Карстық процестер халық шаруашылығына көптеген зиян тигізеді

161 
Бҧл кӛбінесе мәңгі тоң қабаттарындағы мҧздың еруінен жер бетінің опырылып, немесе біртіндеп шӛгіп, ойылу 
қҧбылысы және жалпы климаттың жылынуына сәйкес ауаның орташа жылдық температурасының кӛтерілуіне 
орманның оталуына немесе ӛртенуіне тағы басқа себептерге байланысты жҥреді. Нәтижесінде батпақты 
ойпандар, кӛл қазаншҧңқырлары тҥзіледі. Жалған карстық қҧбылыстарға кейбір тау жыныстарының суланған 
кезде нығыздалу қасиеті де жатады. Мҧндай қасиет лессты тау жыныстар мен тҧзды топырақтарға тән. Лесстың 
нығыздалуы кӛптеген микроқуыстар мен микросаңылаулардың бҧзылуынан, ал тҧзды топырактардың 
тығыздалуы –тҧздардың еруі салдарынан пайда болады. Бҧл табиғи қҧбылыстардың морфологиялық кӛрінісі 
карстық-суффозиялық шҧңқырлар мен "кӛлдеулердің" қалыптасуы. 
 
Техногенді рельеф (антропогендік) 
Жер бетіне тікелей әсер ететін фактор ретінде адамның ӛндірістік қызметімен қҧрылған рельеф, сондай-ақ 
табиғи процесті жанама ӛзгерткен адам туындаған "қозғалған" (Пиотровский бойынша, 1961) рельефі. Ӛз 
кезегінде денудациялық (техногенді кемерлер, техногендік кемерлер жиектері, карьерлер, каналдар, жыралар, 
соның ішінде ирригациялық және мелиоративтік, ойықтар, қҧламалар, шҧңқырлар, штольнялар, шахталар және 
т.б.) және аккумулятивті (дамбалар, бӛгеттер, пирамидалар, қорғандар, ҥйінділер, рашалар, мәдени қабаттар, 
әскери бекіністер және т. б.) нысандар жатады. Адам жасаған барлық қҧрылыстарды (қалалар және т.б.) р. т 
ретінде қарауға болады, адамның жанама қызметіне байланысты рельефке және процестерге мыналар жатады: 
ӛңделетін жерлердегі Топырақ эрозиясы — жел және су, мҧнайды қарқынды пайдаланудың р-ніндегі аумақты 
тҥсіру (мысалы, т. б.)., Калифорнияда Лонг-бич айына 5 см-ге дейін батырылады), жағалау қҧрылыстарына 
байланысты жағалаулық процестердің ӛзгеруі, мерзлоттың тозуы, штольняның ҥстіндегі қҧлаулар (шӛгудің 
мульдалары), жол бойындағы гольвегтер мен жыралардың пайда болуы. Кӛп жағдайда адам тудырған 
процестер оған қолайсыз болып табылады, бірақ кейде оларды қажетті бағытта табиғи процесті қолдана 
отырып, арнайы шақырады (мысалы., қҧрылысты бун тежейді абразию жағалауында және жҥргізеді намыв отл. 
және т. б.). 
Соңғы кездерде "антропогендік география" және "антропогендік ландшафттану" тҥсініктері пайда болды. 
Олар геоморфологиялық ортаға адам әрекетінің әсер етуіне байланысты. Бҧл әрекет бедер қҧрылысына, оның 
дамуына және тҧрақтылығына әсер етеді. Антропогендік геоморфологияның зерттеу нысаны антропогендік 
(техногендік және агрогендік) бедер және процестер. Антропогендік бедерді зерттеудің маңызы зор. Ӛйткені ол 
адам әрекетіне байланысты және бедерді ӛзгеріске әкелген процестердің жиынтығын бағалауға мҥмкіндік 
береді. Бҧл процестердің әрекеті мен ізін барлық жерлерде байқауға болады. Адамның шаруашылық әрекетінің 
нәтижесінде жаңа бедер пішіндері және антропогендік шӛгінділер пайда болады, табиғи процестердің сипаты 
ӛзгереді. Геоморфологиялық процестер дамуында адам әсерінің пайдасы да зияны да бар. Ӛкінішке орай адам 
әрекетінің табиғатқа зиянды жағы да аз емес. 
Жер бетіндегі бедер пішіндерін ӛзгерте отырып, осы ӛзгерудің тиімділігін және табиғат қорғау шараларын жете 
зерттеу қажеттілігін ескертеміз. Қорғауды қажет ететіндер ӛсімдік, жануар, топырақ, су, ауа, жер қойнауы, жер 
ресурстары яғни барлық қоршаған орта екендігі баршаға мәлім. Оның қатарына бедер де кіреді. Сондықтан осы 
табиғат байлықтарын қорғау және кешенді тҥрде тиімді пайдаланудың дҧрыс жолдарын қарастырып жоспарлау 
қажет. Адам әрекетінен қалыптасатын алуан тҥрлі антропогендік бедер пішіндері қазіргі экзогендік 
процестердің дамуына ӛзгерістер әкеліп, оның бағыттылығы мен қарқындылығына әсер етеді. Сондықтан да 
табиғи процестердің жағымсыз кӛрініс беруімен кҥресуге жоспарланған шараларда міндетті тҥрде табиғи 
қҧбылыстардың дамуындағы антропогендік бедер пішіндерінің ролі ескерілуі қажет. Қазіргі уақытта 
инженерлік-шаруашылық кешендер мен табиғи жҥйенің ӛзара қатар ӛмір сҥру мәселесі шындыққа айналып 
отырғанда, адам мен табиғи орта қарым-қатынастарын теория жағынан ҧқыпты зерттеу мен ғылыми тҧрғыдан 
сараптау ерекше маңызды мәнге ие болып отыр.

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: