Синтаксистік парадигмалар
дауыш; бастауыш-толықтауыш-баяндауыш; бастауыш-пысықта-
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
| дауыш; бастауыш-толықтауыш-баяндауыш; бастауыш-пысықта-
уыш-баяндауыш; анықтауыш-бастауыш-толықтауыш-баяндауыш; анықтауыш-бастауыш-пысықтауыш-баяндауыш; анықтауыш-бас- тауыш-пысықтауыш-толықтауыш-баяндауыш; бастауыш-анықта- уыш-толықтауыш-баяндауыш; бастауыш-анықтауыш-пысықтауыш- баяндауыш жəне т.с.с. Құрмалас сөйлем құрылымдық жағынан кемі екі сөйлемнен тұратыны белгілі. Сонда үлгі схемасы: «сөйлем-сөйлем» болады. Салалас құрмалас сөйлемнің құрылымдық схемасы: «бастауыш – тиянақты тұлғалы баян- дауыш». Салалас құрмаластың жалғаулықты, жалғаулықсыз болып бөлінуі де құрылымдық фактіге жатады. Өйткені контекст арқылы да жалғаулықтың көмегінсіз мағыналық қатынасты табуға болады. Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылымдық схемаларын келтіре кете- йік: бағыныңқы сөйлем (баяндауышы көсемше) – басыңқы сөйлем (баян- дауышы тиянақты тұлғада); бағыныңқы сөйлем (баяндауышы тиянақсыз тұлғадағы есімше) – басыңқы сөйлем (баяндауышы тиянақты тұлғада); бағыныңқы сөйлем (баяндауышы шартты райлы етістік) – басыңқы сөй- лем (баяндауышы тиянақты тұлғада); бағыныңқы сөйлем (баяндауышы қимыл есімі) – басыңқы сөйлем (баяндауышы тиянақты тұлғада); бағы- ныңқы сөйлем (баяндауышы септеулік шылаумен тіркескен) – басыңқы сөйлем (баяндауышы тиянақты тұлғада). Көп компонентті құрмаластың жалпы құрылымдық үлгісі: «сөй- лем-сөйлем-сөйлем ...». Көп компонентті салалас құрмаластың үлгісі: «басыңқы-басыңқы-басыңқы». Көп бағыныңқылы сабақтастың құрылымдық үлгісі: «бағы- ныңқы-бағыныңқы-басыңқы». Аралас құрмалас сөйлемнің құрылымдық үлгісі: «бағыныңқы-ба- сыңқы-басыңқы»; «басыңқы-бағыныңқы-басыңқы» т.с.с. Синтаксистік күрделі бірліктің құрылымы оның дербес, грамматика- лық жағынан аяқталған сөйлемдерден тұруымен ерекшеленеді. Синтак- систік күрделі бірлік үшін жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің хұқысы бірдей. Өз кезегінде мəтін синтаксистік күрделі бірліктерден құрылады. Ал бірқұрамды сөйлемдердің үлгі-типтерін мынадай етіп белгілеуге болады: тұрлаусыз мүшелер – баяндауыш; баяндауыш; тұрлаусыз мүше- лер – бастауыш сипатты сөз формасы; бастауыш сипатты сөз формасы т.с.с. Синтаксистік бірліктердің құрылымын талдап тексеру олардың нақты деректілігін, заттық-материалдық табиғатын түсіндіруге жол ашады, сондықтан да бұл аспект аса маңызды аспект болып саналады. Алайда, таза құрылымның өзіне сүйеніп семантикалық жəне коммуникативтік 54 55 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар сипаттарды ескермесек, синтаксистік бірліктердің қарым-қатынас құра- лы, ойды жарыққа шығарушы құрал ретіндегі қызметін түсіндіріп бере алмаған болар едік. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|