Коммуникативтік синтаксистің тұлға-бірліктері

406
407
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар
Тілде мазмұндық жақ (мағына) жəне бейнелеуші жақ (құрылым) бар. 
Тілдік құбылыстарды (соның ішінде синтаксистік) зерттеуде бұлар сəй-
кесе ме, олардың қарым-қатынасы қандай дəрежеде?
Егер сөйлем мүшелері тұрғысынан қарасақ, сəйкеспеушілік жиі кез-
деседі. Мысалы:
Бала кітап оқыды. Кітап оқылды. Мен оқимын. Маған көп оқу керек. 
(немесе «Менің көп оқуым керек»).
Істі істеуші бір жағдайда бастауышқа сəйкес келіп тұрса (бала оқыды, 
мен оқимын), екінші жағдайда істің нысаны (кітап) бастауышқа сəйкес, 
үшінші  жағдайда  істі  істеуші  толықтауыш  (маған)  немесе  анықтауыш 
(менің) болып тұр.
Осыған  қарап  сөйлемнің  мағыналық  жағы  мен  синтаксистік  жағы 
бір-біріне байланыссыз, қатар өмір сүреді деуге бола ма? Бұл мағыналық 
жақ пен формалық жақты бір-бірінен бөліп тастау емес пе? Ал біз оларды 
бір-бірінен бөлінбейді, тығыз байланысты демейміз бе?
Міне,  осы  қайшылықтарды  шешуге  сөйлемді  мүшелік  компонент-
терге жіктеу емес, ал құрылымдық-мағыналық компоненттерге жік-
теу  көмекке  келеді.  Мысалы,  есім  предикаттан  құрылған  сөйлемдердің 
құрылымдық-мағыналық компоненттерін былайша жіктеуге болады:
1.  Іс  пен  оның  бағасы  мағынасындағы:  Үйлену  оңай,  үй  болу  қиын. 
Сүю – ұлы іс.
2. Субъект пен оның күй-жайы мағынасындағы: Маған жақсы. Оған 
қиын. 
3. Зат пен оның сандық мөлшері мағынасындағы: Нан көп. Біздер ал-
таумыз.
4.  Заттың  (субъектінің)  иесі  мен  оған  тəн  нəрсенің  сипатын  білдіру 
мағынасындағы: Менде кітап бар. Асанда домбыра бар. 
5 Зат пен оның мекенін білдіру мағынасындағы: Мал жайылымда, аң 
орманда.
Осылайша, бұл қатарды жалғастыра беруге болады. 
Жоғарыдағы сөйлемдерді бастауыш – баяндауышқа бөлу не олар ту-
ралы түсінікке сəйкес келмейді, не сөйлемнің шынайы құрылымына сəй-
кес келмейді. 
Ал жоғарыдағыдай сөйлемнің компоненттік құрылымын талдау, яғни 
сөйлемнің əр бір моделіне тəн нақтылы-типтік формалардағы құрылым-
дық-мағыналық  компоненттерін  анықтау – синтаксистің  қатысым-
дық-мағыналық міндетін айқындайды жəне мағына мен құрылымды ай-
ырып тастамай, сөйлем типологиясы ілімін құруға көмектеседі. 
Бұл тұрғыдан алғанда сөйлемнің маңызды синтаксистік тұлға-бірлігі 
(единицасы) не болуы керек?
Белгілі бір нақты сөйлем құру үшін сөздер мен сөз тіркестерін таңдау 
жеткіліксіз. Ол сөздердің қандай тұлғада, қандай жалпылама мəнде жұм-
салғанына қарай əртүрлі мағынадағы сөйлемдер құруға болады. 
Белгілі  бір  мазмұнды  хабарлау  үшін  сөздердің  қандай  да  бір  заттар 
мен ұғымдарды атағаны жеткіліксіз, нақтылы жағдайда олардың қандай 
міндеттер атқарып тұрғанын білу керек: яғни қайсысы – істі істеуші (атқа-
рушы), қайсысы – қабылдаушы, қайсысы – тақырыпты білдіреді, қайсы-
сы мезгілдік немесе кеңістік ұғымға ие т.б. Бұлар белгілі болса, олардың 
тіл-тілде қандай тұлғаларда тұратынын білгендіктен, нақтылы жағдайға 
сəйкес келетін сөйлем үлгісін (моделін) құруға болады: істі істеуші – атау 
септікте,  қабылдаушы – барыс  септігінде,  тақырыпты,  бағыт-бағдарды 
т.б. білдіруші сөздер де белгілі тұлғаларда тұрады: Мен Асанға кітап ту-
ралы айттым. Кітапты Асанға бердім. Асан ауылға (ауылдан) келді. 
Зат  есімдердің  сөйлемде  қандай  міндет  атқаратыны  көп  жағдайда 
есімдердің  категориалдық  мағынасына  байланысты  болады.  Мысалы, 

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: