ТЕОРИЯ КОНЦЕПТУАЛЬНОЙ ИНТЕГРАЦИИ: ИННОВАЦИИ И ВОСТРЕБОВАННОСТЬ

 
115 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
структуры,  которую  часто  приписывают  ментальным  пространствам,  а,  кроме  того,  приведут  к 
некоторым  конкретным  предположениям  о  природе  человеческого  познания.  Все  это,  согласно 
Дж. Динсмору,  позволит  значительно  расширить  круг  языковых  явлений,  которые  могут  быть 
объяснены  с  помощью  теории  ментальных  пространств.  Наконец,  это  позволит  интегрировать 
идею  ментальных  пространств  с  вопросами  представления  знаний  в  системах  искусственного 
интеллекта [1, 387]. 
Согласно  главному  тезису  Дж. Динсмора,  функциональная  роль  ментальных  пространств 
заключается  в  том,  что  они  лежат  в  основе  некоторого  общего  механизма  рассуждений,  так 
называемого  моделирующего  рассуждения (simulative reasoning). Моделирующее  рассуждение,  в 
свою очередь, предполагает распределение  знаний по различным пространствам, а также то, что 
каждое  пространство  моделирует  некоторую  возможную  реальность  или  часть  возможной 
реальности, и, следовательно, в конечном счете репрезентирует ту смысловую область, к которой 
относятся  обычные  процессы  рассуждения.  Результаты  локализованного  моделирующего 
рассуждения оказываются осмысленными в силу того, что их следствия в конечном итоге имеют 
отношение к реальному миру [1]. 
Таким  образом,  главная  мысль  Дж. Динсмора  заключается  в  том,  что  как  только  человек 
начинает воспринимать языковое сообщение, он должен построить модель того содержательного 
(ментального)  пространства,  в  пределах  которого  он  будет  оперировать  далее  с  текстом  (так, 
чтобы  не  возбуждать  всей  ментальной  системы  репрезентаций).  Дистанция  между  языковыми 
единицами и их коррелятами в ментальном пространстве не должна быть очень велика, поэтому 
они  должны  обеспечить  легкий  доступ  к  ментальным  репрезентациям.  В  то  же  время  языковые 
единицы «беднее» их ментальных партнеров и более богатые ментальные репрезентации служат 
интерпретаторами описываемой реальности [1, 159]. 
Возвращаясь к пониманию ментального пространства в теории концептуальной интеграции, 
необходимо отметить, что в данной теории – это некая подструктура представления, в частности 
кратковременных  знаний,  к  которым  приходят  говорящие  в  процессе  осмысления, 
концептуализации  прошлой,  текущей  или  возможной  ситуации  на  основе  долговременных, 
сложившихся ранее знаний. В результате этого основатели рассматриваемой теории М. Тернер и 
Ж. Фоконье видят особую модель ментального пространства, которая принципиально отличается 
от  традиционной  двухдоменной  модели.  Так,  в  предлагаемой  модели  упомянутая 
концептуализация  представляет  собой  определенное  наложение  одновременно  нескольких 
пространств.  При  этом  первые  два  пространства  являются  исходными (input spaces); третье 
пространство образуется посредством пересечения двух исходных, которое они называют общим 
(generic space); и, наконец, четвертое пространство – смешанное или совмещенное, интегральное 
пространство (blended, integrated space) или бленд (blend) – взаимодействие предыдущих трех. 
Благодаря  этому  теория  концептуальной  интеграции  уделяет  внимание  процессу 
концептуализации.  Так,  предложение  Это  не  хирург,  а  мясник  в  рамках  теории  концептуальной 
метафоры  объясняется  как  уподобление  одного  другому,  из  которого  само  по  себе  еще  не 
выводится  отрицательная  оценка.  Напротив,  теория  концептуальной  интеграции  акцентирует 
внимание  на  том,  что  оценка  возникает  из-за  несоответствия  целей  деятельности  мясника – 
разделывать  тушу,  с  целями  хирурга – вылечить  пациента,  которые  противопоставляются  в 
интегральном  ментальном  пространстве,  на  основе  чего  и  делается  вывод  о  некомпетентности 
хирурга [5, 85]. 
Теория  концептуальной  интеграции  не  только  более  детально  объясняет  механизм 
появления  устойчивых  и  «регулярных»  метафор,  но  и  интерпретирует  окказиональные, 
«единичные»,  ср.  Он  не  мясник,  а  хирург  (о  мяснике,  который  слишком  медленно  и  осторожно 
делает  свое  дело).  Если  учесть,  что  подобные  метафоры  составляют  суть  большого  числа 
художественных,  поэтических,  общественно-политических,  критических  и др.  текстов,  а  также 
различных  шуток,  шаржей,  карикатур  и пр.,  которые  человек  сразу  создает  и  понимает,  то 
становится  очевидно,  что  настоящая  теория  занимается  одним  из  основных  механизмов 
когнитивной  способности  человека.  Так,  в  рассматриваемой  теории  отмечается,  что 
концептуальная интеграция состоит из трех основных этапов: сложение (composition), дополнение 
(completion)  и  развитие (elaboration). Эти  процессы  ограничиваются  такими  факторами,  как 
интегрируемость  исходных  данных (integration), взаимосвязанность  совмещенного  и  исходного 
пространств (web), реконструируемость 
исходных 
пространств (unpacking), 
топологичность/совместимость  элементов  исходного  и  интегрального  пространства (topology) и 
осмысленность (good reason). Данная  теория  объясняет  также  взаимодействие  концептуальных 

 
116 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
метафор и образование новых. 
Еще одно из отличительных свойств теории концептуальной интеграции состоит в том, что 
она  обладает  гораздо  большей  объясняющей  силой  по  сравнению  с  теорией  концептуальной 
метафоры. Достаточно привести один пример, доказывающий данный тезис. В частности, в теории 
утверждается,  что  любые  высказывания  сопровождаются  совмещением  нескольких  ментальных 
пространств  и  одновременно  созданием  нового,  актуального  пространства.  Здесь  действует 
принцип  дополнительности:  в  сознании  адресата  текст  может  дополняться.  Ср.  Она  пошла  в 
ресторан. (Она села за столик.). Она сделала заказ. (Она съела свой заказ и расплатилась). Она 
оставила большие чаевые. (Она вышла из ресторана.). 
Авторы  полагают,  что  не  существует  кодирования  понятий  словами  или  раскодирования 
слов  в  понятия:  языковое  выражение  дает  только  намёки  для  конструирования  концептуальной 
структуры, а видимая формальная организация таких намёков не является прямым отображением 
концептуальной  структуры,  которая  на  их  основе  должна  быть  построена,  или  концептуальной 
структуры,  которая  вызвала  к  жизни  это  языковое  оформление.  Концептуальное  пересечение 
функционирует  во  многих  областях  познания  и  действия;  оно  включает  межпространственное 
картирование сходных объектов и интегрирование событий. 
Ментальное  пространство  трактуется  как  относительно  небольшой  концептуальный  набор 
(conceptual packet), создаваемый  для  частных  целей  понимания  и  действия.  Ментальные 
пространства  создаются  всегда,  когда  мы  думаем  и  говорим,  они  взаимосвязаны  и  могут 
модифицироваться  по  мере  развертывания  дискурса [6]. Лишь  небольшая  часть  знания, 
ассоциируемого  с  некоторой  концептуальной  областью,  эксплицитно  используется  при 
построении нужного ментального пространства. Дополнительная структура становится доступной 
посредством  заполнения  по  умолчанию  и  с  учетом  прагматических  требований  дискурса. 
Ментальные  пространства  нередко  черпают  структуры  из  более  чем  одной  концептуальной 
области. 
Наглядным свидетельством перехода исследований значения на качественно новый уровень 
может  служить  книга  М. Тернера  и  Ж. Фоконье [7], где  убедительно  демонстрируется,  что  даже 
«простейшие»  значения,  используемые  нами  в  повседневной  жизни,  вовсе  не  являются 
«простыми»:  за  ними  стоят  сложнейшие  когнитивные  операции,  которые  не  могут  быть 
напрямую  переданы  языковыми  формами.  Отсюда  следует,  что  язык  не  является  «кодом»  для 
таких  операций,  он  только  дает  «ключи»  для  когнитивного  конструирования;  успешность 
пользования  такими  ключами  обеспечивается  ситуацией  и  контекстом.  В  ходе  общения  нам 
только кажется, что значение прямо содержится в языке. При овладении языком дети усваивают 
не  абстрактную  языковую  систему,  а  полную  систему  когнитивного  картирования  со  всеми  ее 
пересечениями и конфигурациями, сопровождаемую средствами языковой манифестации. 
Процессы,  имеющие  место  при  функционировании  значения,  и  в  том  числе 
абстрагирование,  концептуальное  пересечение,  категоризация  и т. д.  протекают  с  опорой  на 
некоторые примеры принадлежности к тому или иному классу объектов, прототипы, эталоны, на 
их  признаки  и  признаки  признаков,  на  сходство  и  различия  между  идентифицируемыми 
элементами языкового или энциклопедического знания. 
Новизна  теории  концептуальной  интеграции  заключается  в  том,  что  она  использует 
понятие  ментального  пространства  как  исходный,  главный  и  естественный  способ  создания, 
выявления и объяснения смысла  высказывания в конкретной/любой коммуникативной ситуации. 
Введенное  в  современную  когнитологию  понятие  совмещения,  интеграции  предстает 
принципиально значимым для исследования языка в целом. Это объясняется тем, что язык сам по 
себе является интегральным, синкретичным, полифунциональным и многозначным феноменом. В 
языке  одни  и  те  же  элементы  могут  передавать  несколько  значений,  обладают  разнообразными 
функциями.  Помимо  этого,  языковые  единицы  обладают  уникальными  свойствами  совмещения, 
интегрирования  и  синтеза.  Далее,  все  указанные  факторы  указывают  на  проявление  других 
уникальных  сторон  языка – асимметрии,  влекущей  за  собой  содержательность,  и  гибкости, 
проявляющейся в экономичности и эффективности [5, 86]. 
Обобщая  вышесказанное,  можно  заключить,  что  теория  концептуальной  интеграции 
является  важным  дополнением  теории  когнитивной  метафоры,  ее  развитием  и  уточнением,  что 
нашло  отражение  в  большом  количестве  публикаций  и  проявилось  в  ее  использовании  для 
интерпретации  нового  языкового  материала.  Полученные  результаты  данной  теории  можно 
признать  приоритетными  и  перспективными,  поскольку  имеют  непосредственный  выход  на 

 
117 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
практический  уровень – теорию  усвоения  языка,  психолингвистику,  искусственный  интеллект 
и др. 
Как  показывают  перечисленные  факторы,  теория  концептуальной  интеграции  по  праву 
занимает одно из ведущих положений в современной когнитивной лингвистике, но очень многие 
аспекты  данной  теории  по-прежнему  остаются  дискуссионными.  Предложенная  М. Тернером  и 
Ж. Фоконье  теория  получила  широкое  признание  в  мировой  науке  и  нашла  многостороннее 
применение  в  практических  исследованиях,  вместе  с  тем  эта  теория  активно  развивается  и 
интерпретируется  во  многих  научных  школах  и  направлениях,  получая  новые  импульсы  к 
эволюции  в  рамках  различных  методологических  установок.  В  этой  связи  следует  отметить,  что 
достижения  когнитивной  лингвистики  находят  достаточно  широкое  и  глубокое  применение  в 
казахстанской  лингвистике.  И  эта  теория  вполне  может  занять  одно  из  приоритетных  мест  в 
отечественных разработках по исследованию казахского языка. 
 
Литература 
1.  Динсмор  Дж.  Ментальные  пространства  с  функциональной  точки  зрения // Язык  и 
интеллект. Сб. / Пер. с англ. и нем. / Сост. и вступ. ст. В. В. Петрова. – М.: Издательская 
группа «Прогресс», 1996. – С. 385-411. 
2.  Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных 
терминов. – М.: МГУ, 1996. 
3.  Лакофф  Дж.,  Джонсон  М.  Метафоры,  которыми  мы  живем:  Пер. с  англ. / Под ред. 
А. Н. Баранова. – М.: Эдиториал УРСС, 2004. 
4.  Ричардс А. Философия риторики // Теория метафоры. – М., 1990. 
5.  Рябцева Н.К. Язык и естественный интеллект. – М.: Academia, 2005. 
6.  Turner M., Fauconnier G. Conceptual Integration and Formal Expression // Metaphor and 
Symbolic Activity, 1995. – Vol. 10. – № 3. 
7.  Turner M., Fauconnier G. Metaphor, Metonymy, and Binding // Metaphor and Metonymy at the 
Crossroads: A Cognitive Perspective / Ed. A. Barcelona. Berlin; New York: Mouton de Gruyter, 
2000. 
 
 
 
 
КƏСІПОРЫНДАРДА ЛИЗИНГКТІК ОПЕРАЦИЯЛАРДЫ ЖҮРГІЗУДІ ЖЕТІЛДІРУ 
ЖОЛДАРЫ 
 
«Мирас» университеті 
 
А.П. Жакешова,  Б.Оспанова 
 
Ел  басы  Н.Ə.  Назарбаев  жыл  сайынғы  Қазақстан  халқына  Жолдауына  мына  мəселені  атап 
өтті: «Қазақстан  əлемдік  тауарлар,  қызметтер,  еңбек  ресурстары,  капитал,  осы  заманғы  идеялар 
мен технологиялар рыногының шын мəнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін біз он 
басты міндетті шешуге тиіспіз. Бірінші міндет – экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз 
етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару. Бізге экономиканың бəсекеге қабілеттілігінің тұрлаулы 
сипатын  қамтамасыз  ету  үшін  толымды  стратегия  əзірлеу  мен  іске  асыру,  сондай-ақ  оның 
орындалуына  қатаң  бақылау  қажет  болады.  Бұл  стратегия  біздің  экономикамыздың  жекелеген 
секторлары  мен  өндірістерінің  нақтылы  бəсекелестік  артықшылықтарын  негізге  алып,  əлемдік 
даму  үрдістері  мен  сыртқы  рыноктардағы  сұранысты  ескеруге  тиіс.  Бізге  ендігі  жерде 
“жинақталған”  экономикалық  өсуді  жай  пайдалану  емес,  осы  өсуді  нақты  басқаруды  үйрену, 
сөйтіп  оны  сапалық  жаңа  деңгейдегі  экономикалық  дамуға  ұластыру  керек» /1/. Қазақстан 
Республикасындағы  кəсiпорындарда,  соңғы  жылдары  елiмiздiң    экономикасының    нарықтық 
қатынынастарға өтуiне байланысты бухгалтерлiк есептiң  əдiстемесi мен тəжiридесiнде түбегейлi 
өзгерiстер  болды.  Есеп  тiркемелерiнде  шаруашылық  операцияларын  жазып  көрсетудiң    дəстүрлi 
бухгалтерлiк қызметi, көптеген қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың  сұрақтарға толығынан 
жауап  бере  алмайтындығын  тəжiрибе  көрсеттi. Iскерлiк  шешiмдер  қабылдау  үшiн  бұл  ақпарат 
белгiлi түрде өзгертiлуi жəне өнделуi қажет. Қазiргi жағдайда бухгалтер нəтиже қалыптастырудың  
əр  түрлi  əдiстерiн  бiлудi,  кəсiпорында  қабылдаған  қаржылық  стратегияны  iс  жүзiне  асыруды 

 
118 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
қамтамасыз  ететiн  есеп  саясатын  тандап  алып,  соны  басшылыққа  ұсынуы  керек,  яғни  оның  
қызметiнiң  аясы жай есепшiлiктен қаржы жағдайын талдау iсi ажырамас бөлiгi болып табылатын, 
қаржы  менеджментiне  дейiн  өсiп,  айтарлықтай  кеңейедi.  Қоғамда  қаржылық  талдау  бiреудiң  
орынсiз  тiлегiнен  емес,  өмiрлiк  аса  қажеттiлiк  салдарынан  туындады:  салмақ,  ұзындық  өлшемiн 
жəне  есептеу  жүргiзбей,  шаруашылық  субъектiнiң    мүлiктiк  жағдайы  мен  оған  əсер  ететiн 
себептердi  бiлмей,  табыс  пен  шығынды  өзара  салыстырмай,  бiрiншiсiнiң    екiншiсiнен  артық 
болуына қол жеткiзбей шаруашылықты ойдағыдай жүргiзу мүмкiн емес. Қай уақытта да болмасын 
бұл өте маңызды. Қазiргi қоғамның  əкiмшiлiк - əмiршiлiк жүйеден шығып, нарықтық қатынасқа 
ену кезеңiнде оның  мəндiлiгi одан əрi арта түседi. Басқаша айтқанда, жалпы мемлекеттiк (“иесiз”) 
меншiк  жағдайында  кеңiнен  орын  алған  ұқыпсыздық  пен  жауапкерсiздiктi iскерлiк, 
басқарушылық,  қатаң    орындаушылық  тəртiп,  ұқыптылық  жəне  үнемдiлiкпен  алмастыру – 
нарықтық  экономиканың  өзiне  тəн  ерекшелiктерi.  Нарықтық  экономика  оған  қатысушылардың  
барлығынан  ой  жүйесi  мен  өзгеше  iс - əрекеттi  талап  етедi.  Ол  зауыт  қоймалары  мен  ашық 
аландарда, материалдар мен шикiзаттың қисапсыз қорларының көгерiп, тот басып жатуына, яғни 
миллиондаған  теңгенiң    доғарылып,  бекерге  ысырап  болуына  жол  бере  алмайды.  Кəсiпорын 
мүлкiне салынған əрбiр теңге жаңа табыс əкелу үшін осы қорларды қозғалысқа келтiредi. Жасанды 
көрсеткiш пен жоспар үшiн жұмыс iстеу келмеске кетедi. Қазiргi уақытта болып жатқан нарықтық 
қатынастар  кəсiпорындардың  шаруашылықты  жүргiзушi  субъект  ретiнде  құқық  жағдайларын 
едəуiр нығайтып, олардың көптеген өндiрiстiк жəне қажылық мəселелердi өз бетiнше шешуiне мол 
мүмкiншiлiк  аштi.  Атап  айқанда, iшкi  жəне  сыртқы  рынокта  бiлiктi  серiктi  тандауға  қол  жеттi, 
өйткенi  болашақтағы  бiрлескен  iс - əрекеттiң    тиiмдiлiгi  көбiнесе  осыған  байланысты  болады. 
Кəсiпорындар  бұрынғыдай  жоғарғы  жөн  сiлтеуiмен  емес,  контрагенттердi (жабдықтаушы,  салып 
алушы, мердiгер, банк жəне т.б.) Қазiргi кезде өз қалауы бойынша алады. Олардың  өздерiне iскер 
серiктердi  қаншалықты  дəл  жəне  қатесiз  тандауымен  нарықтық  қатынастар  негiзiнде 
мүмкiндiгiнше  тез  жəне  бағдар  тауып,оны  ұстануына  қарай  жұмыстарының    тиiмдiлiгi  əр  түрлi 
болады.  Басқаша  сөзбен  айтқанда,  шаруашылықты  жүргiзушi  субьектiлердiң    қызметiнiң  
жетiстiктерi басқару деңгейiне, қабылданған шешiмдердiң  обьективтiлiгi, нақтылығы, шұғылдығы 
мен  ғылыми  негiзделуiне  тiкелей  тəуелдi.  Үйлесiмдi  шешiмдердiң    қабылдануы,  материалдық, 
еңбек  жəне  қаржы  ресурстарын  тиiмдi  пайдаланып,  елiмiздiң    экономикалық  өсуiне 
бағытталатыны  белгiлi/2/.  Кəсiпорынның    қаржы  тұрақтылығын  бағалау,  обьективтi,  ғылыми 
негiзделген жəне үйлесiмдi басқару, өндiрiстiк əсiресе қаржылық шешiмдер қабылдау үшiн оның  
қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең  жəне ұқыпты талдау негiзiнде ғана оның  қызметiн 
обьективтi бағалап, кəсiпорынның  қаржылық тұрақтылығын  нығайту немесе жақсарту жəне оның  
iскерлiк  белсендiлiгiн  арттыруға  бағытталған  басқару  шешiмдерiн  қабылдау  үшiн,  басшылыққа 
нақты  ұсыныстар  беруге  болады.  Отандық  талдау  мəселесi  аз  зерттелуде,  сондықтан  оның  
прогрессивтi  əдiстерi  əзiрше  бiзде  ойдағыдай  қолданыс  таба  алмай  отыр.  Ал  бұл  кəсiпорын 
қызметiнiң    қаржылық  нəтижесi  мен  экономикалық  дамуына,  ең    ақырында  елiмiздiң  
экономикалық  өсуiне  керi  əсерiн  тигiзедi.  Зерттеу  мақсаты – кəсiпорынның  қаржылық  жағайын 
тереңiрек зерттеп теориялық жəне əдiстемелiк негiздерi туралы мағлұмат алып, оны ұғып, оларға 
талдау зерттеудегi дағдыларды ашу. Кəсiпорынның  қаржы-шаруашылық қызметiнiң  нəтижелерi 
мен  нарықтық  тұрақтылығы  туралы  дұрыс,  ғылыми  негiзделген  баға  мен  қортынды    беруге, 
өндiрiстiң  өсуi мен оның тиiмдiлiгiн арттыруды қамтамасыз етуге, елiмiздiң  ұзақ мерзiмдi бiрiншi 
кезектегi  мақсатына  ойдағыдай  жету  үшiн  үйлесiмдi  басқару  шешiмдерiн  дайындауға  ат  салысу. 
Кəсіпорын – бұл кəсіпкерлік қызметті үйымдастыру үшін құрылған шаруашылық субъект. Оның 
экономиклық  мақсаты  қоғамның    қажеттіліктерін  қамтамасыз  ету  жəне  табыс  табу  т.б.  өзінің  
мазмұнына қарай кəсіпкерлік қызмет ұйымдардың  немесе кəсіпорындардың  өндіру жəне өнімді 
өткізу,  жұмысты  орындау  жəне  қызмет  көрсету,  қор  нарығындағы  операцияларды  қарастырады. 
Кəсіпорын  қандай  да  бір  қызмет  түрімен  айналысуы  мүмкін  немесе  бір  мезгілде  барлық  қызмет 
түрін  жүзеге  асыруы  мүмкін.  Кəсіпорын  қаржысы  дегеніміз - ол  негізгі  жəне  айналым 
капиталдарының  қалыптасу процесінде пайда болатын қаржы, қоры, оларды пайдалану мен бөлу. 
Кəсіпкерлік  қызмет  процесінде  ұйымдар  немесе  кəсіпорында  өздерінің  контрагенттерімен 
шаруашылық  байланыстары  пайда  болады.  Контрагенттер:  жеткізіп  берушілер  жəне  сатып 
алушылар,  бірлескен  қызмет  серіктестері  ассоциациялар  мен  бірлестіктер  қаржы  жəне  несие 
жүйелері  т.с.с.  осының    нəтижесінде  қаржы  қатынастары  п.б.  Олар  өндірісті  үйымдастыру  мен 
өнімді  өткізу,  жұмысты  орындау,  қызмет  көрсету,  қаржы  ресурстарын  қалыптастыру, 
инвестициялық  қызметті  жүзеге  асырумен  байланысты.  Ақша – қаржы  қатынастардың  
материалдық  негізі  болып  табылады.  Олардың  пайда  болуының    маңызды  шарты  ақша 

 
119 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
қаражатының  қозғалысы  жəне  орталықтандырылмаған  жəне  орталықтандырылған  ақша 
қаражатының    қорын  құру  жəне  пайдалану.  Кəсіпорын  қаржысы  дегеніміз – қаржы  жəне  ақша 
қатынастары.  Олар  негізгі  жəне  айналым  капиталының    қалыптасу  жəне  кəсіпорынның    ақша 
қаражатының    қорлары  мен  оларды  бөлу  жəне  пайдалану  барысында  пайда  болады/3/. 
Кəсіпорындардың    қаржы  қатынасының    экономикалық  мазмұнына  байланысты  төмендегідей 
бағыттарға топтастыруға болады: 
- кəсіпорынды  құру  кезінде  жарғылық  қорды  қалыптастыру  үшін  құрылтайшылар  мен 
кəсіпорын  арасындағы  қатнас.  Өз  кезегінде  жарғылық  қор  материалдық  емес  активті  алуда, 
алғашқы өндіріс қорын қалыптастырудың  көзі болып табылады; 
- кəсіпорындармен  мекемелердің    өнімді  өндіру  мен  өткізуде  жаңа  бағаның    құрылуына 
байланысты.  Оларға  шикізатты,  материалды,  даяр  өнімдерді  т.с.с.  жабдықтаушымен  сатып 
алушының    қаржылық  қатынастары,  құрылыс  мекемелерімен  инвестициялық  қазмет  кезеңдері 
кезінде,  транспорт  мекемелерімен,  байланыс  кəсіпорындарымен,  кеден,  шетел  фирмалары  т.с.с. 
кіреді. Бұл қарым – қатынастар шаруашылық қызметтің  негізі болып табылады, себебі олардың  
тиімді үйымдастырылуына коммерциялық қызметтің  қаржылық нəтижесіне байланысты; 
- кəсіпорындармен  жəне  олардың    бөлімшелерінің    филиалдарының    цехтарының , 
бригадаларының    шығындарын  қаржыландыру,  табысты  бөлу  жəне  айналымдағы  қаржыларды 
қайта бөлу. Бұл қатынас өндірістің  үйымына жəне ырғақтылығына əсер етеді; 
- кəсіпорынмен  оның    қызметкерлері  арасында  табысты  бөлу  жəне  пайдалануға,  мекеме 
акциясын  облигациясын  шығаруға  жəне  оны  таратуға,  облигацияның    процентін  акцияның  
дивидентін төлеуге, келтірілген материалдық зиянды штрафтармен жəне компенсациямен өндіріп 
алуға,  жеке  тұлғалардан  салықты  ұстап  қалуға,  қаржы  қатынасын  үйымдастыру  еңбек  ресурсын 
тиімді пайдалануға əсер етеді; 
- кəсіпорынмен  жоғарғы  мекеменің , өндіріс – қаржы  топтарының    холдинг  ішінде, 
ассоцияциялармен одақтардың  арасында кəсіпорын осылардың  мүшесі. Бұл қатынас ақша қоры 
жиналып  бір  орталыққа  шоғырландырылып  бөліп  пайдалану  кезеңінде  жəне  белгілі  мақсатқа 
арналған  қорды  қаржыландыруға,  маркетингтік  зерттеуді  жүргізуде,  ғылыми  зерттеу 
жұмыстарында, инвестициялық жобаларды іске асырудағы қаржыны қайтарып беру кезінде көмек 
беруде  жəне  айналымдағы  қаражатты  толықтыруда  пайда  болады.  Бұл  қатынас  ішкі  салаларға 
ақша қорын бөлумен кəсіпорынның  əрі қарай дамуының  қолдауға бағытталған; 
- кəсіпорынмен  мемлекеттің    қаржы  жүйесінің    арасында  салық  жəне  де  басқа  төлемдерді 
бюджетке  төлеуіне,  бюджеттен  тыс  қорларды  жасауына,  салықтық  жеңілдік  беруіне,  штраф 
шараларын қолдануына, бюджеттен бөлінген қаржыны алуына байланысты; 
- кəсіпорынмен  банк  жүйесінің    жұмыс  барысында  коммерциялық  банктерде  ақшаның  
сақталуына,  қарыз  алуына,  оны  өтеуіне,  иесінің    процентін  төлеуіне,  шет  ел  валютасын  сатуына 
жəне алуына басқа да банктік қызметін көрсетуіне; кəсіпорынмен қауіпсіздік қоғамдарының  жəне 
мекемелердің    арасындағы  қатынас  кейбір  қызметкерлер  категориясының    коммерциялық  кəсібі 
мүліктерін қауіпсіздікке қойғанда пайда болады; 
- кəсіпорынмен  инвестициялық  институтарының  инвестицияны  орналастыру  кезінде, 
жекешелендіруде т.б. Жоғарыда көрсетілген топтардың  əрқайсысының  өзіндік ерекшеліктері мен 
əрекет  əдістері  бар  жəне  ақша  қаражатын  айналымға  салу  олардың    материалдық  негізі.  Ақша 
қаражатының    қозғалысымен  мекеменің    жарғылық  қорын  құрастыру  бірге  жүреді,  қаржының  
айналымы басталып ақша қоры құрастырылып əртүрлі міндетті салаға жұмсалып аяқталады (кесте 
1).  Қаржының    толық  мəні  оның    міндетті  қызметтімен  көрінеді.  Экономисттердің    көпшілігі 
кəсіпорын қаражаттары екі негізгі қызметті атқаратынын анықтайды: бөлу жəне бақылау. Бұл екі 
қызмет  өзара  бір-біріне  көмектесіп  əрекет  жасайды.  Бөлу  қызметінің    көмегімен  алғашқы  қор 
құрастыруына  бастайды.  Ол  құрастырушылардың    салымының    есебімен  құрайды,  жалпы  ішкі 
өнім  құны  көрсетіліп  бөлінеді;  қаржы  қорымен  табысты  бөлу  барысында  баға  негізінің  
пропорциясын  анықтайды,  өнім  өндірушілердің,  кəсіпорындардың    мекемелердің    жəне 
мемлекеттің    тілектерін  мүдделерін  толық  қамтамасыз  етіп  қолайлы  етіп  бағыттау/4/.  Талдау  
қызметі  кəсіпорынның    қаржы  көрсеткішінің    көмегімен  оған  баға  бере  отырып  бөлу 
қатынастарының  тиімділігін көтеруге тиісті шара дайындап іске асырады.  
 

 
120 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане» 
Кесте 1 - Кəсіпорының  өзіндік реурстары 
Ақшалай нысаны 
 
Материалдық -заттай нысаны 
Қабылданатын есеп-
қисапта 
Нарықтық жағдайда 
1 
Жұмыс күші 
Ең бекақы қоры 
Ауыспалы капитал 
2 
Ең бек құралы (машина, жабдықтар)  Негізгі қорлар 
Негізгі капатал 
3 
Ең бек заттары (шикізат, 
материалдар) 
Айналым қорлары 
Айнымала капитал 
4 
Дайын өнім (тауардың  босалқы 
қорлары) 
Айналыс қорлары 
Айналыс қорындағы 
айналыс капиталы 
5 
Өндірістің  табиғи жағдайы 
Айналымдағы ақша 
(есептесу шоты, есептесу, 
касса) 
Ақша нысанындағы 
айналыс капиталы 
 
Кəсіпорынның    ақша  қорларының    қалыптасуы  кəсіпорын  құрылған  сəттен  басталады. 
Кəсіпорын заң ға сəйкес өз жарғылық қорын құрады. 
Жарғылық  қор – кəсіпорынның    алғашқы  негізгі  өзіндік  қаражат  көзі  б.т.  Ол  негізгі  жəне 
айналым  капиталдарынан  қалыптастырады.  Олар  өз  кезегінде  негізгі  өндірістік  қорды, 
материалдық  емес  активтерді,  айналым  қорларын  иеленуге  жұмсалады.  Кəсіпорынның    ақша 
қорларының  қатарына үстеме капитал жатады. Ол негізгі қорды қайта бағалау нəтижесінде мүлік 
құнының  өсіміне эммисиялық түсімдердің  (акцияның  сатылу бағасының  номиналды бағасынан 
асуы)  өндірістік  мақсатқа  қайтарымсыз  берілген  ақшалай  жəне  материалдық  құндылықтар 
есебімен құралады. Бұл капиталды түпкілікті қайта бағалау кезінде мүлік бағасының  төмендеген 
соммасының  орнын толтыруға басқа кəсіпорындар мен тұлғаларға қайтарымсыз беру салдарынан 
п.б.  шығынды  өтеуге  есепті  кезеңдегі  кəсіпорын  қызметінің    нəтижесі  бойынша  болған 
шығындарды табуға пайдаланылады. 
Кəсіпкерлік қызмет нəтижесінде кəсіпорындар: 
− 
өндірістік тауарды өткізуден түсетін табыс 
− 
жұмысты орындау мен қызмет көрсетуден түсетін табыс 
− 
мүлікті пайдалануға беруден түсетін табыс 
Бұл  табыстар  сатудан  түскен  түсім  ретінде  қабылданады  жəне  егер  кəсіпорын  өз  өнімін 
экспорттайтын болса, онда ол оның  есеп айрысу жəне валюта шотына түседі. Түсім – ең  алдымен 
кəсіпорынның    шығынның    орнын  толтыру  көзі,  нарыққа  өткізу  б.т.  Сонымен  бірге  мұнда 
шығынның    тағы  бір  бөлігі кіргізіледі. Ол экономикалық  қызметтің   іске  асуы. Бұл тікелей  өнім 
өндіру  мен  немесе  өнімді  өткізумен  байланысты  емес,  бірақ  табыс  табумен  байланысты.  Бұл 
шығындар өнімнің  өзіндік құнына кіргізіледі. Түсімнің  əрі қарай бөлінуі амортизациялық қордың  
қалыптасуымен  байланысты.  Амортизациялық  қор  өзінің    экономикалық  пайда  болуында 
қарапайым ұдайы өндірістің  негізгі қорларын қаржыландыруға бағытталған.  
Кəсіпорынның    шаруашылық  қызметінің    нəтижесі  мен  Соңғы  мақсаты  табыс  болып 
табылады.  Салық  төленгеннен  кейін  кəсіпорының    қарамағында  қалған  табыстан  резервтік 
капитал, жинақтау қоры мен тұтыну қорлары қалыптасады/5/.  
Резервтік  капитал – бұл  кəсіпорынның    ақша  қоры.  Оның    қалыптасу  көзі  болып 
кəсіпорынның  өз меншігіндегі қалған табыс б.т. Ол есеп жылындағы нақты мақсаттарға табыстың  
жетіспеуімен яғни есепті жылдың  шығындарын жабуға,төлеуге жұмсалады. 
Бұл  резервтік  капиталдың    болуы  кəсіпорынның    қаржы  жағдайының    тұрақсыздығын 
қамтамасыз етеді. Резервтік қордың  ақшалай қаражатының  түріне сондай-ақ құнды қағаздардың  
құнсыздануына  салынған  резервтер,  қайта  сатып  алу  қоры,  кейінге  қалдырылған  қор  жəне  т.б. 
Акционерлік қоғамда акцияны сатып алу жəне облигацияны өтеу үшін құрылады.  
Жинақтау қоры - өндірістің  дамуына арналған ақша қаражаттары. Бұл қор кəсіпорын мүлкін 
кеңейту мақсатында негізгі өндірісті дамытуға, сондай-ақ табыс алу үшін қаржылық салымдарды 
салу  жəне  пайдаланумен  байланысты.  Тұтыну  қоры - əлеуметтік  қажеттіліктерге  өндірістік  емес 
салалрды  қаржыландыруға,  мараттауларға,  компенсация  түріндегі  төлемдерге  жəне  т.б. 
мақсаттарға бағытталған ақша қаражаттары. 
Валюта  қоры - өз  өнімін  экспортқа  шығаратын  жəне  валюталық  түсімді  алатын 
кəсіпорындарда  қалыптасады.  Кəсіпорынның    қаржы  ресурсы – бұл  өзіндік  ақша  табыстарының  
жиынтығы  жəне  сырттан  түскен  түсімдер.  Олар  кəсіпорынның    қаржылық  міндеттемесін 

 
121 
«Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане»
орындауға,  өндірісті  кеңейтуге  байланысты  шыққан  шығындар  мен  ағымдық  шығындарды 
қаржыландыруға  арналған.  Капитал  сияқты  түсінікті  бөліп  көрсету  керек.  Капитал  айналымның  
аяқталуы  бойынша  табыс  əкелетін  жəне  өндіріске  салынған  қаржы  ресурстарының    бір  бөлігі. 
Басқа  сөзбек  айтқанда,  капитал  қаржы  ресурсына  айналған  формасы  ретінде  болады. 
Кəсіпорынның  қаржы ресурсы өзігнің  пайда болуында өзіндік жəне əр түрлі жағдайда тартылған 
болып бөлінеді. Өзіндік қаржы ресурсы құрамына табыс жəне амортизациялық аударымдар кіреді. 
Бұл  жерде  ескеретін  жағдай  кəсіпорын  табысының    бəрі  толық  кəсіпорынның    өз  меншігінде 
қалмайды.  Оның    бір  бөлігі  салық  жəне  басқа  да  төлемдер  түрінде  бюджетке  түседі.  Ал  одан 
қалған  кəсіпорын  меншігіндегі  табыс  басқарушы  органдарының    шешімімен  жинақтау  жəне 
тұтыну  мақсаттарына  бөлінеді.  Жинақтауға  бағытталған  табыс  өндірістің    дамуына  жəне 
кəсіпорын мілкін арттыруына пайдаланады. Тұтынуға  бағытталған табыс  əлеуметтік мəселелерді 
шешу  үшін  пайдаланылады.  Амортизациялық  аударымдар  дегеніміз – негізгі  өндірістік 
құралдардың    жəне  материалдық  емес  активтердің    тозуының    ақшалай  құнын  көрсетеді.  Ол  екі 
жақты  сипаттамаға  не  болады.  Себебі  ол  өнімнің    өзіндік  құнына  кіреді  жəне  өнімді  өткізілген 
түскен  түсім  кəсіпорынның    есеп  айрсу  шотында  жай  немесе  кеңейтілген  ұдайы  өндірістің  
қаржыландыру көзіне айналады. Тартылған немесе сыртқы қаржы ресурстарының  қалыптасу көзі 
өзіндік  заемдық  жəне  бюджеттен  бөлінетін  қаржы  түрінде  болады.  Бұл  бөлу  капитал  салық 
формасымен  қамтамасыз  етіледі.  Егер  сыртқы  инвесторлар  ақша  қаражатын  кəсіпкерлік  капитал 
түрінде салған болса, онда бұл салым тартылған, өзіндік қаржы ресурсы болып табылады.  
 

жүктеу/скачать 4,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: