Сыны мен теориялары туралы

14
Central Asian J
ournal of Ar
t Studie
s V
olume 5.Issue 4. 2020
одан кейін, сынның міндеттері мен 
сыни жағдайды негіздеуге пікір айқын 
болғандай көрінер еді. Сыншы, әрине тек 
берілген жұмыстың F-те қазіргі немесе 
өткен уақытын және оның статусын 
айқындай білсе, маңыздылығы да 
орнығар еді. Елеулі формасы, көркем 
айқындылығы туралы сөз қозғағанда, 
мәдениетке сыни көзқараста немесе 
сонылыққа қол жеткізуде сыншы (не 
суретші) өнердің ерекшелігін анықтауда 
бәлкім, осындай тұжырымдамаға жиі 
сүйенеді.
Сонымен қатар, бұл дилемма 
үмітке алаңдатушылықты әкеледі. 
Болашақты айқындау үшін немесе 
абстрактыны және «метафизиканы» 
ұсынады. Оған маңыздылық формасы; 
үйлесімді де еркін ойын туралы 
шығарманың танымдық қабілеттері; 
көркем мәнерлілігі, сонымен, бұл 
фонды аз ғана түсіндіру арқылы болуы 
мүмкін, дерлік, немесе анықтаушы 
ерекшелік жеткілікті анық және нақты 
болып көрінеді (музыкадағы соната 
формасы; кескіндемедегі үшбұрышты 
композиция; уақыттың бөлшегі, драма 
орны және әрекеті), бірақ өнердің 
шынайы түрлерінде икемді, жабық және 
сезімтал келеді. Нәтижесінде жұмыс 
сынына арналған перспективалар 
пайда болғанмен, өнердің қалыптасқан 
анықтамасын анық басшылыққа алатын 
нәрсе «жарқын» болып көрінбейді. 
Нашар жағдайда, мысалы, Хайдегердің 
өнер туралы пайымдауында «жұмыс 
өзіне мақсат ретінде қоятын өмір 
ақиқаты» атты ұсынылған анықтама 
метафизикалық және парохиялық тар 
ұғымда көрінеді, мұнда Хайдегердің 
өз күш-жігерінің бөлігінде (мысалы, 
Платон басқа бағытта) бізде өнер мен 
өмірдің нақты формаларын басқалардың 
есебінен айқындаймыз» дейді Ричард 
Элдридж [1; 3,4 б.; 10; 36 б.].
«Гегельдің субъективизм туралы 
сындары» атты тарауда ол Канттың 
өнер туралы түсінігін бостандық 
қызметіндегідей кең қабылдағанмен, 
Гегель Канттың шығармашылық бейнесін 
тым индивидуалист және субъективті 
деп сынайды. Еркіндіктің шынайы және 
нақты сезімді бейнесі болу үшін Гегельдің 
пікірінше, өнер туындысы жеке гений 
мен оның субъективті психологиялық 
қажеттіліктері мен күштерінен ғана 
емес, сонымен бірге шығармашылық 
данышпанды кең таралған адамдармен 
араласудан және бостандық 
тұжырымдамасын ұстанудан басталуы 
керек [1; 132 б.].
«Неліктен сонылық маңызды: Адорно 
еркін ойлау туралы» деп аталады.
Ерекше көркемдік тәжірибе мәдени 
және утилитарлық тұрғыдан шығады, 
ал жаңа мағыналы нысандарды жасау 
қабілетімен мақтана отырып, шығарма 
салыстырмалы түрде алдыңғы қатарға 
шыққанмен, даму прогрессивті және 
ешқашан толық болмайды. Адорно, 
болған кезде осы алдыңғы нәтижелер 
туралы ескертіп: «тек сыни тұрғыдан 
қарастырылатын көркем туындылар, 
көркемөнер жасау, яғни еркін мағынаны 
қалыптастыруда [Верхалтенсвейске] 
рэйсон-д’тре-де бар» екенін мысалға 
келтіреді [1; 134 б.].
«Түсіндірмедегі плюрализм және 
шектеулер: Абрам, Фиш және Деррида» 
атты тарауында Фиш пен Абрамс, көркем 
мәтінді жазушылар мен оқырмандар 
сұйық лингвистикалық құралдарды 
қолдана отырып құрылымдар жасау 
арқылы түсінеді, бұл құралдардың қол 
жетімділігі мен дамуы оны алдын-ала 
қалыптасқан «психикалық мағынаны» 
аударудың орнына тек мағынаны 
құрайды. Олар тілдік практиканың 
жеткілікті жалпы алғышарттары мен 
коммуникациялық жағдайға қатысты 

15
автор мен оқырмандар мәтіннің 
интерпретациясымен шамамен келіседі 
деп күтуге болады» дейді [1; 162 б.]. 
Деррида, керісінше, кез-келген 
сананың, тілдің құбылмалылығына, 
бақыланбайтындығына, тілдің 
өзгеруіне және қалпына келтірілуінің 
ашықтығына, тіпті кейде жалпыға 
ортақ айқын хабарға қызығушылық 
танытады. Оның өзі сыншылардың 
күш-жігерін сынаған кездегі ең күшті – 
мысалы, Руссодағы Жан Старобинский 
немесе Маллармэдағы Жан-Пьер 
Ричард – бір мәтінге немесе автордың 
жұмысына бір мәнді, мағыналы 
немесе хабарлама құруға тырысты. 
Керісінше, Деррида орталық бейнелі 
үзінділерде қолданылатын Руссо немесе 
Малларменің сөздері көп мағыналы 
немесе мағынасыз екенін баса айтады 
[1; 165 б.].
«Суретші-ізденуші әрекеті себептерінің 
табиғаты және артикуляция сипаты 
арқылы біз бірқатар даулы мәселелерді 
шеше аламыз. Түсінудің әртүрлі 
стратегиялары бір көркемдік объектіге 
қатысты немесе бір-бірімен үйлесімді 
болатын әртүрлі интерпретациялық 
мәлімдемелерге әкелуі мүмкін... 
Шекспирдің қазіргі индивидуализмге 
қатынасы туралы, оның гендерлік 
рөлдер мен гендерлік алаңдаушылық 
туралы, сахналық шеберлікке деген 
қызығушылығы және метафоралық 
қиялдың күші туралы бәрін бірден 
айтуға болады, өйткені осы заттардың 
әрқайсысы туралы ойлар негізді түрде 
туындауы мүмкін» деген ой айтады
[1; 162 б.].
Театр теориясы бойынша жүйелі және 
сыни әдістер туралы Кристофер Балм 
«Театртану» атты оқулығында жазған. 
Ол театртануды дербес пән ретінде 
дамуы дәстүрлі тақырыптық пәнінен 
теориялық төңкеріс сынына қарай 
дамығанын «Біріншіден, ХХ ғасырда 
режиссердің... қойылымның өзі әдеби 
сынның қолда бар құралдарының 
көмегімен қолданбайтын өзіндік күрделі 
көркем шығарма екенін ұқтырды. 
Екіншіден, таза тарихи пән болмас да, 
театртану қазіргі актерлік тәжрибені 
түсіндірумен айналысатын ғылым 
ретінде қайта қарастырыла бастады. 
Үшіншіден, осы онжылдықтар бойы 
гуманитарлық ғылымдардың барлық 
саласы кейін теориялық төңкеріс 
деп аталатын сынақтарға тап келді» 
дейді [21; 90 б.]. Демек, «семиотика, 
лингвистикадан және т.б. алынған 
идеялар мен теориялар театрға дәл 
солай оп-оңай қолданылмайтынын 
білдіреді. Семиотикалық көзқараспен 
айтсақ, театр – ерекше оқиға. Сондықтан 
семиотикалық теорияның театр 
теориясына жан-жақтан өнімді және 
сергек ықпал жасаған сынмен бетпе-бет 
келгені таң-қаларлық нәрсе емес»
[21; 94 бб.]. 
«Қазіргі заманғы өнердің кейбір 
тәжірибелері: примитивизм, 
вернакуляризм, авангардизм және 
конструктивизм» атты тарауында 
Р. Элдридж дәстүрлі өнер – сәулет, 
әдебиет, музыка, кескіндеме, мүсін және 
би – бұқаралық ақпарат құралдары 
эстетикалық бекітудің керемет 
мүмкіндіктерін беретіні нақты түрде 
көрсетілген. Шығармалар осы бұқаралық 
ақпарат құралдарының әрқайсысында 
шығарылып, көрермендердің назарына 
ұсынылғандықтан, біз оларды сатиралар 
(комедиялар немесе трагедиялар) және 
элегиялар (идилиялар мен элегиялар) 
ретінде қабылдауды жалғастыра беруіміз 
мүмкін және біз бұл туралы дауласуымыз 
да мүмкін. Мәселе олар эстетикалық 
растауға қол жеткізе ме, әлде олар нәзік, 
бос, саясаттандырылған, тек сәндік, 
ойын-сауық, ермек, моральдық және т. б. 

16
Central Asian J
ournal of Ar
t Studie
s V
olume 5.Issue 4. 2020
қатарында ма? Алайда, жаңадан пайда 
болған көркемөнер шығармашылығының 
эстетикалық тұрғыдан бекітуге және 
материалды қиялмен зерттеуге ерекше 
бейімделген тақырыпты ойлау мен 
эмоционалды қарым-қатынас орталығы 
ретінде ұсынуға қалай қарайтындығын 
бір сәт еске түсірген жөн» деп ескертеді 
[1; 274 б.].
Бұл жерде автор постструктурализм 
мен психоанализ, феноменология, 
мәдени материализм жаңашыл 
теориялары әсер етіп тұрғандығын 
айтады. Р. Элдридж қарастырған
өнер философиясының қызметі 
мен маңыздылығын сыни тұрғыдан 
түсіндірулерін келесі деректермен 
салыстырып көрейік. Дэвид Боерсема 
«Өнер философиясы: Эстетика 
теориялары мен тәжірибелері» [4] 
атты еңбегінде өнер философиясының 
негіздері және олардың қазіргі заманғы 
шығармаларға қалай қолданылатындығы 
туралы жазған. Әр тарау философияның 
негізгі үш көзқарастағы әртүрлі 
идеяларын: метафизика, гносеология 
және құндылықтар теориясын қамтиды. 
Стивен Прессфилд әрбір өнер адамы 
шығармашылығында «Өнер шайқасы» 
[5] атты кітабында тұлғаның барлық 
кедергілерді қалай жеңіп шығып, өзінің 
ішкі шығармашылық шайқаста жеңіске 
жетуі туралы жазған. Шығармашылық 
міндеттерінің неліктен қиын екендігін 
және оларды неге машина сияқты 
қайталай алмайды? Біз идеяларды алған 
кезде «жоғары» мақсаттармен бетпе 
бет келеміз. Белгілі бір идеялар сурет 
салуға, жазуға кездейсоқ итермелейді. 
Бірақ идеялардың шабытпен ойға келуі 
оңай тәрізді болғанмен, бұл идеяларды 
жүзеге асыру қиын екені туралы автор 
мәселе көтереді. Роберт Анридің “The 
Art Spirit” («Өнер рухы») [6] еңбегі басқа 
өнер мектептері үшін негізсіз болуы 
мүмкін. Бірақ, онда автордың өзі жұмыс 
істеген және осы студенттермен бөліскен 
өнерді құрудың барлық жүйелі тәсілдері 
қамтылған. 
«Өнер және сұлулық философиясы» 
(“Philosophies of Art and Beauty”) [7] –
бұл әлемдегі ең ұлы ойшылдардың 
эсселері мен жазбалары үлкен көлемде 
берілген еңбек. Платонға дейінгі 
аралықта өнер әлеміне әсер еткен 
және біздің өнер туындыларына деген 
көзқарастарды өзгерткен идеялар мен 
тұжырымдамалары Альберт Хофстаде 
және Ричард Кунс редакциясында 
топтастырылған. Объективті сұлулық 
пен визуалды бейнелеу процесі тәрізді 
идеялар өте күрделі болғанмен, 
олардың барлығы өнер саласындағы 
суретшілер үшін құнды деректер ретінде 
келтірілген. Авторлар Дэвид Бэйлз 
және Тед Орланд “Art & Fear” («Өнер 
мен үрей») [8] тақырыбында әдетте көп 
суретшілер қозғай бермейтін бірнеше 
суретшінің өнер шығармашылығындағы 
кішігірім нюанстарды жазу тәсілі 
ретінде пікірлерін жинастырған. 
Көбінесе креативті суреткерлер 
шығармашылықтағы тығырық, өзіне 
деген сенімсіздік пен көптеген 
мәселелердің қатарындағы өзін 
дәріптегіштік алдау синдромы тәрізді 
қиындықтарға тап болады. Бұл 
кітапта керемет шығарма жасаудың 
неге соншалықты қиын екенін 
сипаттайтын жағдайлар талданған. 
Шығармашылық үдерістің басынан 
аяғына дейін таңғажайып туынды жасалу 
«аясы» сипаталады. Ең негізгісі, бұл 
шығармашылық тосқауылдың азаптарын 
және жаңа бастаулардан қорқудың 
себептерін қамтиды. 
Гегельдің “Introductory Lectures 
on Aesthetics” («Эстетика дәрістеріне 
кіріспе») атты кітапта дәстүрлі 
философия тұжырымдамаларына, 

17
эстетика туралы кіріспелік дәрістеріне 
оралу қарастырылған. Гегель – мүсін 
жасаудан бастап кескіндеме өнеріне 
дейінгі өте мығым пікірлері бар ең кең 
таралған философтардың бірі. Бұл кітап 
Гегельдің 1800 жылдардың басындағы 
өнер мен сұлулық туралы пікірлерінің 
көшірмесі. Әрине, философияны, өнерді 
немесе екеуін тең қарастыру үшін өте 
құнды басылым. Ерекшелігі, бұл кітапта 
Гегельдің көптеген пікірлері туралы ой 
бөлісетін суретшілер мен жазушылардың 
түсіндірмелері бар [9]. Остин Клеон 
“Steal Like an Artist” («Суретші тәрізді 
ұрла») [10] кітабы тақырыбы жағынан 
басқаша естілгенмен, шындығында 
автор нағызғы өнер философиясы 
мәселелерін көтерген. Дегенмен, ондағы 
идеялар суретшілер үшін жеткілікті 
философиялық ойға ие. Остин Клеон 
кітабы әлі күнге дейін үлкен жетістікке 
қол жеткізуде. Автор өз кітабын өз 
ебектерінің ішіндегі оңай оқылатыны 
деп санағанмен, талапкер немесе кәсіби 
суретшілер үшін де мұнда тартымды 
идеялар бар. 160-тан астам шағын 
беттерде Остин шығармашылық туралы 
өзінің ойларымен және тәжірибелерімен 
бөліседі. Идеялар қайдан шығады, 
суретшілер басқалардан қалай қарыз 
алып, одан көптеген қандай да бір жаңа 
туынды шығатындығына мән береді. 
Сонымен қатар, «өнер» деп саналатын 
құндылықтармен бөлісіп және сізді 
өзіңізге осы сұраққа жауап беруге 
мәжбүр етеді. Graham «Philosophy of the 
Arts: An Introduction to Aesthetics» [11] 
«Өнер философиясы: эстетикаға кіріспе» 
деп аты айтып тұрғандай бір пәннен 
екінші пәнге өтіп, тақырыпты алғаш рет 
бұзуға қадам жасаған адамдарға шынай 
кіріспе ретінде ұсынылған. Шындығында, 
бұл кітап мәселенің тортасын қақ бөле, 
нысағаға дәл тигізетін шындықтарды 
көтереді. Мұнда Аристотельден Гегельге 
дейінгі үзінділер мен көптеген басқа 
философтардың тұжырымдамаларын 
қамтиды. Тақырыптары жағынан 
сұлулық пен эстетика философиясынан 
бастап, қазіргі заманғы өнерге 
қатысты сын-пікірлерге дейін бар. 
Кез-келген шығармашыл тұлға өзіне 
қажетті құндылық табады. Бұл музыка, 
бейнелеу өнері, жазу, би және басқа да 
шығармашылық көріністерді қамтитын 
өнер философиясына негізгі кіріспе 
болуы керек. 
Стивен М., Сан мен Арон Мескен 
редакциясындағы “Aesthetics:
A Comprehensive Anthology” («Эстетика: 
кешенді онтология») [12] бұл мыңдаған 
жылдар бойғы көптеген авторлар 
арасындағы көптеген жазбалардың 
жиынтығынан артық емес. Философтар 
ұзақ уақыт бойы эстетика туралы 
пікірталас жүргізді және қоғам дамыған 
сайын бұл идеялар өзгерді. Негізгі 
кітаптың беретіні бұл эстетиканың 
қалай жұмыс істейтінін, өнердегі 
эстетика қалай және олардың қазіргі 
заманмен қалай үйлесе бейімделгенін 
өте жақсы түсіндіреді. Әлемдегі 
философия жанкүйерлері идеяларды 
Ницшеден бастап Шопенгауерге дейінгі 
аралықты оқуды ұнататындығын осыдан 
көруге болады. Автор Синтия Фриланд 
«Шындығында бұл өнер ме? Өнер 
теориясына кіріспе» [13] деп аталатын 
зерттеу еңбегінің тақырыбына қарағанда 
белгілі бір мағынада арандатушылық 
болып көрінуі мүмкін. Бірақ, бұл 
шығармашылық пен өзін-өзі көрсету 
астарындағы автордың рационалды 
және жеке идеяларының ұтымды 
көрінісі. Бұл жерде әңгіме, әсіресе 
қоғамның өнерге деген көзқарасын 
өзгерткен даулы тұстарына қатысты.
«Бұл шындығында өнерге жата ма?» 
деген сұрақтар аясы ыдыс-аяқтар 
бейнесінен бастап, телешоуларды 

18
Central Asian J
ournal of Ar
t Studie
s V
olume 5.Issue 4. 2020
қамтиды. Бұл туралы философия мен 
өнер теориясы туралы идеялардың, 
олардың қалай бірігіп жатқанын көру 
үшін қарастырылған сауалдарды 
құрайды. Көптеген тараулары 
психологияға қатысты әр түрлі өнер 
түрлерін қалай қабылдайтындығы туралы 
ми талдаулары мен оның тәжірибелері 
туралы ғылыми мәліметтер береді. 
Кітаптың негізгі идеялары өнердің 
кең ауықмдағы бейнесін және оның 
жылдар бойғы қалай дамығанын көруге 
көмектеседі. Онжылдықтар бұрын кейбір 
өнер түрлері соншалықты жиіркенішті 
көрінсе, ал қазір бұл қалыпты және 
тіпті жаңашыл ма деген сұрақтарды 
автор алға тартады. Бұл сұрақтардың 
жауабы Синтияның жазбаларында 
қатты талқыланады. Мұнда кітап өнер 
философиясын ауқымдырақ білуге 
мүмкіндік берген. 

жүктеу/скачать 0,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: