Синтаксистік парадигмалар
айқын лексикалық сөз арқылы берілген немесе бастауышсыз ай-
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
- Бұл бет үшін навигация:
- Бірақ шешін- ді. Таяздау жерге барып жуына бастады... «Қазақ жерінің ең ұлы өзеніне шомылып жатқаным ғажап-ау», – деп ойлады ішінен. Басын
| айқын лексикалық сөз арқылы берілген немесе бастауышсыз ай-
тылғанымен, оны сөйлемге енгізгенде мағынасына əсер етпейтіндей сөйлемді екі негізді сөйлем дейміз. Анықтамадағы «бастауышсыз» дегенді «бастауышы түсірілген, то- лымсыз сөйлем» деп ұққан орынды жəне мұндай толымсыздық мəтін ішінде ғана болады. Сөйлем толымдылығы мен толымсыздығы жөнінде арнайы тарауда айтылатындықтан, бұл тұста бірсыпыра мысалдармен шектелуге тура келеді. Мысалы: Жарқын жүзе білмейтін. Бірақ шешін- ді. Таяздау жерге барып жуына бастады... «Қазақ жерінің ең ұлы өзеніне шомылып жатқаным ғажап-ау», – деп ойлады ішінен. Басын көтеріп Сабыр жаққа қараған. Ол өзеннің арғы жағалауына шығып, енді қайта жүзіп келеді екен... (Қ.Жұмаділов). 118 119 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар Екі негізді жай сөйлемнің бастауышы 1,2-жақта жіктеу есімдіктері- нен (мен, сен, біз, сіз, біздер, сендер, сіздер) жасалады да, 3-жақта негізі- нен жалқы жəне жалпы зат есімдерден, заттанған кез келген сөз табынан жасала береді. Бұл сөздер стильдік қажеттілікке қарай «ол» есімдігімен алмастырылады. Сондай-ақ, басқа сөз таптары да субстантивтеніп келіп бастауыш қызметін атқарады. Ал баяндауыш қызметін негізінен етістік сөз табы атқарады дегенімізбен, басқа сөз таптары да қолданыс ыңғайы- на қарай баяндауыштық қызмет атқара береді. Мəтін ішінде, əдетте, бастауышты бір-ақ рет атап, қалған жағдайда бастауышты түсіріп, толымсыз сөйлемдер ыңғайында құруға болады. Мұндайда баяндауыштағы жіктік жалғауы бастауыштың мағынасын ай- қындайды. Алайда, кей сөйлемдердің бастауышты түсіріп айтуға мүлдем көнбейтіні де болады. Олардың өзіндік жасалу себептері мен жолдары бар. Бұл: 1-ден, субъектіні айқындап, шүбəсіз етіп көрсету мақсатында болады. Мысалы: ...Мен үндемедім. Поезд қозғала берді (Д.Исабеков). Сол күні кешке «Үш жүз» комитетінің жиылысы болды. Мен де бар- дым (Ғ.Мүсірепов). Мұндай сөйлемдер кез келген баяндау мақсатындағы мəтін ішінде кездесе береді; 2-ден, бастауыштың актуализациялануымен яғни іс-əрекет иесін басқа субъектілер ішінен даралап, іс-əрекетті тек сол субъекті ғана атқа- руға тиіс екеніне тыңдаушы назарын аудару мақсаты көзделеді. Мұндай сөйлемдер көбіне сөйлеу жағдаятына байланысты, диалог кезінде қол- данылады. Мысалы: – Қарыздары мен болармын, Бəке! Əл-шамамның келгенінше қойным мен мойнымда өсірермін! (М.Əуезов). – Барсаңызшы, сіз мұсылмансыз. Сол мешітке сіз де барып, жұма намазында сіз де сөй- лесеңізші!.. (М.Əуезов). 3-ден, сөйлеу жағдаятында жəне мəтіндік ыңғайда бір сөйлем ішін- де немесе көршілес жай сөйлемдерде 1,2 жəне 3-жақтық іс-əрекеттердің салыстырыла, қарсы қойыла айтылуы кезінде бастауыштардың ең бол- мағанда біреуі айқын көрінеді: – Сен білгенді мен білмеймін. Сен көрген- нің бəрін мен көруге тиісті емеспін. Бұл – өмір заңы (Д.Исабеков). – Біз киргиз даласына таңдап отырып əкімдер сайлаймыз. Сіз оның бəрін жаман дейсіз, жауыз адамдар дейсіз... (М.Əуезов). 4-ден, сыңарларының баяндауыштары əртүрлі жаққа қатысты бо- лып келетін құрмаластарда бастауыштардың кем дегенде біреуі нақты сөзбен аталып беріледі. Мұндай құбылыс құрмаластардың қарсылықты, салыстырмалы, шартты, түсіндірмелі түрлерінде кездеседі: ...Олардың шынын білсеңіз, мен ғана емес, өзіңіз де жауыз демек түгіл, көбін жа- залар едіңіз (М.Əуезов). – Мен мемлекеттік жоспардың көзімен қарап айтып тұрсам, ол қолын сілтейді! (Ғ.Мүсірепов). жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|