Силлабус 2021-2022 оқу жылының көктемгі семестрі
жүктеу/скачать 124,26 Kb.
|
Әдеби үдеріс және сын 2022-23
- Бұл бет үшін навигация:
- 6 ДӘРІС, 6 апта, 1 сағат
| Әдеби сын теориясы
№ 5 ДӘРІС, 5 апта, 1 сағат ТАҚЫРЫБЫ: Тарихи-әлеуметтік және саяси жағдайлар контекстіндегі әдеби процесс. Көркем әдебиетпен және заманауи өмірмен қоян-қолтық араласа отырып, әдеби сын тек шығарма айналасында қоғамдық пікір қалыптастырып қоймайды, сонымен қатар әдеби бағыттардың әлеуетті мүмкіндіктерін анықтауға, біртіндеп пайымдауға жол ашады, соған сәйкес өзі де бағыттар, ағымдар, мектептер ретінде қалыптасады. Бұл құбылыстарды анықтауда зерттеушілер әдеби процесс теориясының қол жеткізген нәтижелеріне жүгінеді. Бұл ретте әдеби сын бағыты мен ағымының айырмасын ажыратып алудың маңызы зор. Әдетте, әдеби сын бағыты әдебиетке деген нақты тарихи сәйкестік немесе әдебетке деген тәсілдерінде ортақ қағидаттардың болуы әдеби сынның белгілі бір бағытын айқындайды (классикалық, романтикалық, реалистік, модернистік т.б.). Ал ағым болса сыншылардың өзін өзі белгілеуін нақты межелейді. Көбінесе, ағым сыншылар қауымының идеологиялық бағдарламалары мен эстетикалық көзқарастары тұрғысынан жақындықтарын айшықтайды. Сын тарихында әдеби бағыттардың ауысу кезеңдеріне қарай құру қағидаты қолданылады. Алайда сынның өз жеке дербестігін де естен шығаруға болмайды. Сынның әрбір бағыты өз әдеби бағытын негіздеп қана қоймайды, сонымен қатар өз міндеттерін де шешеді, өз тәсілдері мен жанрлық-композициялық құрылымын да түзеді. Типологиялық тәсіл сын тарихындағы қайталанба құбылыстарға негізделген. Өйткені әртүрлі тарихи кезеңдегі, әдеби проблематикаға сәйкес келмейтін әртүрлі идеологиялық ұстанымдағы әдеби сыншылар әдістерінде бізде сыншылардың осындай құндылықтық ұстанымдарымен, олардың әдебиеттің қоғам өмірі мен мәдениетіндегі орны мен маңызы туралы түсініктерімен байланысты қайталанбалы құбылыстарды аңғарамыз. Осыған орай сын тарихын зерттеушілер әдеби сын тарихында сынның мынадай үш жетекші типін бөліп көрсетеді: филологиялық (эстетикалық), философиялық, публицистік. Осылардың ішінде қазақ әдеби сын тарихында филологиялық және публицистік сын басым түрде дамыған. Әрине, сынды мұндай типтерге бөлу шартты әрі ол құбылыстың толыққанды мәнін ашып бере алмайды. Дегенмен, бұл белгі әдеби сынның бойында ұшырасатын белгілі бір ерекшеліктің немесе бастаудың басымдығын ғана көрсетеді. Аталған типтердің әрқайсысы белгілі бір даму кезеңінде пайда болған, яғни оның дамуына қолайлы тарихи-әдеби жағдайларға орай қалыптасқан. - Филологиялық сын әдеби шығарманы таза көркемдік тұрғыдан өнер туындысы ретінде қарастырады. - Философиялық сын негізінен әлемдік сыни ой тарихында ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінде пайда болды Г. Флоровскийше айтқанда, «қоғамның философиялық оянуы» кезінде туындады. Ол әрбір әдеби құбылысты жалпыфилософиялық және эстетикалық проблема ретінде қарастырады. - Публицистикалық сын әдеби шығарманы бағалауда өмір шындығына сүйенеді, ол ең алдымен, оның қоғамдық маңызын алға шығарады. Сыншы-публицистер әдебиет қоғамдық өмірмен байланысты құбылыс және қоғамдық күрес қаруларының бірі деген тұжырымға сүйенеді. Олар әдебиетті сөз өнері ретіндегі емес, қоғамдық идеологияның бір түрі ретіндегі рөліне көбірек мән береді. Қазіргі ғылымда сын тарихын әдеби-сыни қызмет субъектісі тұрғысынан кәсіпқой, жазушы және оқырман сыны деп жіктеу қолданылып жүр. Бұл ретте, әдеби сын теоретигі Д.Ысқақұлы қазақ әдеби сынының теориялық негіздерін ғылыми тұрғыда кеңінен қарастырған «Сын өнері» атты оқу құралындағы «Әдеби сынның түрлері тарауында: «Әдетте, бізде «терең ойлы философиялық (немесе эстетикалық) сындар жоқ» дегенді естиміз. Тәжірибеде «сын» сөзінің алдында қойылған анықтауыштар оның қандай түрі екендігін аңғартады. Ал, әдеби сын ғылыми түрде қалай жіктелінеді, бөліну шарттары қандай деген мәселелердің төңірегінде де ойланарлық жәйттер бар. Ең бастысы – түрлерге бөлу шарттарының нақтылы еместігі. Сынды түрлерге бөлгенде бірнеше өлшемдер алынып жүр. Олардың бастылары: сынды кімнің жазып отырғандығы, қандай әдісті қолданғандығы, шығарманың қандай сипаты талданатындығы, қандай жанрда жазылатындығы, т.б.» деп анықтама бере, «Әдеби туынды хақында кімнің пікір білдіріп отырғандығына, жазылу мәнеріне (стиліне) орай жазушы сыны, сыншы сыны, оқырман сыны» деп үшке түрге бөліп қарастырған. Әдеби сынның түрлерін үш түрге бөлу процессі, алыс-жақын елдер әдебиетінде де қалыпқа енген теориялық үрдіс. Орыс әдебиеттанушы В.Н. Крылов 2016 жылы жарық көрген «Орыс әдеби сыны» атты монографиясында әдеби сының түрге бөлуде В.В.Прозоров, О.О. Милованова және т.б. авторлардың 2006 жылғы басылып шыққан «Орыс әдебиет сынының тарихы» атты еңбегіне сүйенген. Кәсіпқой сын – автор үшін негізгі, басқа қызметтерінен басым түсетін шығармашылық қызмет. Сыни мақаланың ғылыми талдауы, өзіндік тұжырымы, ғалымдық қабілет және дәлелі басым болады. «Әдебиеттану ғылымының жетістіктеріне сүйене отырып, талдаушылық, сол негізде пікірлер ұсыну басты ие болады» (Д.Ысқақұлы). Әдеби сынның бастау алар қайнар көзі Әбу Насыр Әл-Фарабидің, Махмұт Қашқаридың, Жүсіп Баласұғынның сөз өнері жайлы жазған пікірлері мен Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің, Абай Құнанбаевтың әдебиетке қатысты айтқан ойлары және 19 ғасырдың екінші жартысында жарық көрген “Түркістан уалаяты”, “Дала уалаяты” газеттерінің бетінде жарияланған мақалалар деп негіздесек де, кәсіпқой сыни мақалалар қазақ тарихында ХХ ғасырдың 20 жылдары жазыла бастады. Жазушы сынына әдебиетші-қаламгерлердің шығармашылық үдеріске, жекелеген әдеби туындыларға қатысты әдеби-сыни және публицистикалық пікірлері мен баяндамалары, мақалалары жатады. Жазушының әдеби сынының ерекшелігі оның шығармалық процестің қыр-сырын ішінен танып-білуінде, өз шығармашылығының заңдылықтарын теориялық пайымдауының маңызды құралы болуында. Жеке шығармашылығын сыни пайымдау процесі көркем шығармашылық қызметпен ажырамас бірлікте. Жазушы сыншылық жұмыспен айналаспаған күннің өзінде де сыншы болып қала береді. Өйткені оның көркем шығарма бойынша жұмысы барысында оның түрлі нұсқаларын жасауы, өз туындысын қайта-қайта өңдеуі, жетілдірі автосынның көрінісі болып табылады. Оқырман сыны – кәсіқойлық тұрғыда әдеби іспен байланысы жоқ оқырманның қазіргі әдебиет өнеріне қатысты әртүрлі көзқарастары, пікірлері, бір сөзбен айтқанда, реакциясы. Әлбетте, ол кәсіпқой сыннан қарапайымдылығымен, эмоционалды сипатының басымдығымен ерекшеленеді. Оқырман сынының кең тараған жанры – оқырманның шығарма авторына, кәсіпқой сыншыларға, шығарушыға жолдаған хаты. Сондай-ақ оқырман сыны рецензия, реплика, жазба, фельетон және т.б. пішінінде де болуы мүмкін. Оқырман сынының ауызша түріне әдеби кездесулер мен пікіралысулар барысында оқырманның сөйлеген сөздері, білдірген лебізі де жатады. Кең мағынасында алғанда, оқырман сыны – қазіргі әдеби өмір туралы барлық пайымдаулар (жазба және ауызша түрде, әдеби пікір, қауесет, анекдот және т.б. қамтиды). Әдеби-сыни мәтіннің поэтикасы «Әдеби сынның поэтикасы» түсінігін анықтау үшін поэтиканың әдеби тұрғыдағы түсінігіне назар аударайық. «Поэтика» пәні кең мағынасында: кез келген жанрдағы шығарманың тілдік ерекшелігін, құрылымы мен формасын зерттеу. Кез келген шығармаға тән поэтика тілі бар. Мысалы: көркем әдебиет поэтикасы, публицистика поэтикасы, сын поэтикасы, фольклорлық поэтика және т.б. Әдебиеттегі «поэтика» ұғымы «әдеби шығармалардағы тілдік ерекшеліктерді зерттеу жүйесі» болып табылады. Кеңейтілген мағынасын ашып қарайтын болсақ, онда ол әдебиет теориясымен, әдеби поэтикамен тығыз байланыста қаралады. Әдеби-танымдық мәтін құрылымын зерттеу келесі ережелерге негізделуі мүмкін: Әдеби-сыни мәтін (ӘСМ) жалпы мәтіндік үлгілерге бағынады. ӘСТ мәтіндерінің топологиясы аясында (ниеті тұрғысынан) түсіндірме, аргументальды мәтінге жатады. Чех лингвисі К.Глаузенблаз ұсынған мәтін түрлерінің жіктелуіне сәйкес, ӘСТ күрделі құрылымы бар мәтін топтарының бір бөлігі болып табылады. Ол ғылыми және көркем мәтін арасында орналастырылуы мүмкін. Ғылыми жұмыс, әдетте, көңіл-күйді, автордың «физиономиясын», оқырманға деген көзқарасын, айтылғандарды бағалауды ұсынбайды. Ғылымда көркем әдеби мәтін мен көркем әдеби стильге жатпайтын мәтіннің арасындағы шекара бұрыннан бері нақтыланып келе жатыр. Бір жағынан алып қарасақ, көркем әдеби мәтін дегеніміз – эстетикалық қызмет атқара алатын, сөз мәдениеті тұрғысынан баяндауға келетін мәтін. Екінші жағынан, заманауи мәтін стилистикасында көркем әдеби мәтінде кездесетін құрылымдар мен категориялар көп жағдайда көркем әдеби емес мәтіндерде де кездесіп жататынын байқаймыз. Әсіресе, автордың образы, мәтін арасындағы бөлімдер, композиция, сюжет, уақыт, жанр және т.б. сияқтыларда кеңінен көруге болады. Мәтіннің әдеби-сыни поэтикасы сынның бірнеше функционалдық қасиеттеріне ие: 1) сынның негізгі пәні – әдебиет. Демек бұл сатыда әдебиет пен сынның диалогтық байланысы қасиеті маңызды; 2) риторика заңдылықтарының әдеби-сыни поэтикаға әсері; 3) әдебиеттің қоғамдық өмірмен байланысы. Енді осы аспектілерді кеңінен қарастырайық. 1.Шығарманың көркем әдеби құрылымы, оның стилистикалық ерекшеліктері, сыни әдебиеттің көлемі (әдеби тезаурус), көркем әдеби стильдің жеке спецификасы (жазушы сынына қатысты) – осының барлығы сыншыға белсенді түрде әсер етуі мүмкін. Яғни осы аталған аспектілерінің барлығы пәндік-логикалық және эмоционалды-экспрессивті тұрғыдан сыншы мен сынға әсер етеді. Сондықтан көркем әдеби тіл мен метатілдің арақашықтығының сақталуы немесе жақындасуы көркем әдеби стиль үшін әрдайым мәселе болып қала бермек. Әрине, бұл мәселе сыни жүйелерде әртүрлі шешіледі. Модернизм дәуірінде бұл арақашықтық әдейі қысқартылып отырған деседі. 2.Риторика мен ауызекі сөйлеу тіліне ерекше қызығушылық әдеби шығарманың ерекшелігін тереңірек талдаған кезде туындаған. «Риторика» термині классикалық та, заманауи да мағынасында қолданылатыны белгілі. Классикалық мағынасында «риторика» термині «прозалық тіл өнері» болып есептеледі. Және оның «поэтикалық тілдік шеберліктен» айырмашылығы бар. Біздің ойымызша, әдеби сын үшін терминнің классикалық мағынасы үлкен мәнге ие. Сынның генезисі мен оның функционалдық тарихы риторикамен тығыз байланысты. Риторика тілінде сыни көзқарас бар, сыни пікір айтылады. Себебі шешендік өнердің арқасында автор өзінің сындық көзқарасын әрдайым білдіріп отырады. 3. Біз ӘСТ құрамындағы публицистиканың және публицистикалық ақындық аспектісі ретінде осы аспектіні анықтаймыз. Публицистикалық сыншылар (сыни түрі ретінде), публицистика және журналистика белгілі бір шараны сынға ұшырайтын ӘСТ элементтері ретінде ерекшеленуі керек. Аполлон Григорьевтің айтуынша, «мұндай таза өнер сыншысы, яғни жазба құбылысын жабық нәрсе ретінде қарастыратын сыншылар ретінде эстетиканы ғана бағалайтын болады, яғни, мысалы, сұлулықты жасау немесе жоспардың тұтастай алғанда және тұтастай алғандағы ниеті қазіргі уақытта ғана емес, және шын мәнінде мүмкін емес. Публицистика немесе романтика ретінде оны тарихи деп атайды, өйткені ол сын тұрғысынан шығармашылық өмірде белгілі бір дәуірге бағытталған. Ол қазіргі заманға қатысты, суретшіге, қоғамға қатысты және т.б. жұмыстар саласына қатысу дәрежесі. Әртүрлі әдеби-сыни пікірталастарда ең жанданған өмір пайда болады - «шикі», аморфтық, теориялық емес, көркем де көрсетілмеген әлеуметтік шындықты қалыптастыру көрініс табады, біз орыс құндылығы - орыс әдеби сынындағы семантикалық доминантына, демек, орыс әдебиетінің жүйелік қалыптастырушы факторына айналамыз». Осыған байланысты, Л. Лихачев, әдебиеттанудан гөрі әдебиетпен тығыз байланыстыратын міндеттер бар. Сын әдіснамасы «эклектикалық емес, синтетикалық емес, әдебиеттің интеграциялану қабілетінің кейбір бөлігін сөзсіз береді». Демек, сын-ескерту талдаудың бейімделуін және көркем шындықтан тыс жатқан барлық нәрселерді байланыстырады: сыншылардың жеке тәжірибесі, автобиографиялық фрагменттері, естеліктері, дәуірдің сипаттамасы, әлеуметтік моральдар туралы эссе және т.б. Бұл сынға синтетикалық жанрлық құрылымдарды құру үшін негіз болуы мүмкін. Біз әдеби-танымдық мәтіннің поэтикасын жан-жақты зерттеу қажеттілігіне баса назар аударғымыз келді. Бұл теориялық негіздеме екі ережеге негізделген: 1) ӘСТ -нің жалпы мәтін заңдарына бағынуы; 2) шығармашылық және көркем емес мәтіндер арасындағы шекаралардың мобильділігі. ӘСТ ғылыми және көркем мәтін арасында орналастырылуы мүмкін. Бұл көркем мәтін ретінде көп емес (полисемантикалық ) емес, сонымен бірге ғылыми мәтін ретінде монолог ретінде емес. ӘСТ поэзиясын зерттеу сынның функционалдық қасиеттеріне байланысты: 1) сыни тақырыпты әдебиетпен диалогтық байланыстырады; 2) риторика ӘСТ-ның поэтикасына әсері; 3) әдебиетпен қатар, өмірге сын тұру. Табиғаттың коммуникативті компоненті шешуші болған әдеби сындарды оқығанда, бұл тәсілдерді елемеуге болмайды. Жалпыға бірдей мәтіндік санаттарды ақпараттылық, біріктіру (мәтінаралық сілтемелер), мәтінаралық байланыстар, ізденіс, ретроспектива, субтекст және т.б. сияқты тақырыптарда сыни мәтінді ұйымдастыру қағидаларын сипаттайтын интратстік белгілер мен критерийлерді тереңірек түсінуге мүмкіндік береді. Негізгі мәселе – жалпы мәтіндік санаттар мен көркем мәтін категорияларының сынға түскенін анықтау. Бұл үрдіс бүгінде философияны зерттеуде пайда болатын жаңа білім өрістері (шекараларда, «дәстүрлі ғылымдар арасындағы бос орындарда») пайда болғаннан кейін, әдебиеттану зерттеуімен таныс болуы тиіс, алайда бұл бөліну, дифференциация және лингвистика мен әдеби зерттеулердің кірігуі емес. Бөлімге арналған сұрақтар мен тапсырмалар: 1.Сынның үш негізгі типтеріне теориялық анықтама беріңіз. 2.Әдеби сынның типологиясы жайлы баяндаңыз. 3.Әдеби сынның принциптеріне тоқталыңыз. 4.Әдеби сынның формалары (1960-90жж.жазылған сыни мақалалар бойынша) негіздеме жасаңыз. 5.Кәсіби сыншы, жазушы сыншы, ғалым сыншы мақалалар арқылы ерекшеліктері мен ұқсас тұстатырын сипаттаңыз. 6.Сын поэтикасындағы анықтамалар бойынша А.Кеңшілікұлының (Ақ жауын. Әдеби сындар. Астана, «Елорда», 2001; Қарлығаш-дәурен. Әдеби-сын, публицистика, эсселер. А., «Қаламгер Тен», 2003.) шығармалар жинағындағы мақалаларға анализ жасаңыз. № 6 ДӘРІС, 6 апта, 1 сағат жүктеу/скачать 124,26 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|