Социология. Әлеуметтік стратификацияның тарихи типтері

Адам өзінің мәртебесіне және тиісті рөлдеріне өзін әр түрлі деңгейде теңестіреді. Рөлімен ең көп үйлесуін рөлдік сәйкестендіру, ал орташа немесе ең аз үйлесуін - рөлден алшақтау деп атайды. Қоғам қандай да бір мәртебені қаншалықты жоғары бағаласа, сәйкестену дәрежесі де соншалықты күшті болады.

Әлеуметтік мобилділік түсінігінде стратификациялық құрылым туралы сөз болады, ал әлеуметтік мобилділік ретінде адамның, әлеуметтік топтың бір қабаттан екінші қабатқа орын ауыстыруы, әлеуметтік баспалдақ бойынша жоғары не төмен жылжуы есептеледі. Әлеуметтік мобильділік- адамның не әлеуметтік топтың қоғамның әлеуметтік құрылымындағы әлеуметтік жағдайының өзгеруіне байланысты жүзеге асатын процесс.

Ұжымдық мобилділік: түсінігі, себептері, салдарлары.

«Әлеуметтік мобильдік» деп, қоғамдағы жекелеген индивидтер мен адамдар тобының бір әлеуметтік жағдайдан екінші бір әлеуметтік жағдайға орын ауыстыруын айтамыз. Оны ғылыми жағынан негіздеп, «әлеуметтік мобильдік» теориясының авторы П. Сорокин терең зерттеді.

«Мәдениет» деген ұғым латын тіліндегі «Cultura» сөзінен алынған. Ол өңдеу, игеру, әдемілеу, тәрбиелеу, білім алу сияқты мағыналарды білдіреді. Ғылыми әлеуметтану мәдениетті, оның алуан түрлерін адамның қолымен істелген және ақыл-ой санасымен өңделіп, жасалған еңбегінің жемісі ретінде қарастырады.

Мәдениет негізінде екі үлкен түрде болады: Материалдық және рухани.

1. Материалдық – бұл өндірістегі құрал-саймандар,техника, құрылымдар, т.б

2. Рухани - бұл ғылым, өнер, әдебиет,т.б.

Мәдениет – адам құндылықтарының жиынтығы. Басқаша айтқанда, мәдениет адамдардың іс-әрекет, қимылдарының, еңбегінің, іс-қызмет, жұмысының, тәрбиесінің негізінде жинақталған және қоғамның ілгері дамуына әсер ететін, адамдардың жоғары адамгершілік қасиеттерінің, ғылымның, білімнің, тәрбиенің, әдет-ғұрып, салттардың бағалы ережелердің, нұсқаулардың, т.б мұраттардың жиынтығы. К.Маркс айтқандай, мәдениет адамның мәнді, маңызды күш-қуатын, яғни оның мақсатын, талап-тілегңн, қабілетін іске асырып орындауды, оның өзін-өзі қалыптастыру және жан-жақты дамуын қамтамасыз етііп,күнделікті өмірде қолдануды білдірмек. Мәдениетті жалпы әлеуметтанудыңарнаулы териясы – мәдениет әлеуметтануы зерттейді. Ол мәдениеттің қоғамдағы атқаратын қызметінің заңдылықтарын, нақтылап айтсақ, қоғамдық жүйеде мәдениеттің алатын орны мен маңызын, әлеуметтік және әлеуметтік-демографиялық әр түрлі топтардың талап-тілегін, мүддесін, ұсынысын, бұқара халықтың мәдени қызметін, өндіріс және мәдениетті тұтыну салаларында мәдени әлеуметтік институттардың, мекемелердің жағдайын, атқарып жатқан қызметтерін,т.с.с зерттейді. Мәдени әлеуметтану мұнымен бірге мәдени дамуды, оның әр түрлі әлеуметтік институттары (білім,ғылым,этикалық жәнк көркемөнер, адамгершілік) мен мекемелерінің (театр, кино, мұражай, кітапханалар) дамуын болжап, жоспарлайды. Мәдениет әлеуметтануының негізгі мәселесі – мәдениеттің ерекше құбылыстарын, оның қоғамда атқаратын қызметінің заңдылықтарын, қоғамдық мәдениеттің шығармашылық мақсатын зерттейді, қоғамда жаңа мазмұндағы мәдени және рухани құнды мұраттарды қалыптастырады.Мұнан әрі мәдени әлеуметтану әлеуметтік тапсырыстардың, яғни жүзеге асуы міндеттелген әс-қызметтің (жұмыстың) орындалу мазмұндарын анықтайды.Мысалы,жаңа көркем әдебиет пен арнаулы бір көркемөнер түрін жасауға арналған әлеуметтік тапсырысты орындауға қандай факторлар кедергі жасап отырғанын зерттеп, оларды жұмсарту немесе жою туралы жаңа шешім, кеңес, ұсыныстар береді.

121. Рөлдік күту – ол нақтылы бір рөлден қандай да бір мәселеге байланысты бірдеңе күту,тосу,үміт ету.

122.Әлеуметтік топ – ол кең мағынада белгілі бір нақты әлеуметтік, яғни ең алдымен қоғам өмірімен байланысты белгілердің қоғамдағы қоғамдық қатынастар жүйесінің негізіндегі топтық қауымдастықтардың кең жиынтығы.

123. Заманауи қазақстандық қоғамдағы әлеуметтік процестер.

қоғамдық жүйенің жаһандануы, урбанизациялануы, модернизациялануы

• жастардың әлеуметтенуі;

• Қазақстанда гендерлік теңдікті қамтамасыз ету;

• қоғамның, мәдениеттің және тұлғаның синергизмденуі;

• қоғамдағы азаматтық, мемлекеттік, мемлекттік емес институттардың әлеуметтік серіктестігі;

• әлеуметтік процестерді моделдеу, болжау, құрастыру және басқару;

• әлеуметтік ақпараттарды зерттеу, сараптау, талдау және бағалау;

• қоғамның әлеуметтік жүйесі және әлеуметтік стратификациясы;

• өмір сүру жағдайын (сапасын) жоғарлату;

• халықтың түрлі деңгейіне байланысты әлеуметтік қызмет көрсету, реабилитациялау;

• әлеуметтік қызмет көрсетудің медициналық және психологиялық аспектілері;

• түрлі типті отбасына әлеуметтік қызмет көрсету;

• әлеуметтік қызметтердің сандық және сапалық әдістемесі;

• ақпараттық процестерді болжау;

заманауи әлеуметтік қызмет көрсету жұмыстарының теориясын дифференциациялау;

• қазақстандық қоғамды әлеуметтенуге бейімдеу;

• қазіргі жастардың құндылықтарды бағдарлауы;

• Қазақстанда гендерлік саясатты енгізу: жағдайы және перспективасы;

• Қазақстанда өмір сүру жағдайын талдау және болжау;

• ақпараттық процестерді болжаудың әлеуметтік талдануы;

Рөлдік тұжырымдама Американың әлеуметтік психологиясында ХХ ғасырдың

30-шы жылдары пайда болды. Оның ірі өкілдері Кули Чарльз Хортон. Кули Ч.Х. «шағын

кіші» топтар теориясының негізін салушылардың бірі, оның «Зеркальное

я», «Человеческяая природа», «Социальный порядок» (1912ж.), «Социальная

организация» (1909ж.), «Социальный процесс» (1918ж.), «Социологическая

теория», «Социальное исследование» (1930ж.) деген еңбектері бар. Кулидің

жалпы әлеуметтік теорияларының негізінде әлеуметтік ұйым және сананың

әлеуметтік процестерді қалыптастырудағы шешуші рөлін мойындау жатыр.

Ч. Кули мен Дж. Мидтің бұл теориялары әлеуметтанудағы әр түрлі ағымдарға

кең тараған. Оның ішінде тұлғаның рөлдік тұжырымдамасын Т. Парсонс өзінің

әлеуметтік-функционалдық талдау теориясында көп қолданды.

Жалпы тұлғаның рөлдік теориясы тұлғаның бейімделу процесін көп дәріптей

отырып, оның белсенді, творчестволық жағын жоққа шығарады.

Ч. Кули тұлғаның қалыптасуы айналасындағы адамдармен алуан түрлі қарым-

қатынастар мен байланыстар негізінде болады деп тұжырымдады. Осылардың

негізінде адам өзінің «айналадағы мен» деген имджін жасайды. Ол үш элементтен

құрылады:

а) жұрт мені қалай қабылдайды;

ә) жұрт менің сыртқы түріме қалай әсер етеді;

б) мен жұрттың тигізген ықпалына қалай жауап беремін.

Бұл теория біздің қоғамдық пікірді қалай қабылдап, оған қалай жауап беру

керектігін түсіндіреді.

128. Әлеуметтік рөл және әлеуметтік мінез-құлық моделінің арақатынасы.

Әлеуметтік рөл - белгілі бір әлеуметтік ұстанымға ие жеке адам үшін нормативті қолданатын мінез-құлық үлгісі болып табылатын, салыстырмалы тұрақты және іштей байланысты әрекеттер жүйесі.

Нағыз әлеуметтік мінез-құлық - жақсылық істеуге бағытталған, адамның адамдар арасындагы мінез-құлқы.

129. Тік мобилділік – ол индивидтің бір стратадан екінші бір стратаға ауысуының нәтижесінде оның әлеуметтік жағдайының өзгеруі. Вертикалды мобильдік жоғары өрлеу және төмен құлдырау, яғни кері кету бағытында болады.

130. Әлеуметтік стратификация - қоғамның әлеуметтік жіктелуі. Біз қоғамының әлеуметтік құрылымын сөз еткенде қоғам өзінің құрылымы жағынан бірдей емес екендігін айтып еткен едік. Қоғам адамдарының арасында теңсіздік бар. Соған байланысты олардың әлеуметтік жүйедегі алатын орындары да бірдей емес. Жекелеген индивидтер мен адам топтарының арасында әлеуметтік жіктелу бар. Оларды жіктегенде бірқатар өлшемдер басшылыққа алынады, мәселен, табыстарының көлемі, білімдерінің деңгейі, мамандықтағы мәртебесі, билікке қатынастары. Қоғам мүшелерінің арасында әлеуметтік теңсіздіктің табиғатын, себептерін, оның заңды құбылыс ретіндегі мәнін түсінуде әлеуметтік стратификация теориясының маңызы зор. «Стратта» деген геология термині жердің құрылымындағы қабаттарды анықтауға байланысты қолданылады.
131. Әлеуметтік мәртебе: түсінігі, құрылымы.

Индивидумның немесе топтың бірқатар белгілер (экономикалық, кәсіптік, этникалык, т.б. белгілер) бойынша айқындалатын әлеуметтік ара қатынас жағдайы әлеуметтік мәртебе деп аталады.

Әлеуметтік мәртебе 2 түрі бар:

1.Туа біткен(танылған)-жынысы,әлеуметтік тегі,этникалық белгілері,нәсілі,ұлты

2.Келе біткен(қол жетерлік)-біліиі,кәсібі,атқаратын қызметі,табыс деңгейі

Әлеуметтік-экономикалық мәртебе жиынтығына білім деңгейі,табыс деңгейі,кәсәп деңгейі жатады.

Қоғамның негiзгi типологиясы келесi: