Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| Есімдіктер. Қазақ грамматикасында есімдіктің синтаксистік қыз-
метін оның сөйлемнің қандай мүшесінің қызметін атқаратынын анықтау- мен ғана шектейді. Шын мəнінде, оның дейксистік (орынбасарлық) қыз- меті синтаксистік контексте айқындалады. Адам өз ойын əрқашан бір сөйлеммен ғана жеткізе алмайды. Сон- дықтан ол мəтін кеңшілігін пайдаланады, ал мəтін, негізінен, бірнеше айтылыс-сөйлемдерден тұрады, ол сөйлемдер бір-бірімен құрылым- дық-мағыналық іліктестікте болмаса, коммуникативтік əрекет мақсатына жете алмайды. Есімдіктердің мағыналық түрлерінің сөйлемге қатысуы арқылы сол сөйлемді тиянақсыз (синсемантикалы) етіп, басқа сөйлемдермен бай- ланыстырып тұрады. Қазақ тілінде бұндай қызметті сілтеу, өздік, сұрау, жалпылау есімдіктері, жіктеу есімдігінің 3-жағы жəне кейбір белгісіздің есімдіктері атқарады. Есімдіктерді сөйлемдердің бағытына қарай анафо- ралық жəне эпифоралық деп екіге бөледі. Анафоралық есімдіктер деп өзінен бұрын тұрған, яғни, алдыңғы контекстегі айтылатын зат я құ- былысты, сипатты, нысанды, оқиғаны нұсқайтын есімдіктерді атайды. Ал эпифоралық деп, керісінше, есімдіктердің кейінгі болатын затқа, құ- былысқа, нысанға, сипатқа, оқиғаға нұсқауын айтады. Тілдік фактілермен дəлелдеуге көшейік: Тегінде, ертекші, өлеңші не басқа əңгімеші адамға талай уақыт тапжылмай тесіле қарап қалу Абайдың кішкентай күннен бергі əдеті еді. ... Ол кей адамның айғыз-айғыз ажымынан, салбыраған ұртынан, қыртыстанған маңдайынан немесе бояуы оңған көздерінен, əр алуан сақал-мұртынан өзінше неше түрлі жанды, сызаты көп сипаттарын көргендей болатын (М.Əуезов). Бұл екі сөйлемді ұштастырып тұрған – бірінші сөйлемдегі «Абай» сөзінің орнына екінші сөйлемде «ол» жіктеу есімдігінің жүруі. Егер екін- ші сөйлемді контекстен тыс алсақ, ол сөйлемдегі ой тиянақсыз болар еді, өйткені «ол» кім екендігін біле алмаған болар едік. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|