Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| ойнап жүрген балалар үйге жүгіріп келді» дегенде негізгі – «балалар кел-
ді», қалғандары қосалқы қызметте) айтуға болады, бірақ бұл айтылғандар элементтердің байланысы, арақатынасы туралы, ал олардың мəні туралы емес. Сөйтіп, структуралистердің көзқарасы бойынша, тіл – элементтер арасындағы байланыстардың торы болып шығады. Шындығында, синтаксистік құбылыстың мəні қарым-қатынас бары- сында ойды жарыққа шығару актісінде сөйлеушінің міндетіне байланыс- ты жағдайлардан туындайды. Синтаксистік бірліктер – ақпаратты беру- дің тетігі. Синтаксистік деректерді тек анықтап белгілеп қою (структуралистер сияқты) жеткіліксіз, олардың немен шартталғанын, яғни оларды сондай бірлік қылуға не жеткізгенін, қарым-қатынас үдерісінде олар қандай рөл атқаратынын анықтау басты мақсат болып қала береді. Синтаксис жүйелі сипатқа ие, сондықтан оның қандай да бір эле- ментін тану үшін оның басқа элементтермен байланыстары мен арақаты- настары ашылуы керек. Тілдің шындық болмыстың қарым-қатынастарын бейнелейтін жалпы қызметінен өзге синтаксистік құралдардың өзіндік тілдік, синтаксистік құрылымдаушы қызметтері бар. 402 403 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар Тілдің сыртқы кең ауқымды қызметі – айтылысты (речь) құрауға жұмсалса, тілдің жекелеген құралдары ол қызметті əртүрлі жолдармен атқарады. Жоғары деңгей бірліктері ғана айтылыс ретінде жұмсалады, ал төменгі деңгей бірліктері тек соның құрамында қызмет етеді. Бұл – кез келген деңгей өзінен төменгі деңгейдің қызмет аймағы болып танылады, ал өзінен жоғары деңгей үшін ол құрал болып табылады деген сөз [2]. Синтаксиске қатысты алғанда бұны былай түсіндіруге болады. Синтаксистік бірліктер сөйлеуді ұйымдастыруға, демек қатысым үдерісіне, сапалық тұрғыдан əртүрлі жолмен қатысады. Басқаша айтқан- да, олардың қызметінде сапалық ерекшеліктер бар: кейбірі қатысымдық деңгейде қызмет етсе, кейбірі қатысымға дейінгі (сөйлем құрау) кезеңін- де қызмет етеді. Осының өзі оларды жіктеуге негіз болады. Жай сөйлем қатысымдық актіні белгілеп, негізгі коммуникативтік бір- лік болады (Жаңбыр жауды). Сонымен қатар ол құрмалас сөйлем құра- мында қатысымдық бірліктің құрылымдық бөлігі қызметін атқарады (Жаңбыр жауып, жер көгерді). Синтаксистің қатысымдық сатысында сөйлем негізгі синтаксис- тік бірлік ретінде қызмет етсе, қатысымға дейінгі сатыда, яғни сөйлем- ді құру кезеңінде синтаксистің ең кіші бірлігі ретінде сөзтұлға қызмет етеді. Сөз тұлғаларының кейбірі (жіктік тұлғасы, атау тұлға) сөйлем сияқ- ты қатысымдық бірлік қызметін атқарады (- Келдің бе? –Келдім. Қысқы дала. Аяз). Кейбір септік тұлғаларында да ондай қызмет бар (Үйде. Жұмыста). Кейбір сөзтұлғалар сөйлемнің құрылымдық бөліктері қызметін атқа- рады (көсемше, есімше, шарт тұлғасы, септік тұлғалары, көмекші тұлға- лар). Синтаксистік тұлғалардың келесі түрі сөйлем құрамында сөздерді жайылмаландырушы қызмет атқарады. Ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септік тұлғаларында матаса, меңгеріле байланысқан сөздер өз- дерін меңгеруші сөздермен бірлікте ғана сөйлем құрамына енеді. Қарапайым мағыналарды белгілеуші сөзтұлғалардың əрбіреуі белгілі бір жұмсалымдық, синтаксистік қызметке ие болып, белгілі бір мағына- лық, жұмсалымдық парадигматикалық қатар құрайды. Сөйлем құрауда олардың қайсысын таңдау сөйлеушіге байланысты. Айтылатын ойдың категориалдық сипатына қарай сөйлеуші сөзтұлға- ларды қатысымдық мақсатына сай белгілі бір сөйлем моделінің үлгісіне салып өзіне қажеттісін алады (Оның ұйқысы келді. Оны ұйқы жеңуге ай- жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|