Ғ Мұсабаев. Қазақ тіліндегі кейбір сөздердің этимологиясы жайында

Автор екінші мақаласында сөздердің мағынасын ашу арқылы 
да бір сыпыра этимондардың сыры ашылатынын көптеген 
конкретті мысалдармен дәлелдей келіп, төмендегідей басты- 
басты қорытындылар жасайды:
1. Этимологиялық сөздік пен зерттеулер халықтарихын зерт- 
теу істерімен тығыз байланысты болуы керек. Бұл қағида кірме 
сөздерге де қатысты.
2. Сөз тарихы сол халықтың ойлау қабілетінің тарихымен 
де байланысты. Этимология сөздің сыртқы (дыбыстық) түріне 
ғана емес, мағыналық жағына да ерекше назар аударады. Ен- 
деше, сөздің мағынасын зерттеу жүмысы адам баласынын ой­
лау қабілетінің тарихын багдарлауга да нактылы бай материал 
береді.
3. Этимологиялық зерттеулерде тарихи - салыстырма әдісті 
пайдалану және тілдің жүйелілігін ескеру қажет. Мүндай зерт­
теу «қазіргі заманнан көне заманға карай бойлап, тереңге сүңги 
алумен бірге, көне заманнан қазіргі заманға карай сүзе, үңги алу 
кажет».
4. Бір тілдегі немесе түпкі шықкан төркІні бір түбірлес 
тілдердегі сөздердің араларындағы байланыс-катынастарды 
табу үшін, анықтау үшін табан тірерлік белгілі бір жүйелі жол 
я белгілер бетке үсталуы керек. Этимологиялық зерттеулердегі 
фонетикалык, морфологиялық жэне семантикалык белгілер 
бірде бір-бірімен токайласа, бірде бір-бірінен ажыраса отыруы- 
мен бірге сайып келгенде, олар бір-біріне сүйене, бірін-бірі тая- 
ныш ете отырып, бір арнаға қүюға тиіс.
5. Сөздің түрі (формасы) өзгеретіні сиякты, мағынасы да эр 
алуан өзгерістерге үшырайтыны анык. Этимологиялық зерт- 
теуде мүны да байыпты ескеру керек.
Қазак тіл білімінің көрнекті маманы А. Ыскақовтың бүл 
пікірлері этимология зерттеушілерге көп ой салады, алайда 
оның мақалаларында фонетикалық, сөз тудыру принциптерінің 
конкретті мысалдармен талданбауы өкінішті-ақ.
27

Н. Қарашеваның мақаласында жоғарыда көрсетілген және 
басқа авторлардың мақалалары талданады. Сонымен бірге автор 
қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігіне қандай сөздер 
енуі керектігі жөнінде өз пікірі ортаға салады.
Жоғарыда 
көрсетілгендей 
академик 
I. 
Кеңесбаевтың 
және Ә. Қайдаровтың, Ж. Болатовтың, Ә. Қүрышжановтың, 
Ш. Сарыбаевтың, Н. Қарашеваның, Л. Махмұтовтың, С. Иса- 
евтың, Б. Сүлейменованың, Б. Бафинның авторлығымен 1966 
жылы «Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі» жарық 
көрді, көлемі 12 баспатабақ.
Сөздікте 337 сөздің этимологиясы талданған. Бұлардың ба- 
сым көпшілігі - қазақ сөздері. Сонымен бірге мүнда Иран, араб, 
монгол, орыс т. б. тілдерден енген сөздер де бар.
Кітаптың алғы сөзінде пайдаланылған әдебиет жайында, 
сөздіктің сипаты мен мақсаты, құрылысы, сөздік мақалалары- 
ның мазмұны мен жазылу тәртібі туралы мәліметтер берілген 
(авторы Р. Сыздықова).
Авторлар еңбекте сөздің тілдік төркінін, яғни қай тілге жата- 
тынын, сөздің ең бастапқы құрамы мен о бастағы семантикасын, 
казак тілінің өзіне тән сөздерінің қүрамын анықтауды мақсат 
етіп қойған. Міне осы қойылған міндет, біздіңше, негізінен 
орындалған. Сөздікте дұрыс ғылыми зерттеу нәтижесінде 
көптеген сөздерді этимологиясы қызықты баяндалган. Бірер 
ғана мысал келтірейік.
Түркі тілдеріндегі іш+тон сөздерінен жасалған штан сөзі 
орыс тіліне енген.
Ол бастағы чуен, шөвген, шойын формасындағы түркі сөзі 
орыс тіліне чугун түрінде еніп, кейін орыс тіліне қазақ тіліне 

жүктеу/скачать 7,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: