Содержание: Кіріспе

С. Меңдешевтің барлық уақытта да ұлттық мүддеге сай жұмыс істегенін көрсететін дәлелдерді көптеп келтіруге болады. Мысалы, 1922 ж. 10 желтоқсанда Қазобком пленумында «Байлар туралы» мәселе қаралды. Ол бойынша А. Вайнштейн мен А. Асылбеков баяндама жасады. А. Вайнштейн «Қазақ даласы ішкі революцияны әлі басынан кешірген жоқ» дей отырып, ауылдарда кеңестік биліктің әлеуметтік базасын қалыптастыру үшін қазақ байларының мал-мүлкін экспроприациялау мүмкіндігі туралы мәселені талқылауды ұсынды. Бұған С. Меңдешев «Әлеуметтік база қалыптастырудың экспроприация сияқты мұндай әдісі қалаған нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік бермейді, саяси және революциялық әсер қалыптастырмайды. Ең жақсы әдіс – шаруашылықты жалпы қалпына келтіру», – деп пікір білдірді. Пленумда С. Меңдешев, А. Асылбеков және А. Оразбаева сынды қазақ қайраткерлері Қазобкомда өз бюджетін өзі жұмсай алатын құқық болуы тиіс деген «ерекше пікірді» ұсынды [4, 221-б.].

С. Меңдешев Қазатком төрағасы қызметінен кеткенге дейінгі барлық уақытта РК(б)П Қазобкомы Президиумының мүшесі болып сайланып отырды. Жоғарғы кеңестік мемлекеттік органның төрағасы ретінде әрі жоғарғы саяси билік мүшесі ретінде С. Меңдешевке шовинистік пиғылдағы еуропалық коммунистерге қарсы үздіксіз күрес жүргізуге тура келді. Бұл кезде, Орталық саяси билік ұлттық автономиялық республикалар мен облыстардың жергілікті ұлт өкілдерінен шыққан қайраткерлерді ұлттық көзқарастары үшін қыспаққа ала бастаған еді. 1923 ж. 9-12 маусымда Москвада өткен РК(б)П ОК-нің ұлттық республикалар мен облыстардың жауапты қызметкерлерімен өткізген IV кеңесі мұның нақты көрінісі бола алады. Онда татар халқынан шыққан аса ірі саяси қайраткер, РКФСР үкімет мүшесі, Ұлт істері жөніндегі халкомның орынбасары М. Сұлтанғалиевтің ісі қаралды. Бұл жиын кеңестен гөрі ашық сот процесіне ұқсайтын еді. Сасяи билік кеңеске бүкіл ұлттық республикалар мен облыстардың жауапты қызметкерлерін жинап, егемендікке ашық ұмтылудың ақыры қалай болатынын М. Сұлтанғалиевті жазалау арқылы көрсетуді мақсат еткендей әсер қалдырады.

Ұлыорыстық шовинизм мен Орталықтың отарлық саясатына қарсылық Қазақстанда да қарқын алып жатты. Бұл туралы Қазобком жауапты хатшысының міндетін атқарушы Г. Дунаевтың 1923 жылы 14 қыркүйекте РК(б)П ОК-нің атына шілде-тамыз айлары үшін жіберген жабық есептік хатында орыс коммунистері мен С. Меңдешев бастаған қазақ коммунистері арасындағы қайшылықтар егжей-тегжейлі баяндалды [4, 229-б.]. Қазақ қайраткерлері ҚАКСР-дегі бүкіл партиялық билік пен кеңестік органдардағы лауазымдарды қазақтандыруға күш сала бастады. С. Меңдешевтің күш салуымен 1922 жылы қаңтарда Қазақ қызметкерлерін есепке алу және тиімді пайдалану жөніндегі ҚазОАК комиссиясы құрылды. Оның міндетіне барлық қазақ қызметкерлерін есепке алу және оларды кеңестік немесе партиялық жұмысқа пайдалану болды. Комиссия жергілікті аткомдардың жанынан өзінің төменгі тізбегін ұйымдастыруға құқылы болды. Комиссия өз жұмысын 1922 жылдың соңына қарай аяқтады.

1922 жылы 6-13 қазан аралығында өткен ҚАКСР кеңестерінің ІІІ съезінде үкіметтің есепті баяндамасына орай қабылданған қаулыда төменнен жоғарыға дейінгі барлық кеңес аппараттарына қазақ жұмысшылары мен кедейлерін тарту жұмысы күшейтілсін, ҚАКСР территориясына қатысты заңдық актілердің қазақ тілінде жарық көруіне қатысты шаралар қабылдансын деген шешім қабылданған болатын. Ал 1923 жылы 22 қарашада қабылданған «Қырғыз тілінде іс жүргізуді енгізу туралы» Қазатком декретінде 1924 жылдың 1 қаңтарынан бастап ҚАКСР-дің барлық қазақ болыстарында және Ақтөбе губерниясының Адай, Торғай, Шалқар, Темір, Ақтөбе, Ырғыз уездерінде, Бөкей губерниясының барлық уездерінде, Орал губерниясының Жымпиты және Гурьев уездерінде, Семей губерниясының Қарқаралы және Зайсан уездерінде, Ақмола губерниясының Ақмола, Атбасар және Чарлык уездерінде қазақ тілінде іс жүргізу енгізілсін деген шешім қабылданды. Ал Орынбор губерниясының уездерінде, басқа губерниялар мен уездерде қазақ тілінде іс жүргізуді 1924 жылдың 1 шілдесінен кешікпей енгізу, оны орыс тілімен бірге қатар жүргізу міндеті белгіленді. Осы декрет жарияланған күннен бастап барлық өлкелік мекемелерге орыс тілімен қатар қазақ тілінде іс жүргізу міндеттеліп, бұл жұмысты 1925 жылдың 1 қаңтарына дейін аяқтау тапсырылды.