджета,  пытаясь  ограничить  требования 
роста  расходов,  в  свою  очередь,  считают,  что  все  требования  бюджетных  средств 
являются по определению завышенными, и поэтому их можно сокращать без особого 
ущерба для дела. Согласования проводятся в рабочем порядке. В ходе споров одним из 
главных аргументов является уровень прежних расходов, и в результате окончательный 
бюджет нового года становится очень похожим на прошлогодний. 
В  соответствии  с  теорией  получатели  бюджетных  средств  используют 
следующие шаги для защиты прошлогоднего уровня финансирования: 
-  использование  поддержки  со  стороны  лиц,  извлекающих  выгоду  из  получаемых 
средств; 
-    установление  хороших  отношений  с  политиками,  оказывающими  влияние  на 
составление планов; 
-  утверждение,  что  какое-либо  сокращение  расходов  приведет  к  полной  остановке 
реализуемых программ; 
- отказ от принятия решения по сокращению средств, направляемых в ведомство. 
Также различают типичные методы, с помощью которых осуществляется борьба 
за увеличение (по сравнению с нынешним уровнем) ассигнованных средств: 
- утверждение, что новые задачи являются всего лишь продолжением предыдущих; 
- округление «вверх» запланированных затрат; 
-  сохранение  бюджета  на  нынешнем  уровне  при  одновременном  уменьшении 
количества статей расходов; 
-  запуск  небольших  программ,  а  затем  увеличение  финансирования  по  этим 
программам;  согласие  на  временный  статус  начинающихся  программ  в  надежде,  что 
затем они станут постоянными; утверждение, что новая программа со временем начнет 
самофинансироваться. 
Кроме того, выделяют следующие факторы, которые могут способствовать либо 
препятствовать  ходу  процесса  планирования  в  соответствии  с  теорией  малых 
изменений  (для  муниципалитета):  зажиточность  —  чем  богаче  город,  тем  больше 
вероятность  отхода  от  рутинного  воспроизведения  бюджета;  прогнозируемость 
(степень  неуверенности)  -  когда  прогнозируемость  невелика,  появляется  тенденция 
считать,  что  ничего  менять  не  надо;  в  крупных  муниципалитетах, имеющих  больший 
бюджет, труднее провести достоверный анализ, а финансовое планирование в большей 
степени  основывается  на  рутинных  административных  процедурах;  сложность 
политических  процедур,  связанных  с  финансовым  планированием;  местная 
политическая культура. 
Нормативный  подход  к  планированию  расходов  бюджета  основывается  на 
выделении  понятия  нормативов  расходов,  благодаря  чему  расходы  могут  быть 
рассчитаны  путем  перемножения  нормативов  на  количественные  показатели 
(численность различных категорий населения, состав сети учреждений и т.д.). 
Нормы  и  нормативы,  используемые  в  нормативном  подходе  к  планированию 
расходов бюджета, классифицированы следующим образом: 
- по форме выражения: натуральные, абсолютные, относительные, стоимостные; 
- по степени детализации: индивидуальные, комбинированные, укрупненные; 
- по уровню применимости: народнохозяйственные, отраслевые; 

Казахский государственный женский педагогический университет. Вестник №3 (6), 2011.  
221 
- по методам установления: государственные, муниципальные; 
- по мере удовлетворения потребностей: минимальные, оптимальные. 
Приводятся  следующие  «конкретные  методы»  нормативного  подхода 
применительно к расчету минимальной бюджетной обеспеченности на предоставление 
услуг: 
- метод прямого счета; 
- метод структуризации (составные компоненты затрат социального показателя); 
-  метод  структуризации  (составные  компоненты  финансирования  социального 
показателя). 
В  рамках  применения  нормативного  подхода  в  регионах  используются 
нормативные  подходы  бюджетного  планирования  минимальных  расходов  местных 
бюджетов  на  основе  нормативов  подушевого  финансирования,  потребителей 
бюджетных  услуг.  Однако  проблема  состоит  в  том,  что  сам  этот  норматив 
рассчитывается  «от  достигнутого»,  то  есть  затратным  методом,  и  не  может  служить 
объективной  оценкой  необходимых  финансовых  затрат.  Часто  сами  попытки 
реорганизации  системы  предоставления  бюджетных  услуг  рассматриваются  органами 
местного самоуправления, как реформирование сети бюджетных учреждений в рамках 
финансовых ограничений. 
Тем не менее, в последнее время озвучивается серьезная критика нормативного 
подхода  и  использования  системы  государственных  минимальных  социальных 
стандартов при расчете расходов бюджета. 
В  советской  бюджетной  системе  натуральные  нормативы  использовались  для 
количественного определения минимального объема финансирования, требуемого для 
выполнения  конкретных  задач.  Поскольку  необходимо  было  ограничить  возможность 
маневра  для  ведомств  по  конкретному  расходованию  выделенных  им  средств,  то 
бюджетные  нормы  при  советской  системе  не  только  облегчали  составление  бюджета, 
но и обеспечивали механизм контроля в процессе его исполнения. 
В мировой практике крайне ограниченное число стран помимо СНГ используют 
натуральные нормативы для целей формирования бюджетов, поскольку данный подход 
является очень дорогостоящим и трудоемким. 
Проводимая в настоящее время реформа бюджетной системы, особенно в части 
внедрения  бюджетирования,  ориентированного  на  результат,  очевидно,  заставит  в 
значительной  степени  отказаться  от  системы  минимальных  государственных 
социальных  стандартов.  Тем  не  менее,  значительные  наработки  в  области  расчетов 
расходов  с  применением  нормативного  подхода,  могут  быть  полезны  при  расчете 
затрат на реализацию программ, направленных на достижение конечных результатов (в 
том числе и в социальной сфере)., 
Многолетнее  (среднесрочное)  планирование  является  техникой  финансового 
планирования,  которая  расширяет  горизонт  планирования  на  несколько  лет,  что 
позволяет  соотносить  планируемый  бюджет  со  стратегическими  и  тактическими 
целями государства. 
Многолетнее  финансовое  планирование  и/или  бюджетирование  является 
важнейшим  инструментом  финансовой  и  экономической  стабилизации,  а  также 
позволяет решать другие задачи, к которым относятся: 
-
 
проверка  правительственных  и  законодательных  решений  на  предмет  соответствия 
среднесрочной и долгосрочной финансовой стратегии государства; 
-
 
обеспечение  преемственности  бюджетного  процесса  и  повышения  фискальной 
дисциплины; 
-
 
повышение прозрачности и эффективности бюджетного процесса; 
-
 
экономия  времени  и  иных  ресурсов,  расходуемых  на  составление  проектов 
бюджетов. 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті.  Хабаршы  №3 (6), 2011.
 
222 
Недостаток  этого  метода  -  его  определенная  негибкость.  Преодолеть  этот  недостаток 
можно следующим комплексом решений: 
-  создание  стабилизационного  фонда  на  случай  непредвиденного  ухудшения 
обстоятельств, перспективное планирование формирования и средств этого фонда; 
-  возможность  пересмотра  показателей  перспективных  планов  по  мере  приближения 
будущих  периодов  (в  частности,  составление  скользящих  планов  и  скользящих 
бюджетов). 
Совершенствование  методов  планирования  и  финансирования  бюджетных 
расходов  является  важным  условием  для  оценки  эффективности  использования 
бюджетных  средств  и  определения  путей  ее  повышения.  Проводимая  в  Казахстане 
бюджетная  реформа  предполагает  формирование  и  включение  в  бюджетный  процесс 
процедуры  оценки  результативности  бюджетных  расходов,  поэтапный  переход  от 
сметного  планирования  и  финансирования  бюджетных  расходов  к  бюджетному 
планированию,  ориентированному  на  достижение  конечных  общественно  значимых  и 
измеримых  результатов.  Без  существенных  изменений  бюджетного  планирования 
невозможно 
выработать 
подход 
к 
определению 
конкретных 
результатов 
финансирования бюджетных расходов. 
Эффективность  бюджетных  расходов  -  более  широкое  понятие,  которое 
включает  в  себя  кроме  экономических,  социальные  и  политические  оценки.  Поэтому 
измерить  их  эффективность  такими  количественными  показателями,  как  затраты  и 
прибыль, невозможно и нереально. Например, эффективность расходов на образование, 
здравоохранение,  фундаментальные  научные  исследования,  то  есть  вложение 
государственных  денег  в  человеческий  фактор,  требуется  для  сохранения  и 
благополучия  нации,  а  также  обеспечения  жизнеспособности  страны  в  будущем. 
Недостаточное  финансирование  вышеназванных  отраслей  социальной  сферы  и  науки 
сегодня  -  это  разрушение  не  только  интеллектуального,  научно-технического 
потенциала, но и культурно-нравственной основы нации. 
В рамках бюджетных программ ключевые показатели эффективности основаны 
именно на принципах оценки достижения целей и решения задач. В них оцениваются 
следующие три показателя: 
-
 
экономическая  эффективность  -  соотношение  непосредственных  результатов 
деятельности, результатов, планируемых для  достижения в рамках тактических задач, 
программ,  программных  мероприятий,  с  затратами  на  их  достижение  (например 
затраты на строительство (ремонт) 1 км автодороги); 
-
 
общественная  эффективность  —  соотношение  общественно  значимого  эффекта 
деятельности  (показателя  конечного  результата  деятельности  или  его  изменения)  по 
отношению к непосредственным показателям деятельности; 
-
 
общественно-экономическая  эффективность  -  соотношение  величины  достигнутого 
в  результате  реализации  программы  конечного  общественно  значимого  результата  и 
величины затрат на его достижение. 
Реформирование  бюджетного  процесса  предусматривает  использование 
поддающихся количественной оценке ожидаемых результатов реализации программы, 
включая  как  непосредственные  результаты  (предоставление  услуг  определенного 
качества и объема), так и конечные результаты (эффект от предоставленных услуг для 
их  получателей),  а  также  наличие  системы  показателей  для  измерения  результатов 
реализации программы (индикаторов экономической и социальной эффективности). 
Социальная 
эффективность 
определяется 
как 
степень 
достижения 
определенного  социального  результата  (цели).  Например,  сокращение  смертности 
населения  в  результате  ДТП  на  15%  (при  намеченных  20%  можно  сказать,  что  цель 
достигнута на 75%). Социальная эффективность - это один из самых важных элементов 
эффективности расходов в государственном секторе. Можно закупить большой объем 
товаров (работ, услуг) по минимальным ценам с минимальными ресурсами, но если при 

Казахский государственный женский педагогический университет. Вестник №3 (6), 2011.  
223 
этом  не  будут  достигнуты  запланированные  цели,  то  весьма  вероятно,  что  ресурсы 
были потрачены неэффективно. 
Экономическая эффективность определяется как соотношение произведенных в 
результате выполнения проекта (программы) объема товаров (работ, услуг) и ресурсов, 
затраченных на их производство (т.е. затраты на единицу объема выпуска продукции). 
Например,  на  постройку  школы  на  1000  учащихся  предполагается  затратить  500 
млн.тенге,  то  есть  по  0,5  млн.тенге  на  одного  учащегося.  Экономическая 
эффективность  (а  по  сути  -  это  экономическая  эффективность  затрат)  такого  проекта 
выше, чем у альтернативного проекта строительства, при реализации которого затраты 
на одного учащегося обойдутся в 1 млн.тенге. Вопрос о том, нужна ли вообще школа в 
этом районе или этой местности, при использовании данного показателя не ставится. 
Необходимо отметить, что вопросы эффективности государственного бюджета и 
бюджетных  расходов  непосредственно  связаны  с  государственным  финансовым 
контролем.  Именно  он  позволяет  сопоставить  фактические  результаты  использования 
бюджетных средств с плановыми, выявить имеющиеся недостатки и правонарушения в 
области  финансирования  бюджетных  расходов  и  наметить  путь  повышения  их 
эффективности. 
Таким  образом,  проблема  эффективности  и  совершенствования  системы 
государственных  расходов  достаточно  многогранна  и  ее  решение  возможно  путем 
внедрения  новых  форм  и  методов  бюджетного  планирования  и  финансирования, 
разработки  методических  указаний,  правовых  норм  и  механизмов  по  определению 
показателей  результативности  расходования  бюджетных  средств,  а  также  усиления  и 
ужесточения государственного финансового контроля. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1  Постановление Правительства Республики Казахстан от 26 декабря 2007 года №1297 
«О 
Концепции 
по 
внедрению 
системы 
государственного 
планирования, 
ориентированного на результаты» 
2  Бюджетный кодекс Республики Казахстан от 4 декабря 2008 года N95-1V. 
3 Утибаев Б.С., Жунусова P.M., Саткалиева В.А. Государственный бюджет: Учебник / 
Под общ.ред. к.э.н., доцента Б.С. Утибаева - Алматы: Экономика, 2006.- 412с. 
 
ТҮЙІНДЕМЕ 
Мақалада  мемлекеттік  шығындарды  жоспарлау  және  оны  пайдалану  тиімділігі 
мен жетілдіру жолдары қаралады.  
РЕЗЮМЕ  
В статье рассматривается методы планирования и эффективности использования 
государственных средств Республики Казахстан и пути их совершенствования.  
 
 
 
ӘОК. 338.981 
О-18 

жүктеу/скачать 2,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: