Справочник по птицам Казахстана Қазақстаң құстарының қысқаша анықтамасы В. В. Хроков, С. Л. Скляренко

Орнитофауна озер очень богата. Представители водно-болотного ком-

плекса занимают особое место, это более трети видов пернатых, за-

регистрированных в Казахстане. А по численности эта группа птиц не 

имеет равных, многие виды представлены сотнями тысяч и миллиона-

ми особей. Летом на водоемах птичья жизнь кипит. Множество водо-

плавающих и околоводных птиц гнездится здесь, еще больше останав-

ливается во время перелетов на отдых, кормежку, летнюю линьку. На 

крупных озерах пересекаются трассы миграций птиц, гнездящихся в 

Казахстане и на просторах необъятной Сибири, а зимующих в Афри-

ке, на Ближнем и Среднем Востоке, Индокитае.

Самые  «водные»  из  этих  птиц  –  водоплавающие,  к  которым  тради-

ционно  относят  гагар,  поганок,  пеликанов,  бакланов,  пластинчато-

клювых (лебедей, гусей и уток), лысух. Все они прекрасно плавают и 

неплохо ныряют, что наложило отпечаток на их внешний облик: валь-

коватое тело, относительно короткие и узкие крылья, плотное жесткое 

оперение. На пальцах ног имеется плавательная перепонка, образую-

щая гребную лопасть. Хорошо развита копчиковая железа, секретом 

которой птицы смазывают перья, предохраняя их от намокания. Пищу 

добывают в толще воды или на ее поверхности.

К околоводным птицам относят цапель, аистов, фламинго, чаек и кра-

чек,  куликов,  мелких  пастушков,  некоторых  ракшеобразных  (зимо-

родок), хищных (скопа, болотный лунь) и воробьиных птиц (оляпки, 

трясогузки, камышевки, сверчки и другие). Околоводные птицы име-

ют разнообразный внешний вид, но все они гнездятся и кормятся у 

воды или на воде. 

12

13

Птицы водно-болотных угодий 

На  бескрайних  просторах  Казахстана  привольно  разместились  все 

ландшафты:  горная  тундра,  тайга,  лесостепь,  степь,  полупустыня  и 

пустыня,  горы  и  озера-моря.  Именно  со  степями,  пустынями  и  вы-

сокими горами в белых шапках снегов ассоциируется у многих слово 

Казахстан.  Но  не  все  знают,  что  Казахстан  –  это  обширная  озерная 

страна, на пространствах которой рассеяно множество, более 48 ты-

сяч, озер. Особенно многочисленны они в северной части республики 

– в лесостепной и степной зонах. Общая площадь озер Казахстана со-

ставляет около 49 тыс. кв. км. Преобладают пресные озера, но много 

также солоноватых и соленых водоемов. Крупнейшие озера нашей ре-

спублики – Каспийское и Аральское моря, Балхаш, Алаколь и Зайсан.

Обилен Казахстан реками, речками и ручьями, которых насчитывают-

ся десятки тысяч. Среди них крупнейшие – Иртыш, Или, Сырдарья, 

Урал,  Тобол,  Ишим.  По  характеру  питания  и  особенностям  режима 

реки делятся на горные и равнинные. Многие степные речки полно-

водны весной, а к середине лета пересыхают, образуя обособленные 

плесы.

Болот в Казахстане мало, сосредоточены они преимущественно в се-

верных и восточных районах лесостепной зоны. В горах Тянь-Шаня 

на значительных высотах встречаются своеобразные болота – сазы в 

виде мокрых участков в понижениях рельефа.

14

15

Көлдер  орнитофаунаға  өте  бай.  Сулы-батпақты  жерлердің  өкілдері 

ерекше орын алады, бұлар Қазақстанда тіркелген қанаттылардың жар-

тысынан  көбі.  Ал  саны  жағынан  бұл  топтың  құстарына  тең  келетін 

ешқандай топ жоқ, көптеген түрлерінің өкілдерінің  саны жүз мыңдап 

және миллиондап есептелінеді. Жазда суқоймаларында құс тіршілігі 

қайнаған қызық өмір үстінде болады. Көптеген су және сумаңы құстары 

осында ұялайды, оданда көбі ұшып келу-кету кезеңдерінде дем ала-

ды,  қоректенеді,  жазғы  түлеу  өтеді.  Үлкен  көлдерде,  Қазақстанда 

және Сібірдің кең байтақ жерлерінде, ұялайтын, сол сияқты Африка, 

Оңтүстік және Оңтүстік-шығыс Азияда қыстайтын құстардың мигра-

ция жолдары түйіседі.

Бұл  құстардың  ішіндегі  ең  “сушылдары”  –  су  құстары,  бұларға 

маймаққаздар  (гагаралар),  сұқсырлар,  бірқазандар,  суқұзғындары, 

тақтатұмсықтылар (аққулар, қаздар мен үйректер), қасқалдақтар жата-

ды. Бұлардың барлығы да жақсы жүзеді және сүңгиді, бұл ерекшеліктер 

олардың дене пішініне де әсерін тигізген: денесі сопақтау, қанаттары 

салыстырмалы  түрде  қысқа  әрі  жіңішке,  қауырсындануы  тығыз  әрі 

қатты. Саусақтарының арасында жүзу жарғақтары болады, олар ескек 

қызметін атқарады. Құймышақ безі жақсы дамыған, оның  бөліндісімен 

(секреті) құстар қауырсындарын майлап, оларды су өтуден қорғайды. 

Қорегін су қабатынан немесе оның бетінен ұстайды.

Сумаңы  құстарына  құтандар,  дегелектер,  қоқиқаз,  шағалалар 

мен  қарқылдақтар,  шалшықшылар,  майда  сутартарлар,  кейбір 

көкқарғатәрізділер  (зымыран),  жыртқыштар  (балықшы  тұйғын,  саз 

құладыны)  және  торғайтектес  құстар  (сушылқаралар,  наурызек-

тер,  айқабақтар,  шырылдақтар  және  басқалары)  жатады.  Сумаңы 

құстарының пішіні алуантүрлі болады, бірақ олардың барлығы да су 

жағалауларында немесе суда қоректенеді және ұялайды.

Сулы-батпақты жерлердің құстары

Қазақстанның көз жетпес шексіз аймақтарында барлық табиғи зона-

лар: тау тундрасы, тайга, орманды дала, дала, шөлейт және шөл, тау-

лар мен көл-теңіздер орналасқан. Қазақстандағы көп атаулар даламен, 

шөлмен және басын ақ қар басқан биік таумен байланысты. Деседе 

көп адамдар Қазақстанның өте көп көлді ел екенін біле де бермейді, 

оның территориясында көптеген, 48 мыңнан аса, көлдер орналасқан. 

Әсіресе олар республиканың солтүстік бөлігінде – орманды дала мен 

далалық аймақтарда өте көп. Қазақстан көлдерінің жалпы ауданы 49 

мың шаршы км-ге жуық. Тұщысу көлдері басым, бірақ суы кермекті 

және  ащы  суқоймалары  да  жеткілікті.  Біздің  республикамыздағы 

үлкен көлдер – Каспий мен Арал теңіздері, Балқаш пен Зайсан.

Қазақстан өзендерге, өзектер мен жылғаларға да бай, олар мың-мыңдап 

саналады. Олардың ішінде үлкендері – Ертіс, Іле, Сырдария, Жайық, 

Есіл және т.т. Сулану сипаты мен су режимінің ерекшеліктеріне қарай 

өзендер тау және жазық өзендері деп бөлінеді. Көптеген дала өзендері 

көктемде суға толы, жаздың ортасында  құрғап, жекелеген шүнеттер 

пайда болады. 

Қазақстанда  батпақты  жерлер  аз,  олар  орманды  дала  зонасындағы 

солтүстік және шығыс аудандарда басымдау. Тянь-Шань тауларында 

біршама биіктікте өзіндік ерекшеліктері бар батпақтар – жер бедерінің 

ойпаңдау сызды учаскелері түріндегі саздар кездеседі.

16

17

Птицы водно-болотных угодий

Сулы-батпақты жерлердің құстары

Большая поганка   Үлкен сұқсыр

 Great Crested Grebe   Podiceps cristatus

Второе название – чомга. Водоплавающая птица размером с утку (до 1 

кг). Отличается стройным телосложением. Низ тела белый, верх – бу-

рый, бока рыжеватые. Главный признак – пышный рыжий воротник и 

«ушки». Клюв остроконечный. Распространена по всему Казахстану. 

В кладке 3-5 яиц. Питается рыбой и водными беспозвоночными. Зи-

мой встречается на Каспии и Южном Казахстане.

Дене  мөлшері  үйректей  (салмағы  1  кг-ға  дейін)  су  құсы,  кей  жер-

лерде  сұқсыр  үйрек  (чомга)  деп  те  атайды.  Дене  пішіні  сымбатты. 

Құрсағы - ақ, арқасы - қоңыр, бүйірлері - қызғылттау.  Ең басты белгісі 

-  сәнді    қызғылт  жағасы  мен  «құлақтарының»  болуы.  Тұмсығы  өте 

үшкір. Қазақстанда кең тараған. 3-5 жұмыртқа салады. Балық және су 

омыртқасыздарымен қоректенеді. Қыста Каспий теңізі мен Оңтүстік 

Қазақстанда кездеседі.

Кудрявый пеликан     Бұйра бірқазан

Dalmatian Pelican    Pelecanus crispus 

Крупная  серовато-белая  водоплавающая  птица  (размером  с  лебедя). 

Пеликаны легко узнаются по  большому клюву с кожистым мешком 

снизу. Сходный вид, розовый пеликан (Pelecanus onocrotalus) (2а), 

хорошо  отличается  в  полете  не  серыми,  а  черными  перьями  крыла. 

Гнездится колониями на водоемах Южного, Юго-Восточного, Восточ-

ного и Центрального Казахстана, но всюду редок. Кладка из 2-4 яиц. 

Питается исключительно рыбой. Перелетная птица. 

Ірі денелі  (үлкендігі аққудай) сұрғыш-ақ түсті су құсы. Пішіні ерек-

ше: тұмсығы үлкен, астыңғы тұмсықтың астында тері қапшығы бо-

лады.  Бұған  ұқсас  қызғылт    бірқазанның    (Pelecanus  onocrotalus) 

(2а)    ұшқанда      қанаттарының  қара    қауырсындары  анық  көрінеді. 

Оңтүстік,  Оңтүстік-шығыс,  Шығыс  және  Орталық  Қазақстанның 

суқоймаларында  ұялайды,  бірақ  барлық  жерде  сирек  кездеседі.  2-4 

жұмыртқа салады. Тек балықпен қоректенеді. Жыл құсы. 

Большой баклан    Үлкен суқүзғыны

Great Cormorant    Phalacrocorax carbo

Крупная водоплавающая птица (с гуся), с почти полностью черным 

оперением. Хвост длинный и очень жесткий. Клюв узкий, на конце 

загнут крючком. Питается рыбой. Распространен всюду, где есть круп-

ные водоемы, гнездится колониями. Кладка из 2-4 яиц. Основное ме-

сто зимовки – юг Каспийского моря.

Ірі денелі (қаздай) су құсы, түсі шымқай қара. Құйрығы ұзын әрі өте 

қатты.  Тұмсығы  жіңішке,  ұшы  имек.  Балықпен  қоректенеді.  Үлкен 

суқоймалары бар жерлерде кең тараған. 2-4 жұмыртқа салады. Негізгі 

қыстайтын жері - Каспий теңізінің оңтүстігі.

1. 

2.

3. 

sad

sad

1

1 ad

2 ad

2

3

2

2а

18

19

Птицы водно-болотных угодий

Сулы-батпақты жерлердің құстары

Большая белая цапля    Үлкен аққұтан

Great Egret    Casmerodius albus

Крупная (до 2 кг) длинноногая и длинноклювая птица. Все оперение 

чисто-белое,  на  спине  есть  красивые  длинные  рассученные  перья  – 

«эгретки». В полете складывает шею S-образно, чем хорошо отличает-

ся от аистов и журавлей, летящих с вытянутой шеей. Широко распро-

странена на водоемах равнинной части Казахстана. В кладке 3-5 яиц. 

Питается животной пищей: рыбой, лягушками, водными насекомыми. 

Зимой встречается на юге республики и незамерзающей части Каспия.

Ірі денелі (салмағы 2 кг-ға дейін) ұзын сирақты әрі ұзын тұмсықты құс. 

Қауырсындары шымқай ақ, арқасында әдемі тармақталған қауырсындар 

- «қарқаралары» болады. Ұшқанда мойнын S-тәрізді ұстайды, осысымен 

ұшқанда мойындарын созып тік ұстайтын дегелектер мен тырналардан 

ерекшелінеді.  Қазақстанның  жазықты  бөліміндегі  суқоймаларында 

кең  тараған.  3-5  жұмыртқа  салады.  Жануартектес  азықпен:  балық, 

бақалар, су насекомдарымен қоректенеді. Қыста  Республикамыздың 

оңтүстігінде және Каспий теңізінің қатпайтын бөлігінде кездеседі.

Серая цапля    Көкқұтан

Grey Heron    Ardea cinerea

Крупная (более 2 кг) длинноногая птица с длинным острым клювом. 

В полете складывает шею S-образно. Общий окрас оперения светло-

серый. По бокам головы тянутся черные косицы. Питается рыбой, ля-

гушками, мелкими грызунами. Распространена повсеместно у водое-

мов. Кладка из 3-7 яиц. Нередко зимует на юге Казахстана.

Ірі (салмағы 2 кг-нан артық) ұзын сипрақты,  ұзын үшкір тұмсықты 

құс. Ұшқанда мойнын S әрпі тәрізді ұстайды. Жалпы реңі ақшыл сұр. 

Басының екі жағында қара түсті өрім созылып жатады. Балық, бақа, 

майда кеміргіштермен қоректенеді. Суқоймаларының маңында барлық 

жерлерде  тараған.  3-7  жұмыртқа  салады.  Қазақстанның  оңтүстігінде 

жиі қыстайды.

Лебедь-шипун    Сыбырлақ аққу

Mute Swan    Cygnus olor

Крупная  (до  14  кг)  белая  птица,  над  красным  клювом  хорошо  заме-

тен черный нарост. Молодые птицы серовато-бурые. Плавая, изгибает 

шею в виде латинской буквы S. На лету издалека слышно ритмичное 

поскрипывание крыльев; этим отличается от лебедя-кликуна (Cygnus 

cygnus) (6а), у которого клюв желто-черный, без нароста. Встречается 

на водоемах по всему Казахстану. Кладка из 5-7 яиц. Питается подво-

дными  частями  растений.  В  большом  количестве  зимует  на  Каспий-

ском море.

Ірі денелі (салмағы 14 кг-ға дейін) ақтүсті құс, тұмсығы - қызыл, оның 

үстінде қара шор байқалады. Жас  құстар қоңыр-сұр түсті. Жүзгенде 

мойнын латынның S әрпі түрінде иіп ұстайды. Ұшып бара жатқанда 

алыстан  қанаттарының  ырғақты  сусылдаған  дыбысы  естіледі;  осы-

сымен  сұңқылдақ  аққудан  (Cygnus  сygnus)  (6а)  ерекшелінеді, 

соңғысының тұмсығы сары-қара, шор болмайды.  Қазақстанның барлық 

суқоймаларында кездеседі. 5-7 жұмыртқа салады. Өсімдіктердің суасты 

бөлімдерімен қоректенеді. Өте көп болып Каспий теңізінде қыстайды.

4. 

5. 

6. 

4

4

4 

зима

5

6а

6

6

6 ad

sad

20

21

Птицы водно-болотных угодий

Сулы-батпақты жерлердің құстары

Пискулька    Шиқылдақ қаз

Lesser White-fronted Goose    Anser erythropus 

  

Небольшой гусь (до 2,5 кг). Окрашен в более темные тона, чем серый 

гусь. На лбу белое пятно. Голос высокий по тембру, что и дало на-

звание виду. Гнездится в тундрах Евразии, в Казахстане встречается 

только на пролете. Часто образует смешанные стаи с более крупным 

белолобым гусем (Anser albifrons) (7а), на которого очень похож, от-

личаясь, кроме голоса, наличием узкого желтого кольца вокруг глаза; 

розовым, а не оранжевым клювом; белым пятном, заходящим не толь-

ко на лоб, но и до темени; а также тем, что концы сложенных крыльев 

явно выступают за конец хвоста. Питается растительной пищей. 

Денесі  ірі  емес  (2,5  кг-ға    дейін).  Қоңыр  қазға    қарағанда  реңі 

күнгірттеу.  Маңдайында  ақ    дағы  бар.  Дауысы  күшті,  түрдің  аты 

осыған байланысты. Евразия тундраларында ұялайды,  Қазақстанда 

тек ұшып келу және қайту кезінде ғана  кездеседі. Өзіне өте  ұқсас, 

бірақ  біршама  үлкен  ақмаңдай  қазбен  (Anser  albifrons)  (7а),  одан 

айырмашылығы  даусында  ғана  емес,  сол  сияқты  көзінің  айнала-

сында  жіңішке  сақинасы  болады;  тұмсығы  сарғыш  емес,  қызғылт; 

маңдайындағы ақ жолағы төбесіне дейін жетеді; сол сияқты қанатын 

жинағанда ол құйрығынанда асып жатады, жиі аралас топ құрайды. 

Өсімдіктектес  азықпен қоректенеді.

Серый гусь    Сұр қаз, не қоңыр қаз 

Greylag Goose    Anser anser  

Крупный гусь (до 4 кг), по внешнему виду, серой окраске и голосу 

очень похожий на домашнего. Широко распространен, гнездится на 

всех крупных тростниковых озерах. Кладка из 4-8 яиц. Питается рас-

тительной пищей,  осенью часто посещает убранные хлебные поля. 

Перелетная птица, зимой встречается на юге Казахстана и Каспии.

Ірі денелі (4 кг-ға жетеді) қаз, пішіні сұр түсі және дауысы үй қазына 

өте  ұқсас.  Қазақстанда  кең  тараған,  жағасы  ірі  қамысты  барлық 

көлдерде  ұялайды.  4-8  жұмыртқа  салады.  Өсімдіктектес  азықпен 

қоректенеді, күзде егіні жиналған егістіктерде жиі кездестіруге бола-

ды. Жыл құсы, қыста Қазақстанның оңтүстігі мен Каспий теңізінде 

қыстайды. 

Сухонос    Қытай қазы

Swan Goose    Anser cygnoides

Крупный  гусь.  Внешне  похож  на  серого  гуся,  но  крупнее  его,  и  с 

узкой белой полоской по верхней части основания надклювья. Голос 

протяжный и стонущий. Очень редкий перелетный вид, в Казахстане 

гнездится только в Зайсанской котловине. 

Ірі  денелі  қаз.  Пішіні  қоңыр  қазға  ұқсас,  бірақ  одан  ірілеу,  үстіңгі 

тұмсықтың жоғарғы жағының түбі жіңішке ақ жолақты. Дауысы со-

зылмалы  және  күңіреніп  шығады.  Өте  сирек  кездесетін  жыл  құсы, 

Қазақстанда тек Зайсан қазан шұңқырында ұялайды.

 

7. 

8. 

9. 

sad

7

7 ad

7 ad

7а ad

8

8

9

22

23

Птицы водно-болотных угодий

Сулы-батпақты жерлердің құстары

Краснозобая казарка

Қызылжемсаулы қарашақаз

Red-breasted Goose    Branta ruficollis 

Ярко окрашенный мелкий гусь (до 1,5 кг). Безошибочно определяется 

по оригинальному сочетанию черного, красного и белого цветов на 

голове и теле. В полете хорошо заметны широкие белые полосы по 

бокам над черным брюхом. Гнездится в тундрах Таймыра и Ямала. В 

Казахстане встречается только в периоды сезонных миграций. 

Ашық түсті майда (салмағы 1,5 кг-ға дейін) қаз. Басы мен денесіндегі 

қара, қызыл және ақ түстердің болуы  еш қатесіз анықтауға мүмкіндік 

береді. Ұшуда қара түсті  құрсағының  үстіндегі  екі бүйірінде  жалпақ 

ақ  жолақтар жақсы  байқалады. Таймыр мен Ямаланың тундраларын-

да  ұялайды.Қазақстанда  тек    маусымдық  миграциялар  кезінде  ғана  

кездеседі. 

Пеганка    Италақаз

Common Shelduck    Tadorna tadorna

Крупная  утка  (больше  кряквы).  Относится  к  земляным  уткам,  по-

скольку селится в старых норах барсуков, лисиц, сурков. Окрашена 

ярко  в  белые,  черные  и  кирпичные  цвета.  На  лбу  у  селезня  ярко-

красная шишка. Родственный вид – огарь (Tadorna ferruginea) (11а) 

легко  узнается  по  кирпичной  окраске  с  черными  перьями  крыльев. 

Широко распространена в Казахстане. Кладка из 8-10 яиц. Питание 

смешанное:  водные  насекомые,  моллюски,  вегетативные  части  рас-

тений. Перелетная птица, но в отдельные зимы остается на юге ре-

спублики. 

Ірі  денелі  (барылдауық  үйректен  үлкен)  үйрек.  Борсықтардың, 

түлкілердің,  суырлардың  ескі  індерінде  ұялайды,  сондықтан  жер 

үйректерге жатады. Ашық ақ, қара және қоныр-қызыл түске боялған. 

Аталығының маңдайында ал - қызыл өсіндісі болады. Жақын туысы 

–  отүйрек  (Tadorna  ferruginea)  (11а)  Қазақстанда  кең  тараған.  8-10 

жұмыртқа  салады.  Қорегі  аралас:  су  насекомдары,  моллюскалар, 

өсімдіктердің вегетативтік бөлімдері. Жыл құсы, бірақ кей жылдары 

республикамыздың оңтүстігінде қыстап қалады.

жүктеу/скачать 10,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: