Т о п о н о м І / ik r ЖӘне этимология қазақ тіл білімінің антологиясы а. Әбдірахманов Топономика жэне этимология Павлодар 2010
жүктеу/скачать 7,05 Mb. Pdf көрінісі
|
Топонимика және этимология
- Бұл бет үшін навигация:
- -ыл/-іл, -л/
| гыл - «сдувайся»; есил - «вейся». В топонимах: Киил - «про
резанный, прорытый», Оил - «вырытый»; Кагыл - «сдуваемый» (т. е., место, откуда легко сдувается снег); Есил - «скрученно - волнистое течение» (Г.К. Конкашпаев. По поводу названия Урал. Ученые зап. УрГУ, Сб. «Вопросы топонимики», № 5, Свердловск, 1971, стр. 75). Ғ. Қоңқашпаевтың Қағыл атау қағу деген етістіктен жасал- ды деген пікірі дұрыс болганымен -ыл қосымшасы; жөніндегі пікірі талас туғызады. Біздіңше бул етістіктен зат есім тугызатын жұрнақ және Ойыл, Қиыл, Орал атаулары (қараңыз) осы жол- мен жасалган. Егер бул атаулар етіс формасына аяқталса, онда атау тиянақсыз қалады, оның атаулық мағынасы жэне логикасы болмайды. Сол себептен біз -ыл/-іл, -л/ журнағын етістіктен зат есім тудыратын журнақ деп ойлаймыз. ҚАЗАҚСТАН - Қазақ Советтік Социалист!к республика- сының аты. Бұл топонимнің «стан» бөлімі ел деген иран сөзі екені журтшылыққа кеңінен белгілі. Ал қазақ сөзінің этимо- логиясы туралы ертелі-кеш айтылған көптеген пікірлер бар. Бул жорамалдардың көпшілігі академик А. Самойлович пен С. Ибрагимовтың мақалаларында келтірілген. Осы мақалалар- дағы пікірлерге қысқаша шолу жасайық. Академик Н И. Веселовский қазақ сөзі «қаз сияқты еркін кісі» дегенді білдіреді дейді. Ал Крафт, А. Чулочников сияқты 123 зерттеушілер бүл сөз казак (белая гусыня) деген сөздерден құралған деп қарайды. Мүндай пікірлердің ғылыми негізі жок екендігін А. Самой- лович өз мақаласында толық дәлелдеді. Зерттеуші П. Фалев «қазақ» сөзінің қаз (кезу, тентіреу) де ген етістікпен байланысты деп қарайды. Бұл пікірді 1866, 1878 жылдары Ценкер жэне Вамбери сияқты ғалымдар айтқан. 1912 жылы венгер тіл ғалымы Гомбоц қазақ, хазар сөздері қаз (ауы- су, тентіреу) деген етістіктен шыққан деген жорамал айтыпты. Фин ғалымы Рамстедт егер соңғы пікір дұрыс болса, онда «қас» сөзі монғолдың «қасағ терген» (ескі монгол тіліндегі арбаның аты) сөзімен байланысты болуы керек деп қарайды. «Қаз» («тентіреу» мағынасында) деген етістікті А. Самойло- вич басқа сөздіктерден таба алмай, тек венгер ғалымы Неметтің «Қүмық тілінің сөздігінен» тапқанын айтады. «Қазақ» сөзін А. Самойлович мына сөздіктерден тапқан: 1245 жылы Египетте қыпшак тілінде жазылған авторы белгісіз 1894 жылы Хоустма шығарған сөздікте қазақ сөзі «каңғыбас, тентіреуші» дегенді білдіреді - депті. XV-XVT ғасырлардағы біраз сөздікте казақ сөзінің мағы- насы айтылады. Мәселен, «Абушка» сөздігінде (Вельяминов- Зернов шығарған баспасының 322 бетінде) қазақ сөзін «кезбе, үйсіз» деп түсіндіреді. Сүлеймен Бухари сөздігінде бүл «үйсіз» деп аударылған. Қазак сөзінің мағыналары (1) үйсіз адам, 2) Хорезмнің терістігіндегі тайпа аты) XVITI ғасырдағы Мирза Мехдихан сөздігінде де беріледі. Бабур шыгармаларынан дәлел келтіріліп, осы сөздін «үйсіз (кісі), кезбе, қуғындалушы» де ген мағыналары Паве-де-Куртеиль, В.В. Радлов сөздіктерінде берілген. Ал Ценкер мен Будаговтың сөздіктерінде бүд сөздің мағынасын «қарақшы» (разбойник) деп түсіндірілуі, бүл екеуінің Фазлуллахан сөздігіндегі араб жазуымен жазылған жүктеу/скачать 7,05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|