Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| келер. Сен атаңа не істесең, сенің де алдыңа сол келеді.
Бірақ субъектіні орнына қойып сөйлеудің қажеті шамалы, өйткені екінші жақ жіктік жалғауының өзі соны білдіреді. Сонымен қатар жал- пылама жақтық мəн тек 2-жақ жіктік жалғауына тəн емес. Ол, тіпті, 2 жақ жіктеу есімдігіне де тəн емес, ол тек басқа біреуді өзінің айтқанына ортақтастырудың амалы ғана, яғни белгілі бір сөйлеу тəсілі. Жалпылама мəнді білдірудің басқа да амалы бар. Мысалы: «Атақ-даңқты көксеп, кейде біз бұрыс жолмен кетеміз?» «Сақырлаған суықта қардың үстімен жүру, өткір суық ауаны жұту, таза, суық көкшіл аспанды қызықтау... қандай керемет!» Бірінші сөйлемде жалпылама жақтық мəн бірінші жақтың көпше түрі арқылы, соңғы сөйлемдерде синтаксистік құрылым арқылы берілген. Сонымен, жоғарыда айтқандарды қорытқанда, белгілі-жақты, бел- гісіз-жақты, жалпылама-жақты сөйлемдер бір құрамды сөйлем түрлері- не жатпайды. Оларда жақты білдірудің үш нұсқалық мəні, субъектіні (іс істеушіні) берудің үш тəсілі іске асырылған. Оларда субъект айтылуы да, айтылмауы да мүмкін, айтылмағанның өзі жоғарыдағы жақтық мəннің 3 түрінің біреуін білдіретіндей синтаксистік мəнділікке ие. Демек, жоғары- дағы үш сөйлем түрі – жақтық мəнді білдірудің үш тəсілі. Олар тек атау тұлғадағы есім сөздің жоқтығынан ғана бір құрамдыға жатқызылған, бірақ құрылымдық мəні жағынан – екі құрамды. Сөйлемдегі жақсыздық, белгісіз жақтылық, жалпылама жақтылық белгілері бір-біріне қарама-қарсылықта тұрмайды, олар қосақталып бірінің үстіне бірі жамала беруі мүмкін. Мысалы, «Қорқынышты», «Ұйқы жоқ» ... деген сөйлемдерде жалпылама жақтық мəн де бар (субъ- ектінің жағдайы тұрғысынан), жақсыздық мəн де бар (субъекті мен оның жағдайы арасындағы қатынастың сипаты тұрғысынан). 66 67 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар Сонымен, бір құрамды деп бөлінген сөйлемдердің түрлері бір-бірімен сəйкеспейді, олар қатарлас емес, олардың мəндері бір негізде емес, əр- түрлі негізде анықталады. Бір құрамды сөйлемдердің енді бір түрі деп саналып жүрген атаулы сөйлемдерді кейбір ғалымдар белгілік мəнге ие, ал ол белгінің (жағдай- дың) иесі – сыртқы орта деп қарайды. Бірақ мұндағы болмысқа қатыс- тылықты жалпы сөйлем атаулыға тəн модальділік, шақ, жақ, предика- тивтік санаттары арқылы берілетін шындыққа қатыстылықпен бірдей деп қарамау керек. Предикативтілік сөйлем мазмұнының болмыспен жалпы қатынасын белгілейді. Ал атаулы сөйлемдегі болмысқа қатыстылықтың мəні предикативтік белгіні айтушы арқылы дəл қазіргі, осы кездегі, дəл осы жердегі қабылдау болып табылады (Əрине, атаулы сөйлемдегі пре- дикативтік мазмұн да шындықпен модальдік, шақ, жақ санаттары арқылы жалпы түрде қатысады). «Аяз» немесе «Тымырсық» дегенде, күннің, ауаның (ортаның) жағдайы сипатталады. Салыстырыңыз: Дала аяз. Күн тымырсық. «Елсіз, сусыз дала. Шөл» дегенде, сипатталып тұрған сол жердің жағдайы айтылады. Салыстырыңыз: «Бұл жер елсіз, сусыз». «Бұл жер – шөл». Демек, қажет жағдайда белгінің, жағдайдың иесін сөйлемде өз орны- на қоюға болады. Осыған қарап, атаулы сөйлемдерді де екі құрамды деу- ге болады. Нақты заттардың барлығын білдіретін атаулы сөйлемдерді де екі құ- рамды деуге болады. Өйткені ол заттардың «барлығы» солар орналасқан іс-қимыл өтетін жердің предикативтік белгісі (сипаты) деуге болады. «Диван, екі кресло, орындықтар», яғни: «Бөлмеде диван...». «Вокзал басы. Ығы-жығы халық». Салыстырыңыз: «Вокзалда көп халық», «Вок- жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|