Шокпарова дана канатхановна

80 
Кестеде көрсетілген мәліметтерге жүгінсек, қардың еруі мен көктемгі 
жаңбырдың әсерінен пайда болатын топырақтың шайылу көрсеткіші түрлі 
дәрежелердегі тік беткейлер мен экспозицияларында 3,6-31,1 т/га аралығында 
ауытқып отырды. 
Эрозиялық процестердің қарқындылығы, қардың еруімен салыстырғанда, 
көктемгі жауған жаңбыр суының мөлшері мен қарқындылығына, сонымен 
қатар, солтүстік экпозициямен салыстырғанда оңтсүстік экспозицияда басым 
жүреді екен. Мысалы, солтүстік экспозицияның әр түрлі еңістіктік 
көрсеткіштерінде қардың еру нәтижесінде топырақтың шайылуы 1,2-2,8 т/га 
болса, жаңбыр жауғанда – 2,4-23,4 т/га, ал осындай еңістіктері бар оңтүстік 
экспозицияларда – 1,5-3,5 т/га болды. Әсіресе беткейлердің еңістік 
көрсеткіштерінің артуымен және де жаңбыр жауған кездерде айтарлықтай 
артатыны байқалады. Осындай жағдайларда, тік беткейлердегі эрозиялық 
процестер қарқындап, олардың деңгейі артады. Мұндай жерлерде топырақтың 
басым бөлігі шайылып кетеді.
Беткейдің еңістіктік көрсеткіштері екі есе артқан жағдайда қардың еру 
кезіндегі беткі ағын қарқындылығы 1,1-1,2 есеге, ал үш есе көбейген жағдайда – 
1,6-2,3 есеге, ал бұлармен салыстырғанда жаңбырдың әсерінен 2 және 5-10 есеге 
артатындығы дәлелденді.
Жоғарыда алынған мәліметтерді ескере отырып, солтүстік беткейдің 
эрозияға қарсы тұруы оңтүстік беткеймен салыстырғанда жоғары екендігін 
байқауға болады. Бұл жағдай қардың еруі мен жаңбырдың жауу 
қарқындылығына да байланысты болып, сәйкесінше, эрозияның қарқындылығы 
6,5-8,7; 17,1-50,9 және 7,5-12,5; 20-55,2 г/л болады екен.
Беткі ағын көрсеткіштерін бағалауда топырақтың типтік ерекшеліктеріне, 
жерді игеру тәсілдері мен егілетін дақылдардың түрлеріне, жауын-шашынның 
қарқындылығына байланысты эрозияға қарсы тұру қасиетін де ескерген жөн. 
Түрлі агроландшафттардың топырақтарындағы жүретін су эрозиясын бағалау, 
аймақтық немесе жергілікті деңгейде олармен күресу шараларын белгілеу үшін 
эрозияны тудырушы, оған әсер етуші факторларды анықтау қажет. Бұл 
процестік негіздер жер бетіндегі ағындардың қалыптасуы, оның пайда болуы 
және қарқындылығы эрозиялық процестердің құрамды бөлігіне жатады. Беткі 
су ағынының қалыптасуындағы басты фактор топырақтың су өткізгіштік 
қасиетіне байланысты болып, ал ол өз кезегінде, жер бедерінің еңістігі, еріген 
қар суының қоры, жаңбыр суының мөлшері мен қарқындылығы, топырақтың 
беткі қабатының қыста тоңып-қату тереңдігі, жайылымдық жерлердің түрлері, 
ондағы өсімдіктердің қалыңдығы мен сиректігі немесе бар-жоқтығы, микро- 
және нанобедер пішіндерінің айқын байқалуы және т.б. жағдайларға тікелей 
байланысты болатыны белгілі.
Осыған байланысты қарастырылып отырған күңгірт қарақоңыр 
топырақтарда, ашық қарақоңыр топырақтардағы сияқты, түрлі дақылдар 

81 
егілетін алқаптар мен айдалмаған жерлердің эрозияға қаншалықты қарсы 
тұратынына салыстырмалы баға беру мүмкіндігі туындады (13-кесте). 
13-кесте – Күңгірт қарақоңыр топырақты қамтыған агроландшафттағы 
жайылымдық жерлер мен егілетін дақылдардың түрлеріне байланысты 
туындаған беткі ағын мен эрозияның қарқындылық көрсеткіштері. 
Зер
тт
еу
жүрг
ізілге
н 
уақ
ы
т 
Беткей
ді
ң е
ңі
стіг
і, 
гр
ад
ус
Жауы
н-
шаш
ы
н, 
мм
Жауы
н-
шаш
ы
нн
ы
ң 
ор
таша қа
рқ
ы
нд
ы
лы
ғы
, 
мм/
м
ин
Эро
зи
я к
өр
сетк
іште
рі
Егістік жер 
Жайылымдық 
жер 
Жазд
ы
қ а
рп
а 
Жазд
ы
қ 
би
да
й 
Жоңы
ш
қа
А
йд
алм
ағ
ан
ты
ң 
жер
ле
р 
1
0
.0
5
.1
1
7-
8 
1
7 
0,57 Ағын, м
3
/га 
% 
37,5 
17,9 
25,2 
12,0 
48,9 
23,3 
14,7 
7,0 
Топырақтың 
шайылуы, т/га 
1,8 
0,65 
0,34 
0,07 
Эрозияның 
қарқындылығы, г/л 
48,0 
25,7 
7,0 
4,76 
Кестедегі келтірілген көрсеткіштер солтүстік беткейдегі 7-8
0
-тық еңістікте 
орналасқан төрт элементарлы үлескілерде жүргізілген зерттеулердің 
нәтижесінде алынды. Бұл жұмыс 2011 жылдың 10 мамыр айында жүргізіліп, 30 
минуттық бақылау аралығында 17мм жаңбыр жауып, минутына 0,57мм құрап, 
бұдан туындаған ағыстың арпа, күздік бидай және жоңышқа егілетін шабындық 
жерлердегі мөлшерлері 2,52-4,84 мм, ал айдалмаған тың жерлерде 1,47мм 
немесе 25,2-48,9 мм аралығында ауытқып отырды және сәйкесінше 14,7м
3
/га 
құрады. Ал, шабындық жерлерде эрозияға қарсы тұрудың жоғарғы 
көрсеткіштеріне жоңышқа және күздік бидай егілген алқаптар ие болып, 
соларға сәйкесінше топырақтың шайылуы 0,34 және 0,65 т/га құрады. Бірақ, 
топырақтың ылғалды сіңіріп, сақтап қалуы жоңышқа егілген алқаптармен 
салыстырғанда күздік бидай алқаптарында жоғары екендігі анықталды. 
Арпаның баяу дамуының әсерінен егістік алқаптың беті толық жабылмай, 
жаңбырдың әсері зор болып, бұл алқап тез эрозияға ұшырады.
Жылда егін егу үшін айдалатын тәлімі жерлер мен суармалы 
алқаптардағы топырақтардағы өзгерістерді нақтылап көрсетіп кетуді жөн көрдік 
(14-кесте).

82 
14-кесте – Іле Алатауының етегіндегі күңгірт қарақоңыр топырақтардың 
морфологиялық-аналитикалық сипаттамасы
Топырақ 
қаситетерінің 
көрсеткіштері 
Тектік 
қабатт
ар 
Статистикалық көрсеткіштер 
n 
max 
min 
x 
σ 
±m V,% 
Қабаттың 
қалыңдығы, см 
А
1
А
2
В
к
С
1
23 
-//- 
-//- 
-//- 
10 
30 
60 
90 
6 
16 
40 
70 
9,6 
25,0 
50,3 
83,8 
0,87 
4,4 
10,2 
6,2 
0,17 
1,1 
2,1 
1,6 
9,1 
17,2 
20,1 
7,6 
СО
2
карбонаттылығ
ы, % 
А
1
А
2
В
к
С
1
13 
-//- 
-//- 
-//- 
4,3 
6,8 
7,1 
8,5 
1,3 
1,8 
1,9 
2,6 
1,91 
1,90 
4,02 
4,53 
0,90 
1,94 
1,96 
2,4 
0,29 
0,73 
0,54 
0,83 
31,1 
48,9 
43,1 
33,8 
Гумус 
(қарашірік), % 
А
1
А
2
В
к
С
1
17 
-//- 
-//- 
-//- 
4,2 
3,7 
3,6 
1,8 
2,0 
1,1 
0,4 
0,3 
3,23 
2,25 
1,36 
1,03 
0,73 
0,74 
0,68 
0,59 
0,22 
0,23 
1,16 
0,24 
22,8 
34,9 
50,3 
56,9 
Сіңірілген 
кальций, 
мг-
экв. 
А
1
А
2
В
к
С
1
14 
-//- 
-//- 
-//- 
23,9 
16,0 
24,3 
10,7 
9,8 
6,2 
4,0 
1,9 
14,20 
12,05 
14,23 
5,76 
4,6 
4,0 
2,2 
- 
1,6 
1,9 
0,6 
- 
32,2 
33,0 
16,1 
- 
Р
2
О
5
, мг/кг 
А
1
А
2
В
к
С
1
11 
-//- 
-//- 
-//- 
30,1 
9,4 
7,3 
- 
5,6 
5,3 
3,6 
- 
2,00 
0,70 
0,65 
- 
1,53 
0,33 
0,30 
- 
0,48 
0,12 
0,10 
- 
75,1 
47,8 
43,0 
- 
К
2
О, мг/кг 
А
1
А
2
В
к
С
1
14 
-//- 
-//- 
-//- 
600 
558 
569 
178 
95,1 
75,0 
72,3 
70,0 
3,10 
26,3 
25,8 
8,10 
16,0 
16,1 
15,7 
5,2 
5,0 
5,3 
4,1 
2,6 
51,7 
60,8 
60,5 
64,5 
Жеңіл 
гидролизденеті
н азот, мг/кг 
А
1
А
2
В
к
С
1
6 
- 
- 
- 
147,6 
- 
- 
- 
64,0 
- 
- 
- 
9,5 
- 
- 
- 
5,0 
- 
- 
- 
2,28 
- 
- 
- 
52,7 
- 
- 
- 
Физикалық саз 
(<0,01 мм), % 
А
1
А
2
В
к
С
1
23 
-//- 
-//- 
-//- 
52,30 
55,44 
67,62 
62,15 
19,00 
23,53 
25,91 
34,95 
41,73 
42,74 
45,23 
46,21 
9,2 
9,3 
8,8 
7,7 
2,2 
2,4 
1,9 
1,9 
22,6 
22,1 
19,9 
16,5 
Лай 
(<0,001 
мм), % 
А
1
А
2
В
к
С
1
23 
-//- 
-//- 
-//- 
18,80 
21,29 
29,64 
29,90 
5,63 
3,30 
6,78 
9,79 
13,35 
12,05 
16,00 
16,83 
4,4 
5,1 
5,4 
5,9 
1,0 
1,4 
1,2 
1,5 
33,0 
43,0 
35,5 
36,0 

83 
Кестеде көрсетілген мәліметтерге жүгінсек, суармалы күңгірт қарақоңыр 
топырақтардың құнарлылық көрсеткіштерінің өздеріне тән ерекшеліктері бар, 
әсіресе, бұл өзгерістер, суармалы күңгірт қарақоңыр топырақтардың тектік 
құрылымдарындағы қасиеттерінен анық көрінеді. Мысалы, жылдағы суарудың 
әсерінен А қабатындағы гумустың жайғасуы, тың жердегі топырақ қабатымен 
салыстырғанда, төмен қарай созыла ығысқаны байқалады. Сол сияқты, жоғарғы 
қабаттарындағы анық байқалатын кесектік құрылымдары мен жауын 
құрттарының іздерінің (капролиттердің) терең қабатттарға дейін ығысқандығы 
және қарбонаттық қасиетке ие қабаттағы олардың көзге көрінетін дақтары мен 
түйіршіктерінің төмен қарай езіле созылып, төменгі қабаттарға дейін 
жететіндігі байқалады. 
Бұл топырақтардың механикалық құрамдары орташа және ауыр 
саздақтарға жатады және жылдағы суару шараларының әсерлерінен, жоғарғы 
қабаттардағы лайлы фракциялар төменге қарай ығысулары байқалады. 
Микроагрегаттылықтары мен суға төзімді макроқұрылымдарының өздеріне тән 
қасиеттері жоғарғы көрсеткіштерге ие екендіктерін байқатады. 
Топырақ кескіндерінің жоғарғы қабаттарындағы гумустың мөлшері 2-ден 
4,2%, жалпы азот – 0,12-ден 0,20%-ға дейінгі аралықта жайғасқан. Әсіресе, 
гумустың мөлшері, кескіндік шұңқырдың өң бойына таралып, тереңдеген сайын 
біртіндеп азаятындығы байқалады. Көміртегінің азотпен ара қатынасының 
мәндері (жоғарғы қабаттарында) 9-бен 10-ның арасында кездеседі, ал гумустың 
топтамаларының ішіндегі мол мөлшердегісі – кальцийдің гуматы болып, гумин 
қышқылдары мен фульвоқышқылдарының ара қатынасы «1 (бір)» деген мәннен 
жоғарыны көрсетеді. Бұл көрсеткіш, зерттеліп отырған топырақтардың далалық
биоклиматтық жағдайда дамып, қалыптасқандарына айғақ екендігін дәлелдейді.
Жалпы, Қазақстан территориясындағы су эрозиясын зерттеп, оны 
болдырмау шараларын ғылыми негіздеу өте өзекті мәселеге жатады. Себебі, бұл 
процесс, Республиканың барлық ауқымын қамтыған. Мысалы, 2
0
-тан астам 
еңістіктегі жер көлемі 16819,1, 6
0
- қа дейінгілері - 9833,9, 10
0
- қа дейінгілері -
3502,7 және бұданда еңістеу бедері бар жер көлемдері 3460,2 мың гектарға 
жетеді [140]. Бұларға қосымша, таулы аймақтың 36,9 мың га жерін есепке алсақ, 
Қазақстандағы су эрозиясына қауіпті жер көлемі 50 млн. гектардан асып түседі. 
Бұлардың ішіндегі суармалы және тәлімі жерлердің үлесі едәуір мол болып, тау 
алды жазықтары мен еңістік бедерлерге ие екендігін мойындау керек [141].
Ескерте кететін бір жағдай, мұндай территориялардағы иригациялық эрозия 
процестерін зерттеуге біраз тұғырнамалық ғылыми зерттеулер арналып, су 
эрозиясының қауіптілігін болдырмау шаралары біршама жүйеленгенін айта кету 
керек 2010 [142-145].

84 

жүктеу/скачать 6,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: