Сөзжасамдық ҰЯ Ұлу
жүктеу/скачать 119,5 Kb.
|
СӨЗЖАСАМДЫҚ ҰЯ ТАЛДАУ СӨЖ
- Бұл бет үшін навигация:
- Жылжыңқыра= ет. 1.
- Жылжытпа
- Жылжытпалат
- Жылжытыл
| Жылжымалы сын. 1. Ары-бері жылжытуға болатын, қозғалмалы. Домбыраның сағалық пернелері жылжымалы еді (Т. Әлімқұлов, Күрең өзен). Ортадағы жылжымалы кең столдың үсті сыңсып тұр. (С. Жүнісов, Жапанда.). 2.Бір жерден екінші жерге ауыстыруға, апаруға болатын. Бригадаларды жылжымалы кино, автолавкалар аралап жүреді (Б.Тоқтаров, Қыран.). 3. Сусымалы, көшпелі. Кейде құмның орта шенінде бекімеген жылжымалы құм да кездеседі (Н.Баяндин, Құм асты.).
Жылжыңқыра= ет. 1. Орнынан қозғау, орнын ауыстыру. Содан кейін бос қалған шеміршектен қазыны саусақтан сақина шығарғандай ақыры саумалай жылжытып, суырып алады (Қ. Салғарин, Қасапшылар). 2. Жүргізу. Слесарь әзір болған тракторды ақтық сыннан өткізді де, моторды қыздырып, жаңа машинаны алға жылжытты (Б.Мәдиев, Өрендер.). 3. ауыс. Басқа жаққа астыртын ауыстыру, тайдыру; сырғыту. Орнына кісі табылса жылжытып-ақ жіберер ем (С.Бегалин, Уақыт.). Жылжытпа сын. Шығарыпалма, емексітпе. – Сен хан, мен– Сен хан, менің жігіттік, жігернамысыма тиіп, жылжытпа амалмен ұстамақ екенсің ғой (Бозінген). Жылжытпала= ет. Әне-міне деп соза беру. Қабыштың мұндайда қолданатын екі әдісі бар: бірі – жылжытпалай бастайды (Ғ.Мұстафин, Шығанақ). Жылжытпалат= ет. Тайғанақтау, созу, артын көрсету. Бөкен көзіңе көрінер-көрінбестен жабыса кетеді деме. Тым жылжытпалатып отырсың («Лен.жас»). Жылжыту Жылжыт етістігінің қимыл атауы. Орнынан қозғау, белгілі бір бағытта алға ақырындап қозғалу. Жылжытыл= ет. Орын ауыстырылу. Ертең он отар қой Жуантөбеге жылжытылады (З. Ақышев, Достар.). Жылжытыңқыра= ет. Аздап ысыру, қозғау. Әсет алдындағы ақ қағазы мен сиясын столдың бір шетіне жылжытыңқырады да, жолдаманы әрлі-берлі аударыстырып көре бастады (К. Оразалин, Ақ жазық). (ҚӘТС, 684-686 бб.) Жыл- кир., диал. ДСТ 579, P IV 125 (қазан.), Буд. II 365 так же (кир.); d`ilerben Castr. 118; жил- уз.; дыл-алт., алт. Диал. Баск. Туба 118, P III 481 (тел.койб., кач.); чыл- хак., кыз. Дом. 51, Castr. 118, тув., P III 2084 (саг., шор.); сы:л- як.; йыл- тат. диал. ДСТ 178, Тум. 61, алт. Гая 181, Верб. 107, P III 481 (алт., леб., кюэр.), Буд. II 364 (чаг., тат.); jil- P III 518 (чаг.), Vám. ĆSpr. 358 jilmek Корневой гласный, возможно, этимологически долгий. ◊ 1. Ползти, ползать – кир., алт., ГАЯ, Верб., хак., кыз. Дом., тув., як. (+ `подползать`), Буд. (чаг., тат. кир.); извиваться – P IV 125 (казан.); P III 481 (о змее – алт., леб., кюэр.); сокращаться – алт. Диал. Баск. Туба; скользить –тат. диал. ДСТ 178, хак., Castr. (вниз), тув., P III 481 (алт., леб., кюэр.), P III 2084 (саг. Шор.), P III 518 (чаг.), Vám. ĆSpr.; поскользнуться - P III 481 (алт., леб., кюэр.) Vám. ĆSpr.; ходить на лыжах – як.; 2. катиться – тат. диал. ДТС 178, 579 (с горы), ГАЯ (на лыжах), Верб. (на лыжах), алт. (на лыжах), хак. (так же + на коньках), тув., PIII 481 (по полу, на лыжах – алт., леб. Кюэр.); як., Буд. (чаг., тат., кир.); 3. двигаться – кир., уз., алт., Гая, Верб., хак., тув., як. (еле), Буд. (чаг., тат., кир.); передвигаться – тув., як., Буд. (чаг., тат., кир.); сдвигаться – уз. (с места); трогаться с места – як.,; разг. Незаметно удаляться, смываться – уз.:, подвигаться – кир., уз., як.; вдвигаться – як.; идти, низко пригнувшись к земле – кир., алт.; 4. нырать – як. ◊Рассматриваемый глагол принадлежит джевнему слою тюрк. Лескики. Хотя его личные и неличные формы не документированы в древнеуйгурском, письмом брахми (ylam – Gab. II 385) известно его старейшее производное йылан `змея` (Ths II 12, МК II 275, КР 396 – ДТС 266), о котором см. ЙЫЛА :Н `змея`. Из современных тюрк. Языков глагол рапространен в СВ группе, в кир., тат. диал. И уз. Таким образом, он является остаточным, о чем свидетельствует также его отсуствие в памятниках XIII-XVIII вв., кроме чаг. ◊ Кроме общетюрк. йылан `змея`, производные от йыл- не получили широкого рапространения и мало что прибавляют к уже указанным выше его характеристикам: медиальный глагол на –ш- - йылыш- кум., тат. диал. ДСТ 178, Тум. 61, Vám. ĆSpr. 358, жылыс- ккал. – со значениями: отодвигаться, сдвигаться – кум.; `приближаться, придвигаться` - тат. диал. ДСТ; скользить – тат.диал. Тум.ккал., Vám. ĆSpr., `ходить по гладкой земле - Vám. ĆSpr.; `продвигаться, сдвигаться, соскальзывать, сползать` - ккал.; йылғайақ снежная горка тат.диал. Тум. 60; dilgajak гладкий Castr.118; единичные формы – йыл-ым гладкий Верб. 109, жыл-ғыр скользящий тат. Диал. ДСТ 578, Тум. 60, гладкий тат. диал.ДСТ. (ЭСТЯ, 40стр.) жүктеу/скачать 119,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|