Kazakhstan
Краткий
справочник
по птицам
Казахстана
Қазақстаң құстарының
қысқаша анықтамасы
В.В. Хроков, С.Л. Скляренко
Ассоциация сохранения
биоразнообразия Казахстана
Алматы, 2009
3
УДК 59
ББК 28.693.35
Х 88
Х 88 Хроков В.В., Скляренко С.Л.
Краткий справочник по птицам Казахстана. Қазақстан құстарының қысқаша
анықтамасы. – Алматы: Ассоциация сохранения биоразнообразия Казахстана,
2009. - 156 с.
ISBN 9965-32-882-х
Справочник содержит краткие сведения на русском и казахском язы-
ках о 147 из 503 видов птиц, встречающихся в Казахстане, их цветные
рисунки, для некоторых – отличия от близких видов, с дополнитель-
ными рисунками. В него включены самые распространенные и легко
узнаваемые виды, сгруппированные по основным типам местообита-
ний, а также все регулярно отмечаемые в стране глобально угрожае-
мые виды. Даны полные списки встречающихся в Казахстане угро-
жаемых видов, общая информация о ключевых орнитологических
территориях и их список и др.
Издание адресовано широкому кругу читателей, интересующихся
птицами Казахстана, но не имеющих специальной подготовки.
Анықтама орыс және қазақ тілдерінде Қазақстанда кездесетін
құстардың 503 түрінің 147-і жайында қысқаша мәліметтерден,
олардың түрлі-түсті суреттерінен, кейбіреулері үшін жақын түрлерінің
айырмашылығын көрсететін қосымша суреттерден тұрады. Бұған
ең кең тараған және оңай танып-білетін түрлер, бұлар мекендеу
орнының негізгі типтеріне қарай топталған, сонымен қатар елімізде
тұрақты түрде кездесетін ғаламдық қауып төнуші түрлер енгізілген.
Қазақстанда кездесетін қауып төнуші түрлердің толық тізімі, маңызды
орнитологиялық территориялар мен олардың тізімі және т. б. жаыйн-
да толық ақпарат берілген.
Басылым Қазақстан құстарын танып-білуге қуштарлық танытатын,
бірақ арнайы дайындағы жоқ көпшілік оқырмандарға арналған.
УДК 59
ББК 28.693.35
Общая редакция: канд. биол. наук С.Л. Скляренко
Перевод и редакция казахского текста: канд. биол. наук Б. Есжанов
Рисунки: И. Землянских, Ф.Ф. Карпов, Н. Кранейс, З. Срога/SVS
Фотографии: О.В. Белялов, Н.Н. Березовиков, С. Дерелиев, И.В. Карякин,
М.А. Кошкин, Л. Лахманн, А.С. Левин, И. Ойен, С.Л. Скляренко,
И.Э. Смелянский, С.В. Стариков
Карта: Ш. Цуттер
Верстка и дизайн: Д.С. Скляренко
ISBN 9965-32-882-х
© Ассоциация сохранения биоразнообразия Казахстана
© Хроков В.В., Скляренко С.Л., текст, 2009
© Есжанов Б., перевод на казахский язык, 2009
________
00(05)-09
Х
1907000000
Предисловие.......................................................................................... 4
Благодарности....................................................................................... 5
Алғы сөз................................................................................................
6
Ырзашылық........................................................................................... 7
Как наблюдать за птицами................................................................... 8
Құстарды қалай бақылайды................................................................ 10
Птицы водно-болотных угодий........................................................... 12
Сулы-батпақты жерлердің құстары.................................................... 14
Птицы степи и пустыни.....................................................................
44
Дала мен шөл құстары......................................................................... 46
Птицы леса............................................................................................ 70
Орман құстары...................................................................................... 70
Птицы гор.............................................................................................. 94
Тау құстары........................................................................................... 96
Птицы населенных пунктов................................................................. 118
Елді мекен құстары.............................................................................. 119
Силуэты некоторых хищных птиц,
обитающих в Казахстане /
Қазақстанда мекендейтін кейбір жыртқыш құстардың бейнесі...... 128
Части тела птицы / Құстардың дене бөлімдері................................. 129
Ключевые орнитологические территории.......................................... 130
Маңызды орнитологиялық территориялар......................................... 131
Виды, находящиеся под угрозой глобального исчезновения/
Ғаламдық жойылып кету қаупінде тұрған түрлер............................. 136
Виды, занесенные в Красную Книгу РК /
ҚР Қызыл кітапқа тіркелген түрлер................................................... 139
Систематическое деление птиц Казахстана /
Қазақстан құстарының систематикалық бөлінді............................... 142
Указатель русских названий птиц....................................................... 144
Құстардың қазақша атауларының көрсеткіші................................... 146
Указатель английских названий птиц................................................. 148
Указатель латинских названий птиц................................................... 150
Рекомендуемая литература / Ұсынылатын әдебиет.......................... 152
Ассоциация сохранения биоразнообразия Казахстана /
Қазақстанның биоалуантүрлілігін сақтау Ассоциациясы................ 154
Подписи к фотографиям, авторы рисунков........................................ 156
Содержание
Мазмұны
4
5
Предисловие
Ассоциация сохранения биоразнообразия Казахстана представляет
вторую книгу из серии полевых определителей по растительному
и животному миру Казахстана (первая – «Цветковые растения юго-
востока Казахстана» - издана в 2008 г.). Казахстан, с его разнообразны-
ми, во многих местах еще очень хорошо сохранившимися ландшаф-
тами, гигантской территорией – девятая по величине страна мира! – и
обитанием международно-значимых популяций многих видов, в том
числе глобально угрожаемых, играет огромную роль в сохранении
природы не только Центральной Азии, но и планеты в целом. Но для
подавляющего большинства людей, особенно горожан, эта ценность
страны остается недопонятой, и во многом потому, что нет компакт-
ных, простых в использовании книг, которые помогли бы узнать, как
называется встреченное растение, насекомое, зверь, птица… А как
писал Карл Линней
1
, «если не знаешь названий, то теряется и позна-
ние вещей». Для того, чтобы помочь казахстанцам сделать первые
шаги в мире птиц, и подготовлено это издание. Оно не претендует
на полноту и включает описания и рисунки 147 видов птиц из 503,
встречающихся в стране.
Мы выбрали для этой книги самые распространенные и легко узна-
ваемые виды, которые чаще всего попадаются на глаза, сгруппировав
их по основным типам местообитаний: это водоемы, степи и пусты-
ни, горы, леса, населенные пункты. Исключены виды, очень сходные
между собой, определение которых требует уже хороших навыков и
знаний, а также птицы, встречающиеся у нас только на пролете и те,
которых трудно встретить. Однако, включены все регулярно встре-
чающиеся в стране глобально угрожаемые виды, то есть те, состояние
которых на планете в целом вызывает тревогу и которые нуждаются в
повышенном внимании и специальной охране.
При использовании книги следует иметь в виду, что птицы не жестко
привязаны к одному типу местообитаний, а могут быть встречены в
разных – так, лесные птицы на пролете попадаются в кустарниках в
степи и пустыне, пустынные – на водопое по берегам озер, горные
спускаются в населенные пункты и т.д. Так что, не найдя вид в одном
разделе, попробуйте посмотреть в других.
Данное издание можно назвать, скорее, не определителем в полном
смысле этого слова, а пособием для начального знакомства с птицами
Казахстана, помогающим оценить их разнообразие. Те из читателей,
которые захотят узнать о птицах больше и иметь возможность опреде-
лить все казахстанские виды, могут воспользоваться литературой, ре-
комендуемой в конце книги.
Некоторые птицы в разных источниках называются по-разному, это
касается и русских, и казахских, и английских, и латинских названий,
которые мы даем для каждого вида. Например, «голубая чернеть» и
«красноголовый нырок» - это одна и та же утка, а для большой бе-
лой цапли используются латинские названия «Casmerodius albus» и
«Egretta alba». По-разному представляются и родственные связи раз-
ных групп птиц - систематика, из-за чего меняется и порядок их опи-
сания. В данной книге, мы ориентировались на наиболее принятые
стандарты и придерживались следующего. Порядок следования видов
в разделах обусловлен их принадлежностью к тем или иным отрядам
и семействам и соответствует наиболее принятому в русскоязычной
орнитологической литературе и изложенному в работах Л.С. Степаня-
на (1975, 1978, 1990). Эта же система принята в позднейших сводках
Благодарности
Идея подготовки данной книги была предложена М. Бромбахером,
координатором по программе «Ключевые орнитологические терри-
тории» для Казахстана, Узбекистана и Туркменистана, им же были
приложены большие усилия по поиску финансирования, иллюстра-
ций и т.п. В поиске рисунков и обсуждении структуры определителя
участвовала Э. Майер. Финансирование для иллюстраций было по-
лучено при личном участии В. Мюллера из Швейцарского общества
охраны птиц (BirdLife Switzerland), а также с помощью Министерства
сельского хозяйства Тайваня и Королевского общества защиты птиц
(RSPB, Великобритания). Украинское общество охраны птиц (UTOP)
содействовало в получении рисунков. Печать осуществлена при фи-
нансовой поддержке Программы Малых Грантов ГЭФ в рамках про-
екта АСБК «Сохранение пилотных ключевых орнитологических тер-
риторий (IBA) с участием студентов и местных сообществ». Рисунки
выполнены И. Землянских, Ф.Ф. Карповым, Н. Кранейсом, З. Срогой
/ SVS. Фотографии предоставили О. В. Белялов, Н.Н. Березовиков, С.
Дерелиев, И.В. Карякин, М. А. Кошкин, Л. Лахманн, А.С. Левин, И.
Ойен, И. Э. Смелянский, С.В. Стариков. Перевод на казахский язык
сделан канд. биол. наук Б. Есжановым. Всем перечисленным лицам и
организациям авторы выражают свою искреннюю признательность.
sad
В описаниях видов использованы следующие значки:
взрослый самец
взрослая самка
молодая птица
ad взрослая птица
вид, занесенный в список глобально-угрожаемых птиц планеты
вид, занесенный в Красную книгу Казахстана
вид, занесенный в список птиц, являющихся объектами охоты
Э.И. Гаврилова по фауне птиц Казахстана (1999, 2000). Латинские и ан-
глийские названия птиц, для их соответствия европейским определи-
телям, даны в соответствии с используемыми сейчас Международным
союзом охраны птиц (BirdLife International). Русские названия видов
в общем соответствуют приводимым в работах Л.С. Степаняна, за не-
многими исключениями, сделанными вслед за Э.И.Гавриловым (1999)
и рядом других орнитологов для наиболее принятых или более точных
названий.
1
Карл Линней (1707-1778) – шведский врач и натуралист, основоположник на-
учной классификации живых организмов, или систематики.
6
7
Алғы сөз
Қазақстанның биоалуантүрлілігін сақтау ассоциациясы Қазақстан
өсімдіктері мен жануарлар әлемі бойынша далалық анықтауыштардың
сериясынан екінші кітапты (біріншісі – “Оңтүстік-шығыс Қазақстанның
гүлді өсімдіктері” – 2008 жылы шықты) ұсынады. Қазақстан, өзінің
алуантүрлі, көп жерлерде осы уақытқа дейін жақсы сақталған ланд-
шафттарымен, территориясы аса үлкен – жер жүзінде көлемі бой-
ынша тоғызыншы ел! – және халықаралық маңызға ие көптеген
түрлердің мекендеуімен, соның ішінде ғаламдық қауып төнушілер
бар, табиғатты тек Орталық Азияда ғана емес, сол сияқты бүкіл плане-
тамызда сақтауда үлкен роль атқарады. Бірақ көптеген адамдар үшін,
әсіресе қалалықтар үшін, еліміздің бұл құндылығы толықтай түсінікті
емес, және көп жағдайда бір жерге жиналған, пайдалануда қарапайым,
былайша айтқанда кездескен өсімдікті, жәндікті, аңды, құсты... танып-
білуге көмектесетін кітаптардың жоқтығымен де байланысты. Ал
Карл Линней
1
“егер атын білмесең, затын да білмейсің” деп жазды.
Қазақстандықтарға құстар әлеміне алғашқы қадам жасауға көмектесу
үшін осы басылым дайындалды. Басылымда елімізде кездесетін
құстардың барлық түрлері қарастырылмаған, тек 503 түрдің 147-сінің
ғана суреттері мен сипаттамасы берілген.
Біз бұл кітап үшін көзге жиі түсетін ең көп таралған және оңай танып-
білуге болатын түрлерін оларды мекендеу ортасының негізгі типтері
бойынша – бұлар: суқоймалары, дала мен шөлдер, таулар, ормандар,
елді мекендер – топтастырылып, таңдалып алынды. Бір-біріне өте
ұқсас, анықтау үшін жақсы дағдылар мен білімді қажет ететін түрлер,
сол сияқты бізде тек ұшып келу-кетуде кездесетін және кездесуі өте
сирек болатын құстар қарастырылмады. Деседе елімізде тұрақты
кездесетін ғаламдық қауып төнуші, яғни жағдайы планетада тұтастай
алаңдаушылық тудыратын және үлкен көңіл бөлу мен арнайы қорғауды
қажет ететін барлық түрлер қамтылды.
Кітапты пайдаланғанда құстардың мекендейтін ортаның бір типіне
қатаң байланыста болмайтынын, олардың әртүрлі, мысалы орман
құстары ұшып келу мен қайтуда далалар мен шөлдердегі бұталарда,
шөл құстары – суатта көл жағалауларында, тау құстары елді мекен-
дерге түсетінін және т.т. естен шығармау керек. Яғни түрді бір бөлімде
таба алмаған жағдайда, оны басқа бөлімдерден іздеу керек.
Бұл басылымды толық қанды анықтауыш деп атамай-ақ, ең алды-
мен оны Қазақстан құстарымен алғашқы танысу үшін, олардың
алуантүрлілігін бағалауға көмектесетін құрал деп атау керек. Құстар
жайында көбірек білгісі келетін және Қазақстандық барлық түрлерді
анықтауға мүмкіндігі бар оқырмандар кітаптың соңында ұсынылған
әдебиеттерді пайдалануына болады.
Кейбір құстар әртүрлі әдебиет көздерінде түрліше аталады, бұл әрі
орысша, әрі латынша, әрі қазақша атауларына да тиісті. Мысалы,
“голубая чернеть” және “красноголовый нырок” екеуі де бір үйрек,
ал үлкен аққұтан үшін латынша екі атау “ Casmerodius albus” және
“Egretta alba” қолданылады. Әртүрлі топтағы құстардың туыстық
байланысы – систематикада әртүрлі айтылады, осыған орай оларды
сипаттау тәртібі де өзгереді. Бұл кітапта біз біршама қабылданған
стандарттарға көңіл бөлдік және төмендегіге сүйендік. Бөлімдерде
түрлерді реттеу тәртібі олардың қандай отрядтар мен тұқымдастарға
жататыны орыс тілді орнитология саласындағы әдебиеттерде кең
қолданылатын және Л.С.Степанянның жұмыстарына (1975, 1978,
1990) сүйене отырылып жазылды. Осы жүйе Э.И.Гавриловтың
Қазақстан құстарының фаунасы жайындағы соңғы шығармаларында
да (1999,2000) қолданылды. Құстардың латынша атауы қазіргі кезде
Халықаралық құстарды қорғау одағы (BirdLife International) қолданып
жүрген европалық анықтауыштарға сәйкес берілді. Түрлердің орысша
атаулары Л.С. Степанянның жұмыстарында келтірілген атауларға, тек
аздаған түрлері ғана Э.И. Гавриловтың (1999) және басқа да бірқатар
орнитологтар жасаған көпшілік қабылдаған немесе біршама тура
атауларға сәйкес келеді. Қазақша атаулар А. Бекенов пен Б. Есжанавтың
(1997) еңбегіне сәйкес әрі толықтырылып келтірілді.
Ырзашылық
Бұл кітапты дайындауды Қазақстан, Өзбекстан және Түркменстан
бойынша “Маңызды орнитологиялық территориялар” бағдарламасын
үйлестірушісі Михаэл Бромбахер ұсынды, ол қаржыландыруды,
түрлі-түсті суреттермен көркемдеуді және т.т. іздестіруде де көп
күш жұмсады. Суреттерді іздеуге және анықтауыштың құрылымын
талқылауға Эдит Майер қатысты. Безендіру үшін қаржыландыру
Швейцарияның құстарды қорғау қоғамынан (BirdLife Switzerland)
Вернер Мюллердің тікелей қатысуымен, сол сияқты Тайвань ауыл
шаруашылығы және Корольдік құстарды қорғау қоғамының (RSPB,
Великобритания) көмегімен жүзеге асты. Украинаның құстарды қорғау
қоғамы да (UTOP) суреттерді алуға жәрдемін берді. Басып шығаруды
қаржыландыру ҒЭҚ (ГЭФ) Кіші Гранттар Бағдарламасының ҚБСА
(АСБК) шегіндегі “Алғашқы маңызды орнитологиялық террито-
рияларды (IBA) студенттер мен жергілікті қауымдастықтардың
қатысуымен сақтау” жобасы арқылы жүзеге асырылды. Суреттерді
салғандар И. Землянских, Ф.Ф. Карпов, Н. Кранейс және З. Срога /
SVS. Фотосуреттерді О. В. Белялов, С. Дерелиев, И.В. Карякин, М.
А. Кошкин, Л. Лахманн, А.С. Левин, И. Ойен, И. Э. Смелянский, С.В.
Стариков берді. Қазақ тіліне аударған биол. ғыл. кандидаты, доцент Б.
Есжанов. Барлық аталған азаматтар мен ұйымдарға авторлар өздерінің
шынайы ризашылығын білдіреді.
1
Карл Линней (1707-1778) – швед дәрігері және натуралисі, тірі организмдердің
ғылыми классификациясының, немесе систематикасының негізін қалаушы
sad
Түрлерді сипаттауда мынандай белгілер пайдаланылды:
аталық
аналық
жас құс
ad ержеткен құс
ғаламдық қауып төнуші планета құстарының тізіміне тіркелген
Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына тіркелген түр
аулау нысанасы болып табылатын құстардың тізіміне енген тұр
8
9
Как наблюдать за птицами
В Казахстане встречаются (гнездятся, пролетают или зимуют) более
500 видов птиц. Познакомиться со всеми очень трудно даже опытно-
му орнитологу. Поэтому начинающим любителям птиц можно посо-
ветовать начать наблюдения за ними зимой, когда большинство видов
улетает в теплые края, и с нами до весны их остается не так уж много.
Облегчает задачу еще и то, что зимой птицам труднее прокормиться в
природе и многие из них прилетают к жилью человека, становятся до-
верчивее. А если устроить в своем дворе или на подоконнике кормушку
для птиц, то они сами начнут слетаться к вам. Среди хорошо знакомых
вам воробьев, синиц и голубей могут оказаться и птицы, о существо-
вании которых вы и не подозревали. Остается только рассмотреть их
получше, сделать подробное описание, возможно, даже зарисовать в
блокноте.
При наблюдениях в природе очень помогает бинокль, он всегда должен
быть под рукой. На какие признаки птицы надо в первую очередь об-
ращать внимание? Во-первых, размеры, которые для наглядности сле-
дует сравнивать с размерами всем известных видов: воробья, дрозда,
голубя, утки, гуся и т.д. Во-вторых, окраска и бросающиеся в глаза ее
детали – пятна, «зеркальца» на крыльях, полосы и другие. Затем – фор-
ма и цвет клюва, длина и цвет ног. При определении помогут описа-
ние поведения, движений (типа полета – прямой с частыми взмахами
крыльев, парящий, «ныряющий» с чередованием взмахов и снижения
со сложенными крыльями и др.; способа передвижения по земле – хо-
дит или прыгает; и т.п.), голоса. Конечно, опишите тип местообитания,
то есть, например, лес, горы или берег водоема, и непосредственное
окружение птицы – например, на дереве, в кустарниках, на земле. И не
забудьте записать дату и место встречи. Хорошо рассмотрев и запомнив
птицу, а то и сфотографировав, вы можете сравнить ее с изображения-
ми и описаниями в книгах. Массу полезных советов вы можете найти
в изданном Ассоциацией сохранения биоразнообразия Казахстана ру-
ководстве «Как наблюдать за птицами или как стать хорошим бёдвоче-
ром» (Алматы, 2008).
Во время экскурсии в природе вы можете случайно найти птичье гнез-
до. В этом случае его надо быстро осмотреть, описать место располо-
жения, как оно выглядит, а если оно легко доступно – сколько в нем
яиц или птенцов, и немедленно уйти, стараясь как можно меньше тре-
вожить птицу. Но если к гнезду надо лезть на дерево, скалу, или ломать
ветки для того, чтобы к нему добраться, то в этом случае его осма-
тривать не нужно, потому что или испуганные птицы могут бросить
гнездо (даже с маленькими птенцами!), или его легко найдут пернатые
или наземные хищники, ориентируюсь по вашему поведению и сле-
дам. И не забудьте в блокноте указать дату и место находки гнезда. Все
ваши наблюдения могут представлять большой интерес для познания
местной орнитофауны.
Осмотр любых жилых колоний околоводных и водоплавающих птиц
можно проводить только издалека. Полностью запрещается посещение
гнездовых колоний фламинго, пеликанов, реликтовой чайки и черно-
голового хохотуна; а цапель – в период насиживания, так как все эти
виды легко бросают гнезда и птенцов.
Уже более 100 лет ученые-орнитологи всего мира изучают миграции
птиц путем их кольцевания легкими металлическими пластинками с
выдавленным порядковым номером и кодом страны. Иногда дополни-
тельно используются также цветные пластиковые кольца, ошейники,
крыловые метки. Если вам когда-нибудь попадется погибшая, убитая
или пойманная птица с кольцом на лапке, или вы хорошо рассмотри-
те птицу с цветными метками, то обязательно запишите точное ме-
сто и дату находки, номер и любые другие надписи на кольце, цвета
и расположение цветных меток, определенный вами вид птицы или
ее описание. Все эти сведения, очень важные для науки, пожалуйста,
отправьте в Центр мечения животных по адресу: Казахстан, Алматы,
050060, Аль-Фараби 93, Академгородок, Институт зоологии; телефон
(727) - 2694866, 2694876, электронная почта InstZoo@nursat.kz. Можно
выслать информацию и нам в АСБК: Алматы, 050043, Орбита-1, д. 40,
офис 203, АСБК; телефон (727) – 2203877, электронная почта office@
acbk.kz. И вам обязательно сообщат точный вид птицы, а также когда и
где она была окольцована.
Достарыңызбен бөлісу: |