Синтаксистік парадигмалар
Сөйлемнің актуалды (жұмсалымдық-мағыналық) мүшеленуі
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| 3.3 Сөйлемнің актуалды (жұмсалымдық-мағыналық) мүшеленуі
Тілдік жүйеде белгілі бір құрылымға ие сөйлемдегі сөздерді түрлі нұсқада орналастыру мүмкіндігі бар. Мысалы: Асан қазір мектептен келеді. – Асан мектептен қазір келеді. – Мектептен қазір Асан келеді... Бұлардың біреуі – алғашқы нұсқасы əрі бейтарап мəнде болады. Нақты тілдік жұмсалым кезінде қарым-қатынастың міндетіне орай солардың біреуі пайдаланылады. Əдетте, зерттеушілер сөйлемнің грамматикалық, мағыналық жəне жұмсалымдық құрылымдары туралы айтады. Алайда бұл жіктелім сөй- лемді жоғарыдағы өзара байланысты болып келетін аспектілерде қа- растыру үшін ғана жасалған, олар сөйлем құрылымына деген үш түр- лі көзқарасты білдіреді, ал шындығында бір сөйлемнің бөлек-бөлек құрылымдары болмайды. Мен келдім. Келдім мен. Бұл екі құрамды етістікті сөйлем. Сөйлемнің беретін жалпы мағынасы – субъектінің іс-əрекетін білдіру. Орындарын өзгерткенмен, бұл жалпы мағына жəне предикативтік байланыс сипаты өзгермейді. Күн суық (Суық күн) Сағат – үш (Үш сағат) Асан – студент (Студент Асан) Жоғарыдағы сөйлемдер де екі құрамды. Бірақ олар заттың қимылын емес, сапалық жəне сандық сипаттарын белгілейді. Ал орындарын өз- герткенде бұл құрылымдар сапалық жағынан мүлде басқа құрылым бо- лып шығады: атаулы сөйлем не есімді сөз тіркесі болады. Бұларды бұрынғы сөйлемдердің инверсияланған түрлері – инвер- сияланған құрылымдар деп айтуға болмайды. Олар – мүлде басқа құрылымдар. Бұдан шығатын қорытынды: бірқұрамды (Суық күн) мен екіқұрамды сөйлемнің (Күн суық) құрылымдық ерекшеліктері предика- циясының (баяндауыш болып тұрған сөздің) əртүрлі мазмұндық сипаты- на байланысты. Бірінші сөйлемде белгілі бір сапаға ие заттың бар екені бекітіледі, екіншісінде сапа заттың белгісі ретінде хабарланады. Ескеретін жай: бұл 3-жақта солай, ал 1, 2-жақтарда жағдай басқаша. Мысалы: Мен қаттымын. Мен суықпын. Қаттымын мен! Суықпын мен! Экспрессивтік мақсатта осылай айтылады. Біздер онбыз. Онбыз біз- дер! Демек: 1) Бұлар жіктік жалғаулардың арқасында атаулы сөйлемдерге айналмайды – бір. 2) Екіншіден, 1, 2-жақтағы сөйлемдер тек адамға қатысты айтылады. Бұл жіктік жалғауының арқасында осылай болып отыр (ал қазақ тілінде сындық, мөлшерлік сөздер предикатив болғанда орыс тіліндегідей емес, 1, 2-жақта жіктік жалғауын жалғайды). Ескеретін жайт: Оның сөзі/ аз. Ол/ аз сөзді жігіт. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|