мүшелену  немесе  өзектену

426
427
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар
дүкеннен алды. Екі сөйлемде де бірдей заттық хабар беріліп тұрғанмен, 
ондағы  хабардың  өзектілігі  екі  басқа.  Бірінші  жағдайда  кітап  алынға-
нына (киім не басқа нəрсе емес) мəн берілсе, екінші жағдайда дүкеннен 
алынғанына (кітапханадан емес) мəн беріледі.
Сөйлемді актуалды мүшелеудің ерекшелігі – оның тұтас мəнмəтінге 
бағытталатындығында. Қарым-қатынас кезінде тек жеке бір сөйлем ай-
тылып қоймайды. Ал белгілі бір ой, хабар бірнеше сөйлемдер тобымен 
беріледі. Ол сөйлемдер тобында тыңдаушыға таныс немесе мəнмəтінмен 
белгілі  болып  келетін  хабардың  не  туралы  екендігін  көрсететін  бөлігі 
оның темасы болады да, ал сол жайында жаңа мəлімет беретін, яғни сөй-
лемді құруға себеп болған бөлігі ремасы болады.
«Қалақай / көпжылдық шөп тектес өсімдік, // биіктігі / тоқсан-жүз 
жиырма см.. Көгентамыры / көпжылдық, ағаштанған, өрмелеп өсетін
жерасты сабақ-бұтақтары бар, буындары / жіңішке қосалқы тамыр-
ларға толы. Сабағы / төрт қырлы. Жапырақтары / қарама-қарсы орна-
ласқан, сағақты, ұзынша жүрек пішіндес, ірі аратісті. Жапырақтары
мен сабақтары / құмырсқа қышқылы бар қышытқыш түктерге толы, 
олар / осы  түктермен  шанышқан  кезде  жанды  жерге  тиіп,  қатты 
қышытып ашытады. Гүлдері / ұсақ, қойынды масақша тəрізді гүл шоғы-
на шоғырланған. Жемісі / - гүлқоршаудағы жаңғақ. Жаз бойы гүлдейді».
Мəтін арқылы берілетін мəліметтің темасы – қалақай. Мəтін сол қа-
лақай туралы айтуды (қалақай туралы жан-жақты мəлімет беруді) мақсат
тұтып  құрылған.  Мəтінде  хабарланатын  негізгі  нəрсе  қалақай  болса, 
қалғандары (қалған сөйлемдер) сол қалақайдың түрлі белгілері туралы 
мəлімет береді, яғни рема болады. Біз қалақайдың қандай өсімдік екенін 
хабарлауды  арнайы  мақсат  етуге  жұмылдырылған  коммуникативтік 
тұлға-бірліктердің  мəнмəтінімен  кездесіп  отырмыз.  Сонымен  қатар, 
əр  сөйлемнің  өз  темасы  жəне  ремасы  бар.  Мысалы,  екінші  сөйлем  қа-
лақайдың көгентамыры (тема) қандай екенін білдіруге (рема) құрылған, 
үшінші сөйлем қалақайдың сабағы (тема) қандай екенін білдіруге (рема) 
құрылған. Жетінші сөйлем қалақайдың жемісі (тема) қандай екенін біл-
діруге  (рема)  құрылған.  Сөйтіп,  жалпы  мəтіннің  ортақ  бір  темасы  (қа-
лақай)  жəне  ремасы  (барлық  сөйлемдер)  бар  болса,  сонымен  бірге  əр
сөйлемнің өз темасы жəне ремасы тағы бар.
Кез келген сөйлемде осындай белгілі бір хабардың мəнділігіне назар 
аударылатын жағдайлар болады, онсыз сөйлем де құрылмаған болар еді.
Кейде айтылысты тема, ремаға бөлу мүмкін болмайды, ондай жағдай 
мəтіннің басында тек жаңа нəрсе хабарланғанда болады. Немесе рема-
ның өзінде белгілі жайлар хабарланады да, ал жаңалығы оларды темамен 
салыстырғанда ғана белгілі болады (яғни, сөйлеуші тыңдаушыға белгілі 
жайдың  бір  мəселесі  (қыры)  туралы  айтқысы  келгенде).  Мысалы:  Бір 
күні Алдар Көсе Шығайбайдікіне келеді. Көсені көреді де, Шығекең ал-
дындағы асын етегінің астына жасыра қояды. Алдар: «саған бір көр-
сетейін» дейді де көріскен болып, Шығекеңді олай-бұлай жұлқылайды, 
аунатады, зықысын шығарады. Сөйтіп, Шығекең басымен əуре болады, 
асы далада қалады.
Актуалды мүшелеудің маңызды құралдары – сөздердің орын тəртібі 
мен дауыс ырғағы. Ю.С.Маслов: «Өзекті ақпарат сөйлемнің желілік-ди-
намикалық  тұрғыдан  ұйысуы  арқылы,  басқаша  айтқанда,  оның  эле-
менттерінің  ізбе-ізділігі  мен  логикалық  екпіннің  түскен  тұсы  арқылы, 
сондай-ақ  сөйлемді  өзара  қатысты  екі  бөлікке  мүшелеуге  ықпал  ететін 
грамматикалық  жəне  лексикалық  кейбір  тəсілдерді  пайдалану  арқылы 
беріледі» [2, 183 б.], - дейді.
Орын  тəртібі  мен  интонациядан  өзге  хабарды  өзектендірудің  тілде 
көптеген амалдары бар: шылаулар, түрлі қосымшалар (мысалы: етіс жұр-
нағы), сөйлем құрылымдары т.б.
Теманың  да  өзіндік  белгілері  болады:  оларға  а)  сөйлемнің  алдыңғы 
шебі; ə) грамматикалық тəсілдер (арнайы тұлғалар, көмекші сөздер мен 
құрылымдар); б) лексикалық (мысалы: айтатын болсақ, мына мəселеге 
келетін болсақ); в) фонетикалық (дауыс үзілісі, əуен) тəсілдер жатады.
Кез  келген  мəтінде  рема  жаңа  ақпарат  көзі  болғандықтан  маңызды 
рөл атқарады. Алайда, мəтіннің ішкі құрылымында теманың орны ерек-
ше  болады,  өйткені  тематикалық  элементтер  хабар  тасуда  онша  елеулі 
болмайтындықтан, олар құрылыс материалы қызметін атқарады.
Темалардың осындай қарым-қатынаста болуы жағынан мəтін түрлері 
ажыратылады:
1.Жай көлбеулік ілгерілеу түріндегі мəтіндер:
Т
1
 – R
1
      
 
T
2 
(=R
1
) – R
2
 
 
T
3
(=R
2
) – R
3
8-сурет
Мен / жаңа автомобиль сатып алдым. Оның рулі / оң жақта орна-
ласқан. Осы жері / қолайсыздық тудырып жүр.

428
429
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар
2.Шұбыртпалы темалық ілгерілеу түріндегі мəтіндер:
Мəтінге ортақ бір тема болады; ол əр сөйлемде қайталанып отырады:
T
1 
– R
1
 
 
T
2
 (R
1
) – R
2
 
 
 
T
2
 (R
1
) – R
3
 
 
 
T
2
 (R
1
) – R
4
9-сурет
Біздің ауылда / Рəш деген кісі болды. Қолынан келмейтіні жоқ.
Ол – қойшы болып мал да бақты.
Ол – шаруа болып егін салды.
Ол – құрылысшы да болды...
3. Ілгерілеуші туынды темаларға ие мəтіндер (суреттеу мəтіндер):
Т
              
T
1
-------- R
1 
T
2 
------- R
2 
T
3 
------ R
3
10-сурет
«Жан-жануарлар мен өсімдік əлемі / жақындап қалған қысқа дайын-
дық үстінде. 
 
Т
1
 
R
1
Жемістер мен көкөністер / пісіп үлбіреп тұр 
 
Т
2
 
R
2
Ағаш жапырақтары / сарғайып, сабағынан үзілейін деп тұр.
  Т
3
 
R
3 
Т
4
 
R
4
Күн / едəуір қысқарып,  түн / ұзарғаны анық байқалады».
11-сурет
Мұнда мəтіннің əр сөйлемі өз құрамында ілгерілеуші темаға ие емес, 
ал барлығы да мəтіннің жалпы тақырыптық бағытын белгілеуге қызмет 
етеді. Мұндай жағдайда мəтіннің негізгі идеясы жалпы көріністің жеке-
леген нəрселерін суреттеуден барып көрінеді.
Жоғарыда тема-рематикалық қатынастардың бірнешеуі ғана сөз бол-
ды. Алайда, нақты мəтіндердегі бұл қатынастар өте күрделі, бір-бірімен 
араласа сан алуан тұрғыда көрінеді. Ол сөйлеушінің қарым-қатынастың 
нақты  мақсатына  бағындырған  тілдік  стратегиясына  байланысты  бола-
ды.

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: