Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010
ем компоненттері монғол-түркі ортақтығын көрсетеді. Ер
жүктеу/скачать 7,05 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Эре+эме+н
| ем компоненттері монғол-түркі ортақтығын көрсетеді. Ер
сөзіне е дыбысының қосылуы монгол тіліне тән қасиет. Ал түркі тілдерінің емшек деген сөзінің түбірі ем; екені белгілі. Сөз аяғындағы н дыбысы көне түркі-монгол тілдерінде ерікті қүбылыс. Бүл фактілер атаудың түркі-монғол тіл ортақтыгы ал- тай дэуірінде жасалғанын, көрсетеді. Эре+эме+н қосылысында екі сөз аралығындағы екі е дыбысы қазақ тіліндс ей тізбегіне көшкен: Эре+эме+н>Ереймен. ЕРТІС - Қазақстанда Шығыс Қазақстан, Семей, Павлодар облыстарын басып өтетін өзен аты. Бүл атау-Ертіс түрінде VIII ғасырда қойылған Кюль-Тегин мен, Тоньюкук ескерткіштерінде кездеседі. Кюль-Тегин ескерткішінде түркілер Алтай тауына 104 көтеріліп, Ертіс арқылы; өтіптүргеш тайпасын жеңгендері баян- далады (С.Е. Малов. Памятники древнетюркской письменности. М.-Л.,: 1951, стр. 32). Ал XI ғасырдағы М. Қашқари еңбегінде бүл атау Эртіш түрінде жазылып, оған мынадай түсінік беріледі. «Эртіш - йәмак (қырмақтардың бір аты - А. Ә.) даласында ағатын бір өзен аты. Бірнеше тармақ өзеншелерден қүралған бүл өзен осы жердегі бір көлге құйылады. «Эртіш сувы» дейді. Бұл сөз Судан өтерде «кімтез өтер» мағынасында қолданылатын эртіш (мақ) сөзінен алынған» (1 том, 122 беті). Келтірілген екі факгіден бүл өзен ертеде, УП-УІІІ ғасырларда Ертіс аталғанын жэне қазіргі қазақ тілінде де осылай аталаты- нын байқаймыз. Ал М. Қашқари заманында түркі тілінің кейбір диалектілерінде бүл гидроним Эртіш атанған. М. Қашқари эртіш атауының этимологиясын эртишмақ (тез өту) етістігінен шығаратынын байқадық. Оның айтқан көлі Зайсан болуы ке- рек. Бірақ сөз этимологиясының дәл еместігіне М. Қашқариды айыптауға болмайды, өйткені ол естігенін жазған. Атаудың этимологиясы туралы белгілі саяхатшы - географ В.П. Семенов былай деп жазды: «Иртыш (ир - по-киргизски «земля», тыш - рыть») (Россия, СПб., 1903, т. 18, гл. 1, стр. 19). А.П. Дульзон бүл атау кет тілінің Ирсес> (өзен) > Ирчис> Ирцис сөзінен өзгерген дейді. Ол «Ирцис - монгольское назва ние Иртыш - с енис-кет. сес сопоставил Рамстедт» деп жазды (Кетские топонимы Западной Сибири. Ученые записки ТГПИ. Томск, 1959, стр. 98). Э.М. Мурзаевтың зерттеуі бойынша бүл гидронимнің түбірі түркіше -ир болуы мүмкін. Бүл түбірден жасалған Иргиз (Ырғыз), Ирсу, Иркут, Иро, Иркуль деген гидронимдер СССР-дің Азия бөлегі мен М оншлияда кездеседі. Қазақша иірім, түркіше жүктеу/скачать 7,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|