Синий каменный дрозд    Көк сайрауық

112

113

Птицы гор

Тау құстары

Синяя птица    Көкқұс

Blue Whistling-thrush    Myophonus caeruleus

Крупный дрозд лилово-синего цвета, с громкой флейтовой песней, не 

заглушаемой даже шумом горных рек, возле которых обычно гнездит-

ся. В Казахстане живет только в горах Тянь-Шаня. В кладке 4-6 яиц. 

Питается насекомыми, моллюсками, ящерицами. Перелетная птица, 

но единицы могут оставаться и на зиму. 

Күлгін - көк түсті ірі сайрауық, үні қатты, тау өзенінің шуылы да баса 

алмайды. Қазақстанда тек Тянь-Шань тауларында  ғана мекендейді. 

4-6    жұмыртқа  салады.  Насекомдар,  моллюскалар,  кесірткелермен 

қоректенеді. Жыл құсы, бірақ бірен-сарандары қыстап қалады.

Большой скалистый поползень    Үлкен көктеке          

Eastern Rock-nuthatch    Sitta tephronota

Размером чуть больше воробья, плотного коренастого сложения с ко-

ротким хвостом и большой головой. Верх тела пепельно-серый, брю-

хо рыжеватое, горло и щеки белые. Через глаз идет черная полоска. 

Очень подвижная и крикливая птица. Живет в скалистых горах Тянь-

Шаня. Гнездо из глины в виде узкогорлого сосуда крепится к скале. В 

кладке обычно 5-7 яиц. Питается насекомыми, семенами и ягодами. 

Оседел. 

Үлкендігі  торғайдан  сәл    ірілеу,  денесі  тығыршықтай,  құйрығы 

қысқа  және  басы  үлкен  құс.  Денесінің  үсті  күлгін-сұр,  құрсағы 

қызғылт,  тамағы  мен  ұрты  ақ.  Көзінің  үстімен  қара  жолақ  өтеді. 

Өте  тынымсыз  және  айқайлағыш  құс.  Тянь-Шаньның  жартасты 

тауларында мекендейді. Аузы тар ыдыс сияқты ұясын саздан жасай-

ды.    5-7  жұмыртқа  салады.  Насекомдармен,  дән  және  жидектермен 

қоректенеді. Отырықшы.

Красношапочный вьюрок    Қызылтелпекті қунақ        

Fire-fronted Serin    Serinus pusillus 

Заметно меньше воробья. Общее оперение темно-бурое, чернеющее 

на передней части тела. Лоб ярко-красный. Второе название – коро-

левский  вьюрок.  Гнездится  у  верхней  границы  леса  на  юге  и  юго-

востоке Казахстана. В кладке 3-5 яиц. Питается семенами растений. 

Оседел. 

Торғайдан  біршама  кіші.  Жалпы  реңі  қара-көкшіл,  денесінің  ал-

дына  қарай  қараяды.  Басында  ашық  қызыл  «телпек»  болады.  Кей 

жерлерде  әсем  құнақ  деп  те  атайды.  Қазақстанның  оңтүстігі  мен 

оңтүстік-шығысындағы  таулы  жерлерде  орманның  жоғары  шека-

расында  ұялайды.  3-5  жұмыртқа  салады.  Өсімдіктердің  тұқымымен 

қоректенеді. Отырықшы.

129. 

130. 

131. 

129

130

131 ad

131 ad

131

sad

114

115

Птицы гор

Тау құстары

Гималайский вьюрок   Аршашыл қунақ (арша қунағы)    

Plain Mountain-finch    Leucosticte nemoricola

Размером с воробья, на самку которого похож и по буроватой окраске 

оперения. В полете отличается длинными острыми крыльями. Подвиж-

ная общественная птица. Населяет субальпийский пояс горных хреб-

тов юга и востока Казахстана. Гнездо cтроит на земле в естественных 

укрытиях, в кладке 4-6 яиц. Питается семенами растений. Ведет осед-

лый образ жизни.

Үлкендігі торғайдай, реңі көкшіл түсті болғандықтан аналық торғайға 

ұқсас.  Ұшу  кезінде  ұзын  үшкір  қанаттары  көзге  бірден  түседі.  Топ-

танып  тіршілік  ететін  өте  мазасыз  құс.  Қазақстанның  оңтүстігі  мен 

шығысындағы  тау  жоталарының  субальпі  белдеуінде  мекендейді. 

Ұясын жерге, көзден тыс орындарға орналастырады, 4-6 жұмыртқа са-

лады. Өсімдіктердің дәндерімен қоректенеді. Отырықшы құс.

Арчовая чечевица    Арша құралайы

Red-mantled Rosefinch    Сarpodacus rhodochlamys  

Крупнее воробья. У самца оперение розоватое с серебристым отливом 

на голове. Самка темно-бурая с пестринами по низу тела. Голос – гром-

кий гнусавый крик «жьвии». Как видно из названия, эта чечевица жи-

вет в арчовых зарослях хребтов Тянь-Шаня и Джунгарского Алатау, на 

восток до Саура. В кладке 4-5 яиц. Поедает семена, ягоды и почки рас-

тений. Ведет оседлый образ жизни, но зимой спускается в предгорья.

Торғайдан үлкендеу. Аталығының қауырсындарында күлгін түс басым, 

басы күмістүсті. Аналығы қара-көкшіл, денесінің асты теңбілді. Дау-

ысы – жуан, “жьвии” деген ащы дауыс. Аты айтып тұрғандай-ақ бұл 

құралай  Тянь-Шань  мен  Жоңғар  Алатауының  жоталарындағы  қалың 

аршаларда  шығыста  Саурға  дейін  кездеседі.  4-5  жұмыртқа  салады. 

Өсімдіктердің  дәндері,  жидектері  және  бүршіктерімен  қоректенеді. 

Отырықшы, бірақ қыста тау етектеріне түседі.  

Арчовый дубонос    Арша ементұмсығы        

White-winged Grosbeak    Mycerobas carnipes 

Крупная певчая птица (с дрозда), с мощным клювом. У самца голова 

и  передняя  часть  туловища  черные,  брюхо  и  надхвостье  зеленовато-

желтые,  на  крыльях  белые  зеркальца.  У  самки  черный  цвет  заменен 

темно-серым,  а  желтый  намного  тусклее.  Населяет  арчовые  заросли 

высокогорий  Южного  и  Юго-Восточного  Казахстана.  Кладка  из  3-5 

яиц. Питается семенами, почками и ягодами растений. Оседел.

Ірі денелі (сайрауықтай)  сайрағыш құс, тұмсығы күшті. Аталығының 

басы  мен  тұлғасының  алдыңғы  жағы  қара,  құрсағы  мен  құйрықүсті 

сары-жасыл,  қанаттарында  ақ  «айнасы»  болады.  Аналығының  қара 

реңі  қара-сұр  түспен,  ал  сарысы  біршама  күңгірт  болады.  Оңтүстік 

және  Оңтүстік-шығыс  Қазақстанның  биік  тауларын  мекендейді. 

3-5  жұмыртқа  салады.  Өсімдіктердің  тұқымдары,  бүршіктері  және 

жидектерімен қоректенеді. Отырықшы.

132. 

133. 

134. 

132

133

134

134

133

116

117

Птицы гор

Тау құстары

Горная овсянка    Тау сұлыкеші

Rock Bunting    Emberiza cia  

Размером  с  воробья,  но  более  стройного  телосложения.  От  других 

овсянок  отличается  голубовато-серой  головой,  испещренной  про-

дольными  темными  полосками.  Верх  тела  светло-бурый  с  темными 

штрихами, низ – каштановый, горло и зоб голубовато-серые. Обитает 

в горах Южного и Юго-Восточного Казахстана на скалистых склонах 

с редким кустарником. Кладка из 4-5 яиц. Питается как растительны-

ми кормами, так и насекомыми. Зимой часть птиц отлетает на юг, часть 

остается в районах гнездования.  

Үлкендігі торғайдай, бірақ біршама тығыз денелі. Басқа сұлыкештерден 

айырмашылығы  басы  көкшіл-сұр,  ұзына  бойы  қара  жолақтар  өтеді. 

Денесінің үсті ақшыл-сұр, қара сызықтары бар, асты – қоңыр-қызғылт, 

тамағы  мен  жемсауы  көкшіл-сұр.  Оңтүстік  және  Оңтүстік-  шығыс 

Қазақстанның тауларында бұталар сирек өскен жартасты беткейлерде  

мекендейді.  4-5  жұмыртқа  салады.  Өсімдіктер  және  насекомдармен 

қоректенеді. Қыста құстардың бір бөлігі оңтүстікке ұшып кетеді, бір 

бөлігі ұялаған жерлерінде қалады.         

                    

135. 

135

118

119

Птицы населенных пунктов 

Где бы мы ни жили – в маленьком поселке среди степи или в милли-

онном городе – мы повсюду можем встретить птиц. Конечно, человек 

для своего проживания создает особый ландшафт, состоящий из домов 

различной высоты, конструкции и из различных материалов, из улиц, 

по которым идут или редкие машины и перегоняется скот, или несут-

ся нескончаемые потоки транспорта, из огородов позади домов или из 

парков и скверов, из ферм на окраинах поселков или огромных про-

мышленных зон. Для птиц это – вертикально расчлененные местооби-

тания, чем-то напоминающие лес, с худшими или лучшими условиями 

для гнездования и сбора корма. В поселки и даже крупные города про-

никает часть лесных (гнездящихся на деревьях) видов, реже – обитате-

лей кустарниковых зарослей, еще реже – птиц открытых пространств. 

Но есть и группа птиц, для которых город – родной дом. Более того, 

вдали от человека такие виды, за исключением большой синицы и еще 

очень немногих, практически не живут. Они осваивают новые для себя 

регионы, проникая туда вместе с населенными пунктами или вслед за 

отдельными домами и фермами. Такие птицы называются синантропа-

ми (от греческого «син» - вместе и «антропос» - человек). 

Гнездятся они, как правило, в зданиях – на чердаках, в полостях кон-

струкций,  а  также  в  других  укрытиях  и  подобиях  дупел,  реже  –  на 

деревьях,  и  кормятся  либо  зерном  и  т.п.,  как  голуби,  либо  всеядны. 

Некоторые из них, используя особенности города как постоянного ис-

точника пищи и тепла, размножаются по несколько раз за сезон, вплоть 

до морозов – это, например, сизый голубь, малая горлица, майна. Ис-

ключение – деревенская ласточка, строящая глиняные гнезда под кар-

низами, питающаяся летающими насекомыми и делающая одну кладку 

в  год.  Но  в  последнее  время  ее  численность  в  крупных  населенных 

пунктах  резко  упала.  Фауна  птиц  небольших  поселков  более  сходна 

с  фауной  ландшафтов,  где  они  находятся,  а  для  городов  повсемест-

но типичны сизый голубь, обыкновенный скворец, белая трясогузка, 

большая синица, домовый воробей, а в южной половине страны еще и 

малая и кольчатая горлицы, майна, черный дрозд. Впрочем, последние 

виды постепенно (а майна – быстро) продвигаются на север. Населе-

ние птиц любого города или поселка – это смесь видов местообитаний, 

окружающих город, и синантропов. Чаще всего попадающиеся на гла-

за птицы - соседи горожан и представлены в этом разделе. 

Елді мекен құстары

Біз  қай  жерде  тұрсақта  –  мейлі  дала  ортасындағы  кішкентай  ауыл 

болсын, немесе миллион халқы бар қала болсын – кез-келген жерден 

құстарды кездестіруімізге болады. Әдетте адам өмір сүру үшін өзіне 

ерекше  ландшафт жасайды, ол - биіктігі, құрылысы әртүрлі және түрлі 

материалдардан жасалған үйлер, бірен-саран машиналар жүретін неме-

се мал айдайтын, не болмаса транспорт легі толастамайтын көшелер, 

үй артындағы бақшалар, немесе парктер мен скверлер, ауыл шетіндегі 

фермалар  немесе  алып  өндіріс  аймақтары.  Құстар  үшін  бұлар  –  тік 

бағытта  бөлшектенген  мекендеу  орындары,  ұялау  және  қорегін  та-

батын  азды-көпті  болсада,    нашар  және  жақсы  жағдайларымен, 

еске  түсіретін  ормандар.  Ауылдарға,  сол  сияқты  үлкен  қалаларға 

орман  құстарының  бір  бөлігі  (ағашта  ұялайтын),  сирек  –  бұталы 

жықпылдарда мекендейтіндер, өте сирек – ашық алаң құстары енеді. 

Қала туған үйіндей болатын құстардың да тобы бар. Тіпті бұл құстар, 

үлкен көкшымшықты және басқа да аздаған түрлерді есептемегенде, 

елді мекенсіз тіршілік етпейді. Олар жаңа аймақтарды меңгереді, ол 

жерлерге елді мекендермен бірге енеді немесе жекеленген үйлер мен 

фермалар салынған жерлерге барып қоныстанады. Мұндай құстарды 

синантропты (гректің “син” –бірге және “антропос” – адам) құстар деп 

атайды. 

Олар  әдетте  үйлердің  шатырына,  қуыстарға,  сонымен  қатар  басқа 

да  баспаналарға,  мысалы  ағаш  қуысы  сияқты,  сирек  –  ағаштарға 

ұялайды,  не  дәнмен,  кептерлер  сияқты,  не  болмаса  кез-келген  қорек 

түрімен  қоректенеді.  Олардың  кейбіреулері,  қаланы  тұрақты  қорек 

және жылу көзі ретінде пайдаланып, бір маусымда, аяз түскенге дейін, 

мысалы  көк  кептер,  кіші  түркептер,  саржағал  сияқты,  бірнеше  рет 

көбееді. Ернеу астына саз балшықтан ұя салатын, ұшып жүріп насе-

комдармен қоректенетін және жылына бір-ақ рет көбееюге қатысатын 

қыстау қарлығашы ғана бұл айтылғанға жатпайды. Бірақ соңғы кездері 

оның саны үлкен елді мекендерде күрт азайды. Кішігірім ауылдардың 

құстарының  фаунасы  сол  ауыл  орналасқан  ландшафтың  фаунасына 

ұқсас болып келеді.  Қалаларға, барлық жерлерде, көк кептер, кәдімгі 

қараторғай, ақ наурызек, үлкен көкшымшық, үй торғайы, ал еліміздің 

оңтүстік жартысында  кіші және қарғылы түркептерлер, саржағал, қара 

сайрауық тән. Соңғылары бірте-бірте (саржағал тез) солтүстікке қарай 

жылжуда.  Кез-келген  қаланың  немесе  ауылдың  құстары  –  қаланы 

қоршаған мекендеу орындарының түрлері мен синантропты түрлердің 

қоспасы.  Көзге  тым  жиі  түсетін  құстар  –  қала  тұрғындарының 

көршілері -  осы бөлімде қарастырылады.

120

121

Птицы населенных пунктов

Елді мекен құстары

Сизый голубь    Көк кептер

Rock Pigeon    Columba livia 

Одна из самых распространенных и известных всем птиц. Дикие го-

луби гнездятся в глинистых обрывах, на скалах и брошенном жилье 

человека  в  южной  половине  Казахстана.  Полуодичавшие  и  полудо-

машние  голуби  живут  во  всех  населенных  пунктах республики,  не-

редко создавая проблемы для коммунального хозяйства. В год делают 

до 2-3 кладок, по 2 яйца. Оседел. 

Көпшілікке танымал және кең тараған  құстардың бірі. Жабайы кеп-

терлер Қазақстанның оңтүстік бөлігінде сазды тік жарларда, жарта-

старда және  бос қалған  үйлерде ұялайды. Жартылай жабайы және 

жартылай  үйретілген  кептерлер  республиканың  барлық  елді  ме-

кендерде  мекендейді,  үй  жай  шаруашылығына  келеңсіз    жағдайлар  

туғызады.  2  –3  жұмыртқа  салады.  Негізгі  қорегі  -  өсімдік  дәндері. 

Отырықшы құс.

Кольчатая горлица    Сақиналы түркептер     

Eurasian Collared-dove    Streptopelia decaocto 

Небольшой голубь, мельче и стройнее сизого. Общая окраска песоч-

ная, с розовым оттенком на груди. На шее узкое черное полукольцо в 

белом ободке. Обитает в южных, юго-восточных и северо-западных 

районах  Казахстана,  где  гнездится  в  населенных  пунктах  и  ведет 

оседлый  образ  жизни.  В  последние  десятилетия  расселяется    на 

северо-восток. В году до трех кладок из 2 яиц. Основной корм – се-

мена растений.

Аса  үлкен  емес  (көк  кептерден  кіші  әрі    сымбатты)  кептер.  Жалпы 

реңі құмтүстес, төсі  қызғылттау. Мойнында  жіңішке қара сақинасы 

болады,  оның  шеті  ақ  түспен  жиектелген.  Қазақстанның  оңтүстік, 

оңтүстік-шығыс  және  солтүстік-батыс  аудандарында  мекендейді, 

елді    мекендерде  ұялайды,  отырықшы  құс.  Жылына  3-ке  дейін  2 

жұмыртқадан салады. Негізгі  қорегі - өсімдіктер тұқымы.

Малая горлица    Кіші түркептер

Laughing Dove    Streptopelia senegalensis

Маленькая изящная птица из голубиных. Второе название – египет-

ская горлица. Оперение буровато-рыжее с розовым оттенком на груди. 

Характерная птица населенных пунктов юга и юго-востока Казахста-

на. Отличается высокой плодовитостью, в году до 5-7 кладок из 2 яиц. 

Питается семенами растений. Оседлая птица.

Кептерлер  отрядына  жататын  кішкентай    сымбатты  құс.  Екінші 

аты  -  мысыр    түркептері.    Реңі  көкшіл  -  жирен,  төсі  -  қызғылт. 

Қазақстанның  оңтүстігі  мен  оңтүстік-шығысындағы  елді  мекендер-

ге  тән  құс.  Жоғары  өсімталдығымен  ерекшелінеді,  жылына  5-7-ге 

дейін әрқайсысында 2 жұмыртқадан салады. Өсімдік тұқымдарымен 

қоректенеді. Отырықшы құс.       

136. 

137. 

138. 

136

136

136

137

138

138

122

123

Птицы населенных пунктов

Елді мекен құстары

Деревенская ласточка    Қыстау қарлығашы          

Barn Swallow    Hirundo rustica   

Размером с воробья. Верх тела иссиня-черный, низ – белый. На лбу и 

горле красноватые пятна. От других ласточек отличается длинными 

перьями хвоста – косицами, что дало ей второе название – касатка. 

Гнездится в постройках человека, в основном в сельской местности. 

Кладка из 4-6 яиц. Перелетная птица. 

Үлкендігі торғайдай. Дененің үсті - көкшіл қара, асты - ақ. Маңдайында 

және  тамағында    қызғылт  дағы  бар.  Басқа  қарлығаштардан 

айырмашылығы құйрық қауырсындары ұзын, екінші  аты -  қосрең 

қарлығаш. Адам  жасаған құрылыстарда, негізінен ауылдық жерлерде 

ұялайды. 4-6 жұмыртқа салады. Жыл құсы. 

Белая трясогузка    Қаратамақ торғай (наурызек)           

White Wagtail    Motacilla alba   

Размером с воробья, но стройнее, с длинным хвостом, которым посто-

янно покачивает. На серо-белом оперении выделяются черные «ша-

почка» и «галстук». Распространена в северной половине Казахстана. 

У  сходного  вида,  маскированной  трясогузки  (Motacilla  personata) 

(140a), живущей в южных районах, почти вся голова черная, кроме 

белой «маски» . Кладка из 4-6 яиц. Питается насекомыми. Перелетная 

птица.

Үлкендігі  торғайдай,  бірақ  сымбатты,  құйрығы  ұзын,  ол  ылғи 

селтілдеп тұрады. Көкшіл-ақ реңінде қара «телпек» пен «қарғыбау» 

ерекшелінеді.  Қазақстанның  солтүстік  жартысында  тараған.  Бұған 

ұқсас  оңтүстік  аудандарда  мекендейтін  қарамойын  торғайдың 

(Motacilla  personata)  (140a)  басы  тұтастай  қара,  маскасы  ақ.  4-6 

жұмыртқа салады. Насекомдармен қоректенеді. Жыл құсы.

Обыкновенный скворец    Қараторғай 

Common Starling    Sturnus vulgaris   

Этот певец весны известен всем, поскольку живет рядом с человеком 

и часто пользуется изготовленными им скворечниками. Он по своему 

красив  своим  черным  с  пурпурным  и  зеленым  отливом  оперением. 

Молодые птицы однотонно бурые. В кладке 5-7 яиц. Питается и вы-

кармливает птенцов насекомыми, но осенью стаи совершают набеги 

на виноградники. Перелетная птица.

Бұл көктемнің жыршысы бәрімізге таныс, өйткені ол адамдарға жақын 

тіршілік етеді және олар дайындаған үйшіктерді жиі пайдаланады. Ол 

өзінің  қара  жылтыр  және  жасылдау  реңімен  сымбатты.  Жас  құстар  

біртектес  көк-шулан  түсті.  5-7  жұмыртқа  салады.  Насекомдармен 

қоректенеді және балапандарында осылармен асырайды, бірақ күзде  

жүзімдіктерге де шабуыл жасайды. Жыл құсы.

139. 

140. 

141. 

139

141 ad

141

140

140 ad

140a  ad

sad

sad

124

125

Птицы населенных пунктов

Елді мекен құстары

Майна    Сарыжағал қараторғай

Common Myna    Acridotheres tristis   

Крупнее  скворца.  Второе  название  –  индийский  скворец.  Окраска 

коричнево-бурая,  голова  и  шея  черные.  На  хвосте  и  крыльях  яркие 

белые пятна. Крикливая нахальная птица. Распространена в южных 

и юго-восточных районах Казахстана. Кладка из 3-6 яиц. Всеядна, но 

летом больше поедает насекомых, а осенью – ягоды. Живет оседло. 

Қараторғайдан  үлкендеу.  Екінші  аталуы  -  үнді  қараторғайы.  Реңі 

қоңыр-көкшіл,  басы мен мойны қара. Құйрығында және қанаттарында  

шымқай  ақ  дақтары  бар.  Қатты  дыбыс    шығарады,  озбыр  құс. 

Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарында тараған. 

3-6  жұмыртқа салады. Қорек талғамайды, бірақ жазда насекомдар-

мен, ал  күзде жидектермен қоректенеді. Отырықшы құс.

Галка    Ұзақ

Eurasian Jackdaw    Corvus monedula  

Размером  с  голубя.  Окраска  темно-серая,  почти  черная,  затылок 

пепельно-серый. В Казахстане распространена повсеместно. Гнездит-

ся в укрытиях: дуплах, норах, постройках человека. Кладка из 4-6 яиц. 

Питается  разнообразной  растительной  и  животной  пищей.  Птенцов 

выкармливает насекомыми, в основном жуками. Зимует на юге Казах-

стана, где образует смешанные стаи с воронами и грачами. 

Үлкендігі  кептердей.  Реңі  қара-сұр,  қара,  желкесі  күлгін-сұр. 

Қазақстанның барлық жерінде тараған. Қуыстар, індер,  құрылыстар 

сияқты таса жерлерде ұялайды. 4-6 жұмыртқа салады. Әр түрлі өсімдік 

- және жануартектес азықпен қоректенеді. Балапандарын насекомдар-

мен,  негізінен  қоңыздармен,  асырайды.  Қазақстанның  оңтүстігінде  

қарғалар және  ақтұмсық қарғалармен аралас топ құрып қыстайды.

Черный дрозд    Қара сайрауық

Eurasian Blackbird    Turdus merula   

Средних размеров дрозд. Самец весь черный с желтым клювом, самка 

темно-бурая. Песня громкая, из красивых флейтовых звуков. Живет 

в  южной  половине  Казахстана,  в  горных  лесах,  городских  садах  и 

парках. В кладке 4-6 яиц. Питается ягодами, червями и насекомыми. 

Оседлая птица. 

Орташа  денелі  сайрауық.    Аталығы  шымқай  қара,  тұмсығы  сары, 

аналығы қоңыр-көкшіл. Сыбызғы дыбысындай қатты әдемі ән сала-

ды. Қазақстанның оңтүстік жартысында тау ормандарында, қала бау-

ларында және парктерде кездеседі. 4-6 жұмыртқа салады. Жидектер, 

құрттар және насекомдармен қоректенеді. Отырықшы құс. 

142. 

143. 

144. 

142

142

143

144

144

143

126

127

Птицы населенных пунктов

Елді мекен құстары

жүктеу/скачать 10,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: