Синтаксис терминінің мағынасын анықтап, оның салалары мен зерттеу мәселелерін баяндаңыз
Сөз тіркесінің ортақ басыңқы сыңары туралы баяндаңыз, мысалмен түсіндіріңіз
жүктеу/скачать 1,87 Mb.
|
| 60. Сөз тіркесінің ортақ басыңқы сыңары туралы баяндаңыз, мысалмен түсіндіріңіз
Сез тіркесіне катысты негізгі меселенін бірі-онын басынкы сынарлары. Сез тіркесінін байланысу формалары, тасілдері мен синтаксистік катынастары онын барынынкы сынарына карай айкындалады.Осы кунгі орыс тіл білімінде сез тіркестері басынкы сынарын бірнеше топка беліп карацшылык басым болса,ал казак тіл білімінде оны тек есімді жене етістікті сез тіркестері деп кана беліп келеміз.Сез тіркесінін байланысу формаларымен катар онын басынкы сынарынын кызметі ерекше. Ойткені сез тіркестері негізінде толык магналы екі сезден куралатын болса, сонын бірі банынкы, ал екіншісі басынкы кызметте жумсалатыны айкын. Сез тіркесінін ортак басынкы сынары есімдер мен кемекші етістіктердін тіркесі аркылы жасалады. Профессор М.Балакаев курама баяндауыштардын бірінші сынарын есімді сездер,екіншісі ягни комекші сынарлары етістіктер болады дейді. Сонымен ортак басынкы сынарлары туралы М.Балакаевтын пікірін колдай келіп,кемекші етістіктер есімдермен бірлікте еткен шактык формасында жумсалады. Ортак кабыса байланыскан сез тіркестерінін басынкы сынары ретінде:a) Зат есім + кемекші етістіктер э) Сын есім + кемекші етістіктер б) Есімдік + комекші етістіктер в) Сан есім + кемекші етістіктерден болады Сез тіркесінін курамындагы сездердін морфологиялык курылысы эр турлі болады: багынынкы сез басынкы сездін кейде магнасына уйлесе тулгаланады,кейде грамматикалык формасына сейкес тулгаланады. Мысалы,кітап окып, хат жаздык деген екі сез тіркесінін багынынкы сездері (кітап,хат)жалгаусыз табыс септігінде айтылан. Солай болуга басынкы сездердін косымшалары-п(окып), -дык (жаздык) себепкер болып турган жок, окы,жаз етістіктерінін сабактастык магынасы себепкер болыптур.Сейлем ішінде сез тіркестері екі турлі ынгайда куралады: Сез тіркестері тізбектеліп, ондаты сездер біріне-бірі сатылана байланысады.Мысалы, жолаушы улкен агаштын келенкесінде жатыр екен дегенде, улкен сез агаш сезіне багынып,бір соз тіркесі болса, агаштын сезі келенкесі дегенмен байланысып, екінші тіркес жасалган, ал келенкесінде сезі жатыр екен етістігімен тіркескен. Олардын сатылана байланысу жігі былай болады: Улкен afa--тын келенкесі --- нде жатыр екен.Кейде сез тіркестерінін курамынданы бірнеше багынынкылар бір басынкы а ортактасып турады. Мысалы, кеше театра апаммен бардык деген сейлемде мынадай сез тіркестері бар. Кеше бардык, Театра бардык, Апаммен бардык. Сез тіркесін курауда зат есім мен етістіктердін кызметі ерекше.Олар кобіне соз тіркестерінін басынкы сынары болады да, сапалык есімдер (сын есім, сан есім, есімше,сілтеу есімдіктері) мен устелдер,еліктеуш сездер мен косемшелер кобінесе сез тіркестерінін багынынкы сынары кызметінде жУмсалады.Сез тіркестерін дурыс талдайды білу ушін, олардан баска тіркестердін тур-турпаты калай болу кезегінде жаксы білу керек.Оз ара байланыста турып, тобымен соз тіркесінін курамына енетін тіркестер туйдекті тіркес болады.Туйдекті тіркестер курамынданы сездердін барінін не біреунін лексика-семантикалык дербес магнасы болмайды. Олардын тіркесунен косымша грамматикалык магна пайда болмайды. Мысалы, кез тігеді, жана бастады деген тіркестер екі-екі сезден курал ан. Олардын курамынданы жеке сездердін, белек алганда, белгілі магналары бар, бірак олардын тобын жазып, эр сезді сейлемнін жеке мушесі деп карауга болмайды.Ерлік жолдасынын нурлы жузіне кулімсіреп кез тігеді. Пештегі отын лаулап жана бастады.Бул сейлемдердегі кез тігеді-идиомалык тіркес, баяндауыш, ол кулімсіреп дегенмен бір сез тіркесінін курамында айтылып тур; жана бастады- курделі етістікті тіркес, бандауыш, онымен лаулап деген сез тіркескен.Осылардай, лексикалык- грамматикалык топ больп,сез тіркесінін бір сынары кызметінде жумсалатын тіркесті туйдекті тіркес дейміз.Туйдекті тіркес калпында айтылатын сез тобынын курылысы, негізінде, мынадай болады:Курделі етістіктер тобы: окып жатыр, окып келе жатыр, келе бер, келе беретін болды,коріп отыр, коріп отыра бер.Осылар сиякты бір туйдекті топ болатын курделі етістіктердін бірі негізгі, екіншісі оган кемекші болады да, сол турлерімен олар сез тіркесінін бір гана сынары болады;Есім мен комекші етістіктер тобы: жумыс істеу, уэде беру, макул керу, жаксы керу,конак болу,кулак салу,жол журу сиякты тіркестер сол туйдегімен бір-бір сейлем мушесі кызметінде айтылып,сез тіркесінін бір-бір сынары болып турады: бізге конак болды,айтканын макул керді Косарлы есімдер тобы. Косарынан айтылатын біріне-бірі, езімен-озі, куннен-кунге, жылдан-жылга, колдан-колга сиякты кос сездер туйдекті тіркес тобына енеді. Мысалы:Карібай мен Шыганак біріне-бірі карап жымындасты да кете берді.Осы мысалдагы біріне-бірі деген тіркес сынары бірі септік жалкау аркылы екіншісіне багнып, сол жубын жазбай,орталарына баска сез салмай, сол туйдегімен курделі сез тіркесінін курамына еніп тур.Курделі есімдер тобы. Буган енетін сездердін бірінші сынары барыс, Шыгыс, ілік септіктеріндегі есім болып, екінші сынары осы жалгауларды керек ететін кемекші есімдер не демендер болады.Олар да туйдекті тіркес куйінде курделі соз тіркесінін бір сынары болады.Мысалы: жануарлар тегісжанданып,курт- кумырскага дейін тірілді.Туракты тіркестер тобы. Казак тілінде,баска тілдердегідей біркатар создер тобы туракталган тіркес калпында жумсалады. Мысалы: Тебеден тускен тунек жаудын урейін ушырып, есінен тандырды.Бул сейлемдегі урейін ушырып, есінен тандынды деген тіркестер олардаты жеке сездердін тіке марынасына сейкес утымда жумсалмаган, сол тобымен езгеше магнада жумсалан: урейін ушыру-катты коркыту; есінен тандыру- есінен шыгару. Булардын бір сезін сол магнасында, сол тулгада кез келген баска сездермен тіркестіруге болмайды.Туракты тіркестер екі турлі болады:А) Идиомалык тіркестер: кабырганмен кенес (ойлан), кой аузынан шоп алмайтын (жуас), салы суга кетіп отыр (конілсізденіп отыр), кас пен кездін арасында (лезде), беті бері карады(айыга бастады).Идиомалык топтагы сездердін байланысы берік болады,олардын тутас топ больп тургандаы беретін магнасы жеке тургандагы магнасына катысты болмай, мулде бетен магнаны білдіреді.Э) Фразалык тіркестер. Туракты тіркестердін біркатарынын магнасы оларта катысып турган сездердін бірі болмаса,бірінін лексикалык магнасымен байланысты болады.Ондай туракты тіркестер фразалык тіркес болады: таяк жеу (согылу), бас кетеру (карсылык ету),жаны ашу (аяу). Фразалык туракты тіркестін курамы кубылып, езгеріле бермейді. Бірак бір сез эр турлі фразалык тіркестін курамында келе беруі мумкін. Мысалы: кулкілі болу, ят болу, алан болу, маз болу; тісін кайрау, тісін кадау, тісін батыру. жүктеу/скачать 1,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|