Синтаксистік парадигмалар
уыштың қатынасына құрылған сөйлемдердің толымды (баста-
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| уыштың қатынасына құрылған сөйлемдердің толымды (баста-
уышты) жəне толымсыз (бастауышсыз) түрін айтуға болады. Бұрынғы грамматикалардың қай-қайсысында да «бастауышы жоқ, оны баяндауыш арқылы табуға да болмайтын, тек баяндауыш арқылы құрылған» жақсыз сөйлемдерге көбірек назар аударылған (қараңыз: жа- нама жақты бір негізді сөйлем). Мұндай сөйлемдерге берілген анықта- малардың мағынасы да осы төңіректес. Жасалу жолдары да бір-біріне ұқсас, бірін-бірі толықтырып отырады жəне мұнда да баяндауыштың құрамы негіз етіледі. Дегенмен, сөйлемнің грамматикалық құрылымын оның семантикалық (мағыналық) құрылымымен бірлікте қарайтын ға- лымдар мүшеленетін сөйлемдер қатарына жататын екі негізді сөйлем- дердің грамматикалық жағынан да, семантикалық жағынан да жақты бо- латынын, ал бір негізді сөйлемдердің грамматикалық құрылымы тұрғы- сынан «жақсыз» болғанымен, логикалық жағынан «жақты» болатынын айтады. Бұған негіз болған өткен ғасырдың орта тұсында-ақ айтылған М.Балақаевтың сөзі еді. Ол: «Бастауышы ерекше айтылмаған сөйлемдер- дің енді бір қатарын, жоғарғыдай толымсыз сөйлемдерден айыру үшін, мектеп грамматикаларында «жақсыз» сөйлем деп атап жүрміз. Олардың үш жақтың біріне тəн белгілі грамматикалық бастауышы болмайды. ...қазақ тілінде дəл орыс тіліндегідей жақсыз сөйлем де, ондай сөйлем жасайтын... етістіктер де жоқ. Дұрысында: біздің жақсыз сөйлем деп жүргеніміздің баяндауыштарының белгілі жағы болады. ...қазақ тіліндегі жақсыз сөйлемдер деп жүргеніміз – бастауышы белгісіз сөйлемдер», – дей келіп, ғалым: «Бастауышы белгісіз, оның орны жоқталмайтын, баста- уыштық мағынасы үш жаққа бірдей ортақ сөйлемдерді жақсыз сөйлем дейміз», – деген анықтама берген болатын [3, 499-500 бб.]. Ал кейінгі Т.Сайрамбаевпен бірге жазылған еңбегінде «бастауышы белгісіз» деген тіркес «бастауышы жоқ, оның орны жоқталмайтын» деген тіркестермен ауыстырылады да, «белгісіз жақты жəне жалпылама жақты» деген тарау- 122 123 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар ша қосылады [13, 222-225 бб.]. Бұл пікірді кезінде Ғ.Мадина да қолдаған еді [14]. Сонымен, қазіргі ғылымда бұрынғы грамматикалық құрылым тұрғы- сынан аталған «жақсыз сөйлем» ұғымы «бір негізді сөйлем» ұғымымен ауыстырылып, соңғысы логикалық тұрғыдан «белгілі жақты», «белгісіз жақты», «жалпылама жақты», «жанама жақты» деген атаулармен ата- лып жіктеледі. Сондай-ақ, осы еңбекте бұрын жақты сөйлем қатарында есептелетін «қоңырау соғылды», «шөп шабылды» т.б. тəрізді сөйлем- дер нағыз «жақсыз» (субъектісі жоқ) сөйлем ретінде аталады. Бұлардың əрқайсысының жалғыз бас мүшесі деп есептелетін баяндауыштарының жасалу жолдары осы еңбектің «Бір негізді жəне екі негізді сөйлемдер» деп аталған бөлімшесінде анық көрсетілген. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|