Синтаксис және зерттеу нысандары, салалары Синтаксис
жүктеу/скачать 438,86 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 44.Қарсылықты салалас.
| Және жалғаулығы да жалғаулығы сияқты жай сөйлемдерді құрмаластыру қызметінде жиі қолданылмайды, өте сирек, әлдеқалай ғана ұшырайды. Җәне жалғаулығы арқылы құрмаласатын компоненттер іс-әрекет, жай-күйді өсіңкі, үдетпелі, үстемелі мәнде білдіреді. Мысалы: Отырып әңгімелескендей үлкен жұмысым жоқ және ұзақ отырып сізбен кеңес құратын қазір уақыт та тар. (Х. Есенжанов.) Сіздің қолыңыз босай қоймас және босағанмен бұл жұмыс сізге ауыр тиер. (Ә. Әбішев.) Қашқын ұзап кетті және кертөбелге жетер мұнда ат та жоқ. (Ғ. Мұстафин
Әрі жалғаулығы арқылы жасалатын мезгілдес салалас сөйлем. Бұл жалғаулық жай сөйлемдерді құрмаластыру қызметінде және жалғаулығынан гөрі де сирек қолданылады. Мұның қолданылуы да жалғаулығы сияқты: бірде қайталанбай, екі компонент арасында ғана келсе, бірде қайталанып, әр компонент ішінде қолданылады. Бұл жалғаулық арқылы жасалатын салалас сөйлем компоненттерінің бір-бірімен мағыналық қатынастары және жалғаулығы арқылы жасалатын салалас сөйлемге өте ұқсас. Оны мына мысалдан байқауға болады: Бұл бізге істелуге тиісті істердің түрін тегіс айтуға мүмкіндік береді, әрі ол жұмысқа көпшіліктің ынтасын аударады. Қи өзге отыннан әрі қызу, әрі оның шоғы ұзақ уақыт сөнбейді. Менде әрі документ жоқ, әрі бармақшы болған үйлердің адресі жоқ. (С. Мұқанов.) Осы мысалдағы сөйлемдер және жалғаулығы арқылы жасалатын салалас сөйлемдерге өте жақын. Мұндағы кейбір сөйлемдердегі әрі жалғаулығының орнына және жалғаулығын қойып айтса да болғаны. Бұлардағы екінші компоненттегі іс-әрекет бірінші компоненттегі әрекеттерге үстеме, өсіңкі мән беріп, оны күшейте түсіп жүр. Қи өзге отындардан қызу және оның үстіне сол қасиетіне қосымша, оның шоғы ұзақ уакытқа дейін сөнбейді. Менде документ болмаудың үстіне бармақшы үйдің адресі тағы жоқ. Бұлардағы әрекет бірінің үстіне бірі үстемеленіп, қос қабаттасып жатады 44.Қарсылықты салалас. Қарсылықты салалас сөйлемге компоненттерінің мағыналары бір-біріне қайшы келетін сөйлемдер жатады. Салалас құрмалас сөйлемнің бұл түрі бірақ, дегенмен, әйтсе де, өйткенмен, сөйтсе де, сөйткенмен, сонда да, солай бола тұрса да, солай болғанмен жалғаулықтары және жалғаулық мәнді сөз тіркестері арқылы жасалады. Мысалы:Онша үлкен төрелігім жоқ. әйтсе де айтып көріңіз. (Б. Майлин.) Алыстан әлдекімдердің күбірлеген даусының жаңғырығы естілген сияқтанды, бірақ қай жақтан естілгенін шамалай алмаймын. (С. Мұқанов.) Мен, әрине, олардай улкен адам емеспін, алайда менің айналамда да өзіме лайық адамдарым болу керек қой. (Х. Есенжанов.) Менде ондай талант бар деп ойламаймын, дегенмен Мақан мен Қайыздың алдында «Алпамышты» өз өнерім жеткенше айтып беремін. (С. Мұқанов.) Көп уақыт өткен сияқты болды, әйткенмен мағынасыз өткізген сағаттарға Хакім өкінген жоқ. (Х. Есенжанов.) Қарсы мағынаны білдіретін жалғаулықтардың тіліміздегі басқа жалғаулықтардан негізгі бір өзгешелігі - бұлардың басым көпшілігінің толық мағыналы сөздік қасиеттерінен әлі де болса айрыла қоймағандықтарында, контекске қарай, кейде негізгі мағыналы сөз, сөйлем мүшесі қызметінде де қолданылатындықтарында. Жай сөйлемдерді кұрмаластыру функциясында қолданылғанда қарсылық мәнді жалғаулықтардың бір-бірінен ешқандай мағыналық өзгешеліктері жоқ, бірінің орнына бірі қолданыла береді. Мысалы: Мұқата сөйлеген Шұғылдың сөзін Хакім де естіді, бірақ бұл сөзді ол кек тұтқан жоқ. (Х. Есенжанов.) Осы сөйлемдегі бірақ жалғаулығының орнына жоғарыда көрсетілген қарсылык жалғаулықтарының кез келгенін келтіріп айтуға болады, одан сөйлемнің мағыналық жағына да, стильдік жағына да ешқандай нұқсан келмейді. Бұл жағынан алғанда, қарсылық мәнді жалғаулықтар мезгілдес, я болмаса себептес мәнді жалғаулықтар сияқты емес, мағыналары біркелкі біртектес болып келеді. Мағыналары бір-біріне қайшы келетін жай сөйлемдер кейде ал жалғаулығы арқылы да құрмаласады. Мысалы: Ондай студенттер көп кездеседі, ал ана доктор бақытты кісіге ғана кездеседі. (Х. Есенжанов.) Бұл малдарды әкемнің тез жинап алғысы келеді, ал қарызға алғандардың көпшілігінде қолма-қол қайтарып берерлік күш жоқ. (С. Мұқанов.) жүктеу/скачать 438,86 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|