Мәтіндік ақпаратпен жұмыс жасау технологиясы

 
111 
және  сюжеті  бірлескен  мәтінді  логикалы  бөліктерге  бөлуге 
қолданылады.  
Абзац әрқашанда жаңа жолдан басталады. Әр абзацқа  сол және 
оң  жақ  шекаралары  және  бірінші  жолдың  ығысуы  қойылады.  Жаңа 
абзацқа өту үшін міндетті түрде <Enter> пернесін басу қажет.  
Оң  абзацты  шегініс  (орысш.  –  отступ)  –  мәтіннің  бірінші 
жолының оң жаққа жылжуы (қызыл жол).  
Мәтіннің  үзінділері  –  тізбектелген  жолдардың  жиынтығы, 
олармен  тұтастай  жұмыс  жасауға  (жоюға,  орнын  ауыстыруға, 
көшірме алуға) болады.  
Файл  ұғымы  ақпаратты  магниттік  дискіде  сақтау,  оқу,  және 
жазумен  байланысты.  Мәтіндік  файлдарды  –  аты  аталған  мәтіндік 
деректер деуге болады. 
Аппараттық  құралдар.  Мәтіндік  редактордың  көмегімен 
мәтіндік  құжатты  жасау  үрдісі  кешенді  сипат  алады,  онда 
компьютердің  барлық  негізгі  құрылғылары  іске  қосылып  отырады. 
Осы  тақырыптың  аясында  оқушылар  ЭЕМ  әртүрлі  аппараттық 
компонеттерінің  жұмыс  жасау  принциптері  туралы  білімдерін  
кеңейтулері 
қажет. 
Ақпараттық 
технологиялар 
сызығымен 
«Компьютер» сызығының қиылысқанын осыдан байқауға болады. 
Пернетақта – мәтіндік редакторды басқару, мәтінді енізу үшін 
негізгі  құрылғы  болып  табылады.  Мәтіндік  редактормен  жұмыс 
жасағанда мына перне топтарының бәрі қолданылады: 

 
функционалды; 

 
басқарушы; 

 
режімдерін ауыстыру; 

 
меңзердің жылжулары; 

 
басқа пернелер. 
Дисплей.  Біріншіден,  оқушылар  кез  келген  бейне  экранға 
жарқыраған  нүктелер  жиымы  –  пиксельдерден  құралып  шығатынын 
білуге  тиіс.  Мәтіннің  символдары  үзіліссіз  сызықтардан  емес,  жеке 
нүктелерден  құрылады.  Символдардың  бұл  дискреттік  құрылымын 
экранға зейін салып қарағанда көруге болады. 
DOS  жүйесіне  бағынышты  жұмыс  жасайтын  барлық  мәтіндік 
редакторлар,  экранның  символдық  режімін  қолданады.  Бұл  режімде 
экранға  шығарылатын  символдардың  позициясы  және  өлшемі  қатал 
анықталады.  
Экранның 
символдық  режіміне  бағытталған  мәтіндік 
редакторлар,  символдардың  өлшемін  өзгертуге,  әртүрлі  шрифттерді 
қолдануға  мүмкіндік  бермейді.  Тек  қана  бір  стандартты  шрифт 
болады.  Мысалы,  Паскаль  бағдарламалау  жүйесіндегі  мәтіндік 

 
112 
редакторы  MS-DOS  жүйесіне  бағытталған,  сондықтан  экранның 
символдық режімін қолданады.  
Windows операциялық жүйесі және оның барлық қосымшалары 
дисплеймен,  тек  қана  графикалық  режімде  жұмыс  жасайды. 
Сондықтан экранға символдарды әртүрлі  өлшемде және пішінде, кез 
келген  позицияда  шығара  беруге  болады.  Әйтсе  де,  экранның 
дискреттік  пиксельдік  құрылымы  қала  береді,  соның  нәтижесі  
символдардың мозаикалық бейнелену принципі болып табылады. 
ЭЕМ  жадысы.  Мәтіндік  құжатпен  жұмыс  жасау  барысында, 
компьютердің  ішкі  (жедел)  және  сыртқы  жадыларының  қайсысы 
болсын  іске  қосылып  тұрады.  Осы  жады  формаларының  қайсысы 
қандай мақсатта қолданылатынын оқушылар жақсы білуге тиіс.  
Мәтіндік  редактордың  (МР)  өзі  (ДК  барлық  бағдарламалық 
жасақтамалар  сияқты)  магниттік  дискіде  (винчестерде),  яғни  сыртқы 
жадыда  сақталып  тұрады.  Оқушыларға  МР-дың  қай  каталогта 
(қапшықта)  тұрғанын  көрсетіп,  оның  жұмысқа  қалай  жіберілетінін 
түсіндіру қажет.  
Мәтіндік  редактордың  жіберілуі  –  МР-дың  бағдарламасының 
файлын  жедел  жадыға  көшіру  және  инициалдануы  (алғашқы  рет  іске 
қосылуы)  арқылы  жүзеге  асады.  Жұмысқа  қосылып  тұрған  уақыт 
бойы  МР  бағдарламасы  жедел жадының  белгіленген  бөлігінен  орын 
алып тұрады. МР жабылған соң жедел жады босайды. 
Пайдаланушының  енгізетін  мәтіні,  жедел  жадының  сол  үшін 
тағайындалған  арнайы  орынға  –  МР  жұмыс  аймағана  кіргізіледі. 
Жедел жадының тағы бір бөлігінде  алмасу буфері орын алады. 
Алмасу  буфері  (ағылш.  –  clipboard)  –  ақпаратты  уақытша 
сақтауға  арналған  жадының  аралық  аймағы  (6.2-сурет).  Буфер 
қапшықтардың, файлдардың, құжаттардың, т.б. көшірмесін жасағанда 
және  қолданбалы  бағдарламалардың  арасында  ақпарат  алмасуына 
қажет.  
6.2-сурет. Буфер арқылы ақпарат алмасу схемасы 
Алмасу 
буфері 
Word 
Excel 
Access 
… 
Power 
point 
Paint 

 
113 
Буферге  ВЫРЕЗАТЬ  және  КОПИРОВАТЬ  бұйрықтарының 
орындалуы  бойынша  мәтіннің  үзінділері  түседі.  Буферде  тұрған 
ақпаратты  шексіз ала беруге болады.  
Буферге ақпаратты жазу – Правка 

 Копировать (Вырезать) 
бұйрықтары (немесе тақтадағы сәйкес батырмалар) немесе  CTRL +  С 
пернелерін қатар басу арқылы орындалады.  
Буферден  ақпаратты  оқу  –  Правка  →  Вставить  бұйрығы 
(немесе  тақтадағы  сәйкес  батырмалар)  немесе  SHIFT  +  INSERT 
пернелерімен орындалады. 
Кең тараған Word 2003, 2007, 2010 мәтіндік редакторларында – 
кеңейтілген алмасу буфері болады. Ондай буферде 24 объектіге дейін 
бірден сақтауға болады. Буфердің мазмұнын көру үшін, мысалы, Word 
2003-те  –  Правка  →  Буфер  обмена  Office  бұрықтары  орындалады. 
Экранда  редактордың  жұмыс  аймағының  сол  жағында  буфердің 
мазмұнын  толық  көрсететін    терезе  пайда  болады.  Одан  кез  келген 
қажет үзіндіні таңдап, мәтінге енгізу өте ыңғайлы. 
Қолданбалы  бағдарламалық  құралдар.  Мәтіндік  ақпаратпен 
жұмыс  жасауға  арналған  қолданбалы  бағдарламалық  қамсыздандыру 
қатарына – мәтіндік редакторлармен мәтіндік процессорлар жатады.  
Мәтіндік  редактор  –  мәтіндік  файлдарды  құру  және  өзгерту 
үшін, сонымен қатар, оларды экранда қарау, баспаға шығару, мәтіннің 
кесінділерін іздеу және т.б. арналған компьютерлік бағдарлама. Оған 
Windows жүйесінің стандартты қосымшасына кіретін «Блокнот» және 
Word Pad қарапайым мәтіндік редакторларын жатқызуға болады. 
Мәтіндік  процессорлар  –  бұл,  графиктерді,  формулаларды, 
кестелерді  және  көптеген  басқа  объектілерді  енгізу  мүмкіндігі  бар, 
мәтінді пішімдеу қызметтері кеңейтілген редакторлар.  
Мұндай редакторларды мәтіндік процессорлар деп жиі атайды, 
олар,  жеке  хаттардан  бастап  ресми  қағаздарға  дейін,  неше  түрлі 
құжаттарды құру, жасау үшін арналған. Қазіргі кездегі ең кең тараған 
мәтіндік процессорлардың бірі Microsoft Word болып табылады.  
Microsoft Word – Windows операциялық жүйесіне үйлестірілген, 
әртүрлі  мәтіндік  құжаттарды  теру,  түзету,  графикалық  объектілерді 
(суреттер,  графиктер,  формулалар,  т.б.)  қою,  жөндеу  мүмкіндігі  мол, 
графикалық-объектілі, көп терезелі редакторлық процессор.  
Word  редакторының  өте  кең  баспагерлік,  типографиялық 
мүмкіндіктері, 
пайдаланушының 
жұмысын 
мамандандыруға 
ынталандырады.  Оқушылардың  ең  бірінші  игеретін  қолданбалы 
бағдарламасының типі – мәтіндік редактор. 

 
114 
Орындауға жіберілген мәтіндік редактормен  қоса, компьютерді 
мәтіндік  ақпаратпен  жұмыс  жасайтын  мамандырылған    орындаушы 
деп айтуға болады:
 
Бұл  орындаушы  адамның  (пайдаланушының)  басқаруымен 
жұмыс  жасайды.  Бұл  жүйемен  жұмыс  жасау  барысында,  адамның 
орындайтын  барлық  әрекеттерін  (символды  енгізу,  символды  жою, 
үзіндіні  буферге  жіберу,  мәтінді  файлда  сақтау  және  т.б.)  
орындаушының басқару бұйрықтары деп қарастырылады.  
Сондықтан  мәтіндік  редакторды  оқыту  (басқа  да  ақпараттық 
технологиялардың  қосымша  құралдарын  оқыту  сияқты)  әрбір 
орындаушыға тән дәстүрлі әдістемелік схемамен жүргізіледі: 

 
деректер: мәтіннің құрылымды бірліктері; 

 
МР ортасы; 

 
МР жұмыс режімдері; 

 
бұйрықтар жүйесі. 
МР  ортасы.  Сабақта  нақты  қандай  мәтіндік  редактор 
қарастырылмасын,  оның  бас  терезесінің  интерфейсі  мына  бес  негізгі 
аймақтан тұратынына оқушылардың назарын аудару қажет: 

 
тақырып жолы – стандартты жүйелік: «Свернуть» (жинау), 
«Развернуть» (жазу), «Закрыть» (жабу) батырмаларынан тұрады; 

 
мәзір жолы  мәзірдің негізгі бұйрықтарынан тұрады. Барлық 
бұйрықтар  иерархиялық  болып  келеді,  яғни  бұйрықтардың  біреуі 
таңдалғанда,  экранға  оған  бағынышты  бұйрықтар  тізімі  төменге 
жазылып шығады. Сонымен қатар, көптеген амалдарды тездету үшін, 
мәнмәтіндік  мәзір  (орысш.  –  контекстное  меню)  қолданылады. 
Мәнмәтіндік  мәзірді  шақыру  үшін  объектіні  белгілеп,  тінтуірдің  оң 
батырмасы немесе Shift+F10
 
пернелер тіркесі басылады. Мәнмәтіндік 
мәзірмен  жұмыс  жасау  оқушылардың  тұрақты  дағдысына  айналуға 
тиіс.  

 
басқару тақталары – бұйрықтарды тез орындау үшін біздің 
қолдануымызға ыңғайлы құралдарын ұсынады. Керек тақтаны экранға 
қою  үшін:  Вид 

  Панели  инструментов 

  шыққан  тізімнің  ішінен 
керегін  таңдап,  мысалы,  «Таблицы  и  границы»  қасына    қанатша 
қойса  болғаны.  Әдетте,  экранда  жиі  қолданылатын  «Стандартная», 
«Форматирование», «Рисование» тақталары тұрады. 

 
терезенің  жұмыс  өрісі – мәтін бейнеленетін экрандағы  бос 
орын.  Онда  бір  немесе  бірнеше  мәтіндік  құжаттар  ашық  тұруы 
мүмкін.  «Окно»  бұйрығы  арқылы  құжаттан  -  құжатқа  ауысуға  
ЭЕМ + МР 
Мәтінмен жұмысты орындаушы 

 
115 
болады. 

 
жағдай  жолы  терезенің  төменгі  жағында  орналасқан. 
Жағдай  жолының  сол  жағында  ағымды  құжаттың  жағдайы:  ағымды 
беттің және бөлімнің нөмірлері; құжаттың басынан ағымды бетке 
дейінгі  бет  саны  және  беттердің  жалпы  саны;  беттің  жоғарғы 
шетінен  меңзерге  дейінгі  қашықтық  және  жол  саны  сол  жақ 
өрістен,  меңзерге  дейінгі  символдар  саны  бейнеленеді.  Сонымен 
қатар,  жағдай  жолында  тап  осы  сәтте  мәтіндік  редактордың  қай 
режімде екенін хабарлайтын индикаторлар бар. 
Жұмыс  режімдері.  Мәтіндік  редактордың,  айқын  бір  жұмыс 
түрін  орындауға  бағытталып,  нақты  белгіленген  жағдайын  –  оның 
режімі деп түсініледі.   
Құжатты  жасау  режімі.  Құжатты  жасау  үшін  мына 
амалдарды орындау қажет: 
1.
 
Мәтінді енгізу. 
2.
 
Мәтінді редакциялау. 
3.
 
Символдарды пішімдеу. 
4.
 
Абзацтарды пішімдеу. 
5.
 
Иллюстрацияларды енгізу. 
6.
 
Колонтитулдарды енгізу. 
7.
 
Беттерді пішімдеу. 
8.
 
Сілтеме
1
 (орысш. – сноска) енгізу;  
Мәтіндік  Word  процессорында  жаңа  құжатты  жасаудың  мына 
әдістері қолданылады: жаңа бетті ашып құжатты теру, дайын шаблон 
бойынша жасау,  бар құжаттың негізінде жасау. 
Жаңа  құжатты  жасау  (таза  беттерді  «алу»)  –  Файл 

 
Создать 

 Новый документ 

 ОК. Немесе саймандар тақтасындағы 
«Создать» батырмасы шертіледі. 
Жаңа құжатты дайын үлгі (шаблон) бойынша жасау – Файл 

 
Создать 

  (На  моем  компьютере,  На  моих  Web-узлах,  Шаблоны 
Office  Online),  құжаттың  типін  таңдау  (Письма  и  факсы,  Записки, 
Другие  документы,  Web-страницы),  таңдалған  типтен  нақты 
құжаттың  атауын  шерту,  мысалы,  Изысканное  письмо  немесе 
Современное резюме. Мұндай құжатта ұсынылған қасиеттер бойынша 
деректерді енгізсе болғаны. 
Бар  құжатты  (файлды)  шақыру  (ашу)  –  Файл 

  Открыть, 
дискілерде,  қапшықтарда  тұрған  керек  файлды  тауып,  оның  атауын 
екі рет сырт еткізу. Немесе тақтадағы «Открыть» батырмасын шертіп 
Открытие файла терезесінен 

 ... .керек қапшықтан файлды табу.  
                                                 
1
 Сілтеме – міне, осы сияқты кітап беті астында жеке берілетін мәлімет. 

 
116 
Мәтінді  енгізу.  МР  енгізу  режімін  жағдай  жолы  анықтайды. 
Мәтін алфавитті-цифрлық пернелер көмегімен енгізіледі. Үлкен әріпті 
енгізу  үшін  SHIFT  пернесі  қолданылады.  Үлкен  әріптердің  ұзын 
тізбегін  енгізу  CAPSLOCK  пернесімен  пернетақтанің  режімін 
ауыстыру арқылы жүзеге асады. Мәтінді енгізгенде мына ережелерді 
ұстану қажет: 

 
қазіргі  мәтіндік  редакторлардың  бәрінде,  мәтінді  теру 
барысында жаңа жолға өту автоматты түрде жүреді; 

 
абзацтың аяғы Enter пернесін басу арқылы белгіленеді; 

 
тыныс  белгілерінен  кейін  міндетті  түрде  бос  орын  қажет; 
алдында  бос  орын  терілмейді.  Арнайы  тыныс  белгілері  пернелердің 
мына комбинациясы арқылы жүзеге асады (6.1-кесте):  
6.1-кесте 
Белгілер 
Перне немесе пернелер комбинациясы  
Сызықша (дефис) 
<-> 
Үзіліссіз сызықша   +  + <дефис> 
Тире 
< Alt > + 0150 
Үзіліссіз бос орын   +  + <пробел> 
©  
< Alt > + 0169 
Меңзер (сілтеуіш) ұғымы. Мәтінді енгізу жыпылықтаған меңзер 
деп  аталатын,  тік  сызық  –тұрған  жерден  басталады.  Меңзерді 
тінтуірдің  меңзерімен  шатыстыруға  болмайды.  Оқушылардың 
назарын  осыған  аудару  қажет.  Тінтуірдің  меңзері  –  ол,  МР 
басқарудың  белсенді  элементі,  ал  меңзер  құжаттың  аймағынан 
шықпайтын тек маркер ғана.  
Әрекеттерді  кері  қайтару  және  күшін  жою  құралдары. 
Мәтіндік  редакторда  мәтінді  енгізу,  редакциялау  және  пішімдеу 
амалдарының  бәрі  хаттамаланып  жатады,  сондықтан  соңғы 
әрекеттердің  қажет  санын  кері  қайтаруға  болады.  Ол  үшін 
«Стандартная» 
тақтасындағы 
дөңгелек 
тілді 
«Отменить» 
батырмасы  шертіледі  немесе  CTRL+Z  пернелер  комбинациясы 
қолданылады. 
Мәтінді редакциялау. Редакциялау – бар құжатқа қандайда бір 
өзгерістерді  енгізу.  MS  Word  редакторы  құжаттарды  редакциялау 
құралдарының  жиынын кеңінен ұсынады. 
Тікелей  редакциялау  құралдарына  көшпес  бұрын  MS  Word 
редакторының  ортасында  құжатпен  жұмыс  жасау  режімдерін 
қарастырып кетейік. 
Экранда  құжатты  ұсыну  құралдары.  MS  Word  редакторында 
құжатпен  жұмыс  жасау,  экранда  ұсынудың  мына  режімдердің 
біреуінде жүреді: 

 
117 

 
«Обычный» режімі. 

 
«Разметка страницы» режімі. 

 
«Структура» режімі. 

 
«Схема документа» режімі. 

 
«Web-документ» режімі. 

 
 «Во весь экран» режімі. 

 
«Предварительный просмотр» режімі. 
Төменде  (6.2-кесте)  режімдерді  бірінен-біріне  ауыстыру 
құралдары келтірілген. 
6.2-кесте 
Көру режимі  
«Вид» 
мәзірінің 
бұйрығы 
Пернелер  комбина-
циясы 
Батырма 
Жәй 
Обычный 
Alt+Cttl+N 
 
Бетті белгілеу 
Разметка страницы  Alt+Ctrl+P 
 
Құжаттың 
құрылымы 
Структура 
Alt+Ctrl+O 
 
Құжаттың 
схемасы  
Схема документа     
 
Web-құжат 
Web-документ 
  
 
Құжатты  редакциялауда,  негізінен  бірінші  үш  режім 
қолданылады. 
«Обычный» режімі – құжатпен жұмыс жасаудың жылдамдығын 
қамтамасыз  етеді.  Әйтсе  де,  бұл  режімде  элементтердің  көбіне  қол 
жеткізу қиындап қалады. 
«Разметка  страницы»  режімі  –  пайдаланушыға  ең  ыңғайлысы, 
себебі  мәтіннің  терезедегі  пішімі,  қағазға  дәл  сондай  пішімде 
шығарылады.  
«
«Структура» режімі – құжаттың құрылымын жасауға ыңғайлы 
құралдарды ұсынады.  
«Схема  документа»  режімі  –  арнайы  құжатты  экраннан  оқуға 
арналған.  Бет  екіге  бөлінеді:  құжаттың  схемасына  және  мәтінге. 
Үлкен құжаттың ішінен керек бөлімді іздеуге ыңғайлы. 
«Web-документ»  режімі  –  Интернет  құжаттарын  дайындауға 
арналған.   
«Во весь экран» және «Предварительный просмотр» режімдері 
әдетте, құжатты редакциялауда қолданылмайды. 
Мәтінді  редакциялау  кезінде  –  мәтінді  ерекшелеу,  түзеу, 
құжаттың  үзінділерін  көшірмелеу,  орнын  ауыстыру,  әртүрлі 
символдарды,  суреттерді,  т.б.  объектілерді  енгізу  әрекеттері 
орындалады.  Осы  әрекеттер  мәзір  жолында  орналасқан:  Правка, 

 
118 
Вставка  бұйрықтарына  бағынышты  опциялар  арқылы  жүзеге 
асырылады.  
Мысалы,  мәтіндегі  бір  сөзді  басқа  сөзге  ауыстыру  үшін  мына 
әрекеттер  тізбегі  орындалады:  Правка 

  Заменить 

  шыққан 
диалогтық терезенің «Найти» жолында ауыстырылатын, «Заменить 
на»  жолында  соны  ауыстыратын  сөздерді  теріп,  (мысалы  руб  сөзін 
тенге  сөзіне) 

  Найти  далее 

  Заменить.  Немесе  мына  жылдам 
пернелер тізбегі қолданылады: 
Ctrl + f немесе а (орысш) 
Табу (Найти) 
Ctrl + h или р (орысш) 
Ауыстыру (Заменить) 
Shift + F7 
Синонимдер 
F7 
Жазу ережесі (Правописание) 
Мәтінді  форматтау  (пішімдеу).  Бұл  режім  мәтінді  керекті 
түрде құрастыруға мүмкіндік береді. Мәтін элементтерін пішімдеуге 
арналған батырмалар, шрифтердің түрін, өлшемін таңдайтын, мәтінді 
туралау  және  т.б.  қажет  құралдар  МР  форматтау  саймандар 
тақтасында  орналасады.  Мәтіндегі  символдарды,  абзацтарды 
пішімдеу,  тізім  жасау,  әріптердің  регистірін  (кіші/үлкен),  мәтінде 
бағамдар  (колонки)  жасау,  т.б.  амалдарды  –  «Формат»  бұйрығына 
бағынышты  –  Шрифт,  Абзац,  Список,  Колонки,  Регистр,  т.б. 
бұйрықтары арқылы жүзеге асырылады. 
Символдарды  пішімдеуге  –  шрифттің  әртүрлі  параметрлерін, 
символдар  арасындағы  интервалдарды,  жоғарғы  және  төменгі 
индекстерді қою жатады. Шрифттің параметрлеріне – шрифттің типі 
және өлшемі, кескіні, түсі, арнайы эффектілері жатады.  
Абзацтарды  пішімдеуді  қарастырғанда  оқушылармен  мына 
ұғымдарды талдап алу қажет:  
-
 
шегініс  (жол  басындағы  бос  жер)  –  беттің  сол  жақ  өрісінен  
абзацтың мәтініне дейінгі қашықтық, әдетте 1,25 см қойылады;  
-
 
мәтінді туралау – жолдағы мәтінді туралау;  
-
 
табуляция  –  әр  абзацтың  бірінші  жолының  басында, 
белгіленген шегініс жасау үшін қолданылады; 
-
 
жоларалық  интервал  –  абзац  жолдарының  арасындағы 
қашықтықты  қоюға  мүмкіндік  береді;  абзацтардың  арасында  да 
қашықтықты қоюға болады. 
Мысалы:  Форматтау  тәртібі:  қажет  абзацтарды  ерекшелеу 

 
Формат 

  Абзац 

  «Абзац»  терезесінде  мына  параметрлер: 
выравнивание:  по  ширине,  отступ-1,25,  слева-0,  справа  -0, 
междустрочный: одинарный – қойылады.  

 
119 
Анықтама  алу  режімі.  Бұл  режімге,  мәзір  жолындағы 
«Справка»  бұйрығы  арқылы  ауысқанда  экранда  қосымша  анықтама 
алу  терезесі  ашылады.  Мысалы,  MS  Word  2010  мәтіндік 
процессорында  ?–  белгісімен  бейнеленген  батырманы  шерткенде, 
«Справка  Word»  анықтама  алу  терезесі  шығарылады.  Қазіргі  Word 
тектес мәтіндік редакторлары, Интернет арқылы Office.com сайтымен 
байланысу  мүмкіндігі  бар,  қуатты  анықтамалық  қамтамасыз  ету 
жүйесімен жабдықталады.  Көптеген танымал бағдарламаларға ұқсас 
MS Word мәтіндік редакторының  мәнмәтіндік-тәуелді анықтамалық 
жүйесі бар.  
Орфографиялық  тексеру  режімі.  Бұл  режімде  жұмыс  жасау 
үшін  сөздіктер  қорының  болуы  қажет.  Орфографиялық  тексеру 
режімін 
редакциялау 
режімімен 
сәйкестіруге 
болады.  
Орфографиялық  (лексикалық)  тексеру  –  емле  ережесін  (орысш.  – 
правописание)  автоматты  түрде  тексеру.  Ол  үшін  магниттік  дискіде 
(винчестерде)  орфографиялық  сөздіктің  файлы  сақтаулы  тұрады. 
Және  де  әртүрлі    тілдегі  мәтіндерді  тексеру  үшін  ондай  сөздіктердің 
бірнешеуі  болуы  мүмкін,  мысалы,  орысша  немесе  ағылшын 
сөздіктері.  Сонымен  қатар,  мәтіндік  редактормен  жұмыс  жасау 
анықтамасы да магниттік дискіде тұрақты сақталып тұрады. 
Файлдармен  жұмыс  жасау  режімі.  Жедел  жадының  жұмыс 
аймағында  қалыптасқан  мәтінді  сақтағанда  магниттік  дискіде 
(винчестерде)  құжаттың  файлы  пайда  болады.  Пайдаланушыға 
дискіде  файлдың  сақталатын  орынын  (дискінің  атын,  каталогты) 
нұсқауға мүмкіндік беріледі.  
Файлдармен  жұмыс  жасау  режіміне  ауысу  –  <Файл> 
бұйрығымен  орындалады.  Пайдаланушы  оған  бағынышты  мына 
бұйрықтардың  бірін:  <Создать>,  <Сохранить>,  <Открыть>, 
<Печать> – қажеттілікке байланысты таңдайды.  
Жасалған  құжатты  бірінші  рет  сақтау  үшін  –  Файл 

 
Сохранить  как 

  құжатты  сақтайтын  қапшықты  (директорияны) 
таңдау  және  Имя  файла  жолында  құжаттың  атауын  теріп 
«Сохранить» батырмасы басылады.  
Файлдарға  атау  бергенде,  оқушылар  міндетті  түрде  мына 
ережелерді  қолданулары қажет:  

 
MS  Word  мәтіндік  редакторында  файл  атауының  ұзындығы 
255 символға дейін болуы мүмкін; 

 
латын  және  орыс  алфавитінің  үлкен  және  кіші  әріптерін  (А 
—  Z,  a  —  z,  A  —  Я,  а  —  я),  цифрларды  (0  —  9)  және  де  арнайы 
символдарды қолдануға болады; 

 
қолдануға  болмайтын  символдар:  жұлдызша  (*),  қос  нүкте 

 
120 
(:),  нүктелі  үтір  (;),  сұрақ  белгісі  (?),  көлбеу  сызық  символдары  (  / 
немесе \ ), бөлу символы ( | ), үлкен ( > ) және кіші ( < ), тырнақша ("), 
және қазақ алфавитіне тән – І, Ң, Ғ, Ү, Ұ, Ө, і, ң, ғ, ү, ұ, ө, әріптерін.  

 
Арнайы  символдардың  арасынан  келесілерді  қолдануға 
болады: !, @, #, $, % ,,&,(, ), _, -, { и }. Нүктені файлдың атымен оның 
кеңейтімінің арасындағы шекара ретінде ғана қолдануға болады. 
Баспа режімі. Бұл режімде мәтін қағазға басылып шығарылды. 
Оқушыларға  принтермен  жұмыс  жасау  кезінде  принтердің  өзінің 
кішігірім  буферлік  жадысы  бар  екенін  ескерте  кету  керек.  Құжатты 
баспаға  жібергенде  алдымен  принтердің  буфері  толтырылады,  одан 
соң  мәтін  буферден  қағазға  жіберіледі.  МР  көмегімен  принтердің 
жұмысы  басқарылады:  –  басылатын  беттердің  диапазоны,  көшірме 
саны, қағаздың бір бетіне мәтіннің екі бетін басу, кітап немесе альбом  
бағытына бейімдеу, т.б. параметрлерді қоюға болады. 
Мәтіндік  редакторлар  файлға  стандартты  кеңейтулерді 
меншіктейді.  Бұл  Windows  жүйесінің  қосымшаларының  бәріне  тән. 
Мысалы,  MS  Word  редакторында  файлдар  .DOC  кеңейтімімен 
сақталады.  Дискіде  сақталған  құжаттың  мәтіні  оның  атын  нұсқау 
арқылы  ОТКРЫТЬ  бұйрығының  орындалуы  бойынша  қайтадан 
редактордың жұмыс аймағына шақырылады.  
Сонымен, пайдаланушы МР мен жұмыс жасағанда мына негізгі 
файлдық амалдарды орындау мүмкіндігі бар: 
-
 
жаңа файлды жасау; 
-
 
мәтінді файлда сақтау; 
-
 
файлдан мәтінді жедел жадыға жүктеу; 
-
 
файлды қағазға басып шығару. 
МР  бұйрықтар  жүйесін  –  жұмыс  режімдеріне  байланысты 
мына топтарға бөлуге болады: 

 
интерфейс  бұйрықтары  –  мәзірге  кіру  және  шығу,  оның 
ішінен қажет пунктті таңдау; 

 
МР  жағдайын  өзгерту  бұйрықтары  –  редакциялау 
режімінде 
шрифтті, 
төменгі/жоғарғы 
регистрді 
таңдауға, 
енгізу/ауыстыру  режіміне  ауысуға  және  т.б.  мүмкіндік  беретін 
бұйрықтар;   

 
мәтін  бойы  жылжу  бұйрықтары  –  екі  топқа  бөлінеді: 
қадаммен  жылжу  (оңға,  солға,  жоғары,  төмен  стрелкалары);  мәтін 
бойы  тез  жылжу  (жолдың  басына/аяғына,  мәтіннің    басына/аяғына, 
беттерді парақтау және т.б.); 

 
символдарды  редакциялау  бұйрықтары  –  символды 
енгізу/жою, кіші әріпті үлкенге ауыстыру және т.б.; 

 
үлгі  бойынша  іздеу  бұйрықтары  –  нұсқалған  символдар 

 
121 
жиынынан  тұратын  (әріп,  сөз,  фраза)  мәтіндегі  орынды  табу  үшін 
қолданылады; 

 
буферге көшіру, буферден алу бүйрықтары;  

 
МР режімдерінің аясында қолданылатын жалпы бұйрықтар. 
Компьютерде 
практикалық 
жұмысты 
ұйымдастыру 
бойынша ұсыныстар 
Мәтінді енгізу және редакциялау дағдыларын қалыптастыру, кез 
келген  интерактивті  режімде,  қамсыздандыру  бағдарламаларымен 
кәсіптік  жұмыс  жасаудың  негізі  болып  табылады.  Ең  алдымен, 
оқушылар  редакциялаудың  негізгі  стандарттық  әдістерін  игерулері 
қажет.   
Редакциялаудың  негізгі  стандарты  –  символдарды  енгізудің 
барлық  нұсқасына  бірдей  орындалатын  редакциялауды  операциялар 
жиыны. Оған мыналар жатады: 
1.
 
Мәтін  бойы  жылжыту  пернелері:  [

],  [

],  [

],[ 

],  [Home], 
[End], [PageUp], [PageDown]. 
2.
 
Символды жою пернелері: [Backspace], [Del]. 
3.
 
Символды ендіру/ауыстыру режімінің пернесі: [Insert].  
4.
 
Жолдарды  үзу/біріктіру  үшін  [Enter]  пернесі;  бірінші 
біріктірілетін жолдың аяғы болса – [Del], екінші жолдың басы болса – 
[Backspace] пернелері қолданылады.
 
Мәтін  бойы  жылжу.  Жылдам  пернелер.  Мәтінді  енгізу, 
жыпылықтаған тік сызық – маркер тұрған жерден басталады. Жаңа 
жолға өту, алдыңғы жол толған кезде автоматты түрде жүреді.  
Енгізу  үшін,  керек  символға  тура  жету  үшін  –  оның  алдында 
тінтуір  шеріледі  немесе  мәтін  бойы  жылжыту  пернелер  тобы 
пайдаланылады. Меңзерді құжаттың аймағында жылжыту үшін  мына 
пернелер тіркесі қолданылады: 
Home 
ағымды жолдың басына 
End 
ағымды жолдың соңына 
Ctrl +  
бір абзац алға  
Ctrl +  
бір абзац артқа 
Ctrl +  
бір сөз алға 
Ctrl +  
бір сөз артқа 
Ctrl + Home 
құжаттың басына 
Ctrl + End 
құжаттың соңына 
Page Up 
экран бойы жоғары 
Page Down 
экран бойы төмен 
Ақпараттық  технологиялардың  бағдарламалық  құралдарымен 
жұмыс  жасау  үшін  біліктілікті  және  дағдыларды  қалыптастыру 

 
122 
үрдісінде 
оқушылардың 
алдын 
қойылатын 
педагогикалық 
мақсаттардың тізбегі мұғалімге айқын болуға тиіс. 
«Мәтінмен  жұмыс  жасау  ақпараттық  технологиялары» 
тақырыбының  аясында  аталған  мақсаттар  мына  оқыту  тізімімен 
ұсынылуы мүмкін: 

 
МР табу және жіберу; анықтама алу; 

 
қазақша/орысша  мәтінді  теру;  жоғарғы/төменгі  регистрге 
ауысу (кіші, үлкен әріп); тыныс белгілері;  

 
редакциялаудың  қарапайым  әдістері:  Del,  Backspace 
пернелері; енгізу және ауыстыру режімдері; 

 
мәтінмен  файлды  ашу;  мәтінді  қарау,  мәтін  бойы  жылжу 
әдістері; 

 
берілген  мәтінді  редакциялау:  қателерді  іздеу  және  түзету; 
жолды үзу, жолдарды қосу; 

 
дискіге құжатты сақтау;  

 
құжаттың  пішімін  қою:  өрістердің  өлшемі,  жоларалық  және 
абзацаралық интервалдар, абзацтық шегініс, жолдарды туралау; 

 
ұзінділермен 
жұмыс: 
абзацтарды 
және 
үзінділерді 
ерекшелеу,  алмасу  буфері  арқылы  орнын  ауыстыру,  көшіру; 
абзацтарды пішімдеу; 

 
шрифттермен  жұмыс  жасау:  шрифттің  типін,  өлшемін, 
кескінін, ерекшеленген үзіндінің шрифтін  өзгерту; 

 
колонтитулды және иллюстацияларды енгізу;  

 
іздеу және ауыстыру; 

 
көп  терезелік  режімде  жұмыс  жасау:  бірнеше  құжатпен 
жұмыс жасау, әртүрлі құжаттардың арасында үзінділердің ауысуы; 

 
кестелерді құру және редакциялау; 

 
гиперсілтемелерді құру және қалыптастыру.   

жүктеу/скачать 4,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: