Әнет бабаның би ретіндегі қызметі

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Юриспруденция», № 3 (21), 2010 г. 
"Қалқаман мен  М а м ы р д ы ң дауына" айтқан билігінің мазмұнын сипаттайтын бүгінгі таңда қолда
 f 
маңызды дерек көзі болып отыр. 
Даудыц кысцаша мазмүны: Қалқаман қазақ арасьгнда бүрыннан келе жатқан "жеті атаға" дейін ю 
алыспау салтын бұзып, өзін қосқанда аралары төрт ата ғана болатын Мамыр қызды алып қашад 
Қалқаманның бұл эрекеті қазақ құқығы танитын келесідей нормаларды бұзып отыр: біріншіден, "яи 
атага" толмай қыз алыспау, екіншіден қыздың қалыңын төлеп, құдалық рәсіммен ұзатып алу. Қалыптаскзі 
жол-жоба бойынша қүдалық рәсімді сақтамай, қызды алып қашқаны үпйн қазақ құқығы нормалар: 
сэйкес айыпты деп танылып, айып төлеуге тиіс болған (көбіне ат-тон айып). Мүндай жағдайда қыздьді 
басы бос, еркімен кеткені және ешкімнің заңды әмеңгері не жесірі болмауы басты шарт, Осылай болға? 
ғана мұндай істің ақыры даусыз аяқталады. Ал Қалқаман алып қашқан Мамыр қыз - өзінің қарындасі 
есеп, қазақи түсінікке жат қылық. Сондықтан да дау ел арасына тез тарап, жүрт дүрлігеді. Да^ 
Тобьтқтының өз ішінде болганымен де, бұл істің қаралуына Арғын тайпасынан тарайтын өзге де рулардъд 
ерекше ынталы әрі мүдделі болғанын байқаймыз: 
"Тобъщгпы, Қанжыгалы, Бәсентиін, 
Атыгай, Қарауылмен бэрі жиын, 
Бабац хабар айткан соң ел жиылды, 
Сөйтсе дагы сөз аягы болды киын ". 
Қалқаман мен  М а м ы р - атақты Сары батырдың (бидің) кіндігінен тарайтын ұрпақ. Сары батыр^ 
бәйбішесінен - Мәмбетей, одан Мамыр қыздың әкесі - Байғозы бай тарайды. Ал Сарының тоқалы 
(Қоңырбике) ~ Кішік, одан Қалқаман жігіттің әкесі - Әйтек тарайды. Әйтек - Әнет бабаның туған
 інісі 
Дауға Әнет бабаның тікелей араласуының бір себебі осында жатса керек, Қалқаман Мамырды 
байласып алып қашып келген соң, араға Әнет бабаны салады. Әнет баба күрделі жағдайға тап болып. . ~ 
қалай шешерге жол таппай қиналады. Пана іздеген бауырының баласын сыртқа тебе алмайды. Рулари 
хабар айтылып дау қаралады. Мәмбетей жағынан даудың сүраушысы болып Кокенай батыр түседі. Себсв 
Көкенай батырдың әкесі Үмбетей - Сары батырдың бэйбішесінен тарайтын Мәмбетеймен бір т;. • 
кісілер. Көкенай (1660-1728жж) өз заманында батырлығымен, атқаны мүлт кетпейтін мергендігімея 
ұрыларға жаза кесетін биліктерімен танылған, Үмбетейдің қалмақ эйелінен туған батыр эрі би болган ккш 
Оның қалмақ қызынан тууының себебі туралы Құнанбайдың замандасы ақын Әкімжан Қошқарбай-
жазып қалдырған шежіреде былай делінеді: "...1647 ж. шамасында сол кездегі Орта жүздің қолбас^ 
батыры Сүйірбасүлы Қожабергеннің жекпе-жекте басын кескен қалмақ батыры қолбасшысы Улан- ; 
1660 жылдар шамасында Арғын Олжас батырды серіктікке алып Сары батыр жекпе-жекте
 женія 
ағасының кегін қайтарады.  О и ы ң сүлу жалгыз қалган қызын өзінің бәйбішесінен туган екінші _ 
Үмбетейге қосады. Сол Үмбетейден Кокенай туган (шын аты Кукнай, қалмақша жасыл апиын л: . 
мағынада)" [29, 381-6.]. Кокенай батыр - Сары батырдың бэйбішесінен тараған үрпақтың сөзін ұстауия 
кісі боған. Бүл туралы Ш.Құдайбердіүлы: 
Көкенай - Мәмбетейдің бастаушысы, 
Өзі багпыр, мінезі катты кісі. 
Сол кісініц алдынан тараугиы еді, 
Бабацнан соц бүл елдің көп жүмысы, - деп баға береді. Істі қалың мал төлеп бітіруге Көкенаи 
батыр келісім бермей, кіналы екі жасты өлім жазасына кесуді сүрайды. Алайда Әнет баба істі калэі 
шешсе де өлім жазасына жеткізбей шешуді қалағанын аңғарамыз: 
- Өлтірер жүмыс емес, 
Таспен ашып өлшірмек - бүл іс емес. 
Біреудіц некелісін бүзбаган соц, 
Қанына ортац болу дүрыс емес. 
Өлім жазасынан басқаны сүрамаған Көкенай батыр бітімге келмей, дау аяқталмай қалады.  О с и 
арада Мамыр қыз өз ауылына барып қалып, аяқ асты Көкенай батырдың көзіне түсіп, батырдың  а т о и 
оғынан мерт болады. Дау  у ш ы ғ а түседі. Мінезі қиын Көкенай батыр Әнет бабаға кісі жібертіп Қалқама-:.. 
да өлтіртуді сүрайды: 
Көкенай жиды барът Мэмбетейдг, 
"Өлгпірдім тентегімді өзім " дейді, 
Бабаңа кісі салды дамыл бермей, 
(і
Онеге Қалщианды олтірмейді!... 
36  — ^ 

Абай атындагы ҚазҮПУ-дыц Хабаршысы, «Юриспруденция» сериясы, № 3 (21), 2010 ж. 
"Ел болып тұрмаймын, ауып кетемін" деуге дейін барады. Тіпті мэмбетейлерге қосылып, ескі 
заңның сақталмағаны үшін наразы болған Қанжығалы сиякды рулар бірге ауатындыгын білдіреді. Әнет 
баба екі кісінің: бір әйел, бір еркектің қүнын алып бітуді ұсынады. Бірақ ендігі жерде іс қатты ушыққан 
еді. Шындығында да Мәмбетейлердегі күйік пен намыс, сүйекке өткен таңба ендігі жерде малмен 
бітетұгын іс емес еді. Мүны үққан Әнет баба амалсыздан тентектік жасап, қарындасын алған Қалқаманды 
"оққа байлайды": 
"Қалк.аман жүйрік атпен шауып өтсін, 
Көкенай сонда атсын!... - деп бүйырыпты. 
Өлтірсе әзі айтцан жол, 
Онан кетсе, түкте жоц, бітімі сол!" 
Алайда бүл нақты өлім жазасы емес еді. Ягни оқ тимесе өмір сүру мүмкіндігі бар. Сондықтан да 
Әнет бабаның бүл билігін өлім жазасымен шатастырмауымыз керек. Бірақ өлім жазасына балама екендігін 
де есте ұстаганымыз абзал. 
Қалқаман атпен шауып өтеді, алайда Кокенай батыр атқан оқ бар болғаңы жарадар етеді. Мүны 
Ш.Қүдайбердіүлы дастанда былай суреттейді: 
Кәкенай садац тарты дүрілдетіп, 
Қац жарды ердіц цасын огы жетіп. 
Әйтеуір үлы дене аман цалды, 
Оц жакта цара саннан өтіп кетіп. 
Қазақ заңдары бойынша "бір іске екі жаза сыймайтындықтан" Қалқаманның басы даудан 
қүтылады. Бірақ "оққа байладың" деп өкпелеп  ¥ л ы жүздегі нағашыларының ішіне қайырылмай кетіпті 
делінеді. 
Қүцъщтъщ салдары: жалпы қазақ арасында "жеті ата" қағидасын бүзғаны үшін өлім жазасы 
қолданылған. Мүндай фактілер негізінен билердің биліктерінен анық байқалады. Кеңгірбай бидің "Еңлік 
пеи Кебекке" кескен "Аттың қүйрығы" деп аталатын билігі - "жеті ата" қағидасын бұзғаны үшін өлім 
жазасы ретінде қолданылған. Әиет бабаның шарасыздан кесім айтуына алып келген "Жебенің  ұ ш ы " 
("Оққа байлау") деп аталатын билігі де өлім жазасына бара-бар. Бірақ бұл биліктің басты ерекшелігі 
өлім жазасын нақты кеспейтіндігінде. Ат қүйрыгына сүйретіп олтіру, түйеге артып өлтіру, таспен атып 
өлтіру сияқты өлім жазасын іске асырудың әдістері сол кезде белгілі болганымен, олардың бірінде 
қолданбайды. Әнет бабаның арқасында Қалқаман өлімнен аман қалды. Бүл тікелей Әнет бабаның адам 
өмірін қоргау үшін күрескен жарқын еңбегі және билікке адами ажар берген кемеңгерлігі. Дәл сол заманда 
Әнет бабадан басқаның істі бұлай шешуге шамасы жетпейтін де еді. Араша түсіп, өлім жазасынан алып 
қалу үшін тек танымал би болып қою жеткіліксіз. Адам баласының өмірін қашанда жогары қойып 
құрметтеген, осыган өз өмірімен әрдайым үлгі бола алган Әнеттей баба гана өлім жазасын кестірмеуге 
рухани тұрғыдан хақысы бар бірден-бір адам еді. Тіпті Кокенай батырдың да тосылуының бір себебі осы -
Әнет бабаны қаттьт құрметтегендіктен, одан асып кете алмагандықтан орын алган ізгілік пен тектіліктің 
белгісі болса керек. Жеті атага дейін қыз алыспау қагидасы - тек қан араластырмаудың тәртібі гана емес, 
ол сонымен бірге саяси бірлесудің бастапқы нүктесі және көшпелілер арасында жайылымдық жерді (ортақ 
бірлескен меншік негізінде) ұтымды пайдаланудың формасы болып табылады. Әйгілі Қытай патшасы 
Шань-Янның реформасы іспеттес бүл қагида да қазақтар үшін - негізінен мемлекеттік билікті 
үйымдастырудағы маңызды шешім еді және әлі күнге дейін өміршеңдігін жоймаган мазмүны бай 
әлеуметтік қүбылыс. Жеті атага дейін қыз алыспау қагидасы қазақтар арасында қашаннан пайда 
болгандыгы туралы әр түрлі жорамалдар айтылады. Кейбір тарихшы галымдар Ақ Назар ханның саяси 
реформасы деп көрсетеді. Қасым ханға да телініп айтылатын ауызекі эңгімелер де  ж о қ емес. Алайда біз 
"жеті ата" қагидасын Әз Жәнібек хан заманынан бастау алады деп есептейміз. Бүлай есептеуіміздің 
бірнеше себептері мен дәлелдері бар. Солардың бірі 15 гасырда өмір сүрген Өтейбойдақ 
Тілеуқабылүлының (1387-1480жж.) "Шипагерлік баян" деп аталатын еңбегіне негізделеді. Бүл еңбек 1467 
жылдары жазылған деген пікір айтылады [30, 15-6.]. Аталмыш еңбекте шипагер Ө.Тілеуқабылұлы 
Жиренше шешенмен бірге Әз Жәнібек ханның Ордасына жол түсіп барады. Сонда ханның назары ауып: 
Айықпас сырқат барма деп? - сүрайды. Шипагер мигұла, кемтарлық, бүзық қандылық жэне т.б. 
айықпайтын сырқаттың болатындығын айтады жэне төрт түрлі шартты сақтаганда оның болмайтындыгын 
көрсетеді: "...Көз ретте (екіншіден -Д.Қ.), қол көз (жеті - Д.Қ.) атадан аспаган рулар арасынан қыз 
алысқандардан қандық уылма көп құзгындамагы көз көргі. Соның үшін қол көз мүрын (сегізінші -Д.Қ.) 
37 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Юриспруденция», № 3 (21), 2010 г. 
атадан асқандар өзара қыз алысып, құдаласпағы шарт. Отыз, қырық ата араласа, ұрпақ ақылды болмак. 
Сырт елден қыз алысса, ұрпағы өнерпаз, зейінді, аңғарлы болмақ" [сонда, 42-6.]. Осы созге зейін : 
тыңдаган Әз Жәнібек хан дереу бірнеше жарлық береді: "Ауыз (бірінші -Д.Қ.). Жат тоселмелік жат ние^ 
бәт қылық бүгіннен бастап тьтйым болмагы шарт жарағы. Әгэрэкім көзге шалынса, қара маңгаз артыншя 
мінгізіліп (сиырга теріс мінгізу -ДҚ.) өртелмелік қалма элпетіне жақпаулық, жага жұрт көрмелік істемсі 
шарт. Көз (екінші-Д.Қ.). Жеті атадан ілгері қыз алысқандар бүгіннен бастап болмауы шарт жарагы. Әгэр 
олай болса, болганына көз жетсе, жүбайларды тең бас қылыштамақ шарт" [сонда, 43-6 
Байқаганымыздай Әз Жәнібектің жарлығына сәйкес жеті атаға толмай үйленген екі жас бірдей бас ке 
арқылы өлім жазасына кесіледі. Демек, Қалқаман мен Мамырга келгенде бүл жазаның қолданыг 
жеңілдетілген. Алайда одан кейін бір гасырдай уақыт өтпей жатып Еңлік пен Кебекке өлім жазас 
кесіледі. Демек Қалқаман үшін Әнет бабаның берген билігі қазақ билер сотының тарихында өліі 
жазасынан арашалаган бірден-бір айтулы іс. Осы орайда айта кетуіміз қажет, ягни Көкенайдай мергенні 
мүлт кетуі күмәнді. Өлтірмей, бар болганы жарадар қылып жіберуінде бір сыр бар сияқты. Бүл турасынл 
ел аузында жүрген ескі әңгіме - Әнет баба мен Кокенай батыр осы ж азаны орындауга кіріспес бүрья 
өзара ымырага келген дейді. Әнет баба Көкенайга сонда былай деп сүрақ қойган көрінеді: 
Батырым, айтшы, бүл тіршілікте не қайтпайды? - деп. Батыр ойланып "Менің білерім алті 
нэрсе қайтпайды" - депті. Сондағы берген жауабы: 
Ауыздан шыщан сөз, 
Атылган ок., 
Көзбен кәріп, санада цалган ой, 
Тіршілігі бішкен зат,жан, 
Акымаща берген оку, тэрбие. Осы алтауы цайтпайды, басца жайлар цайтады, болмсм 
айналады" - деген екен [8, 165-6.]. Бүл арадан Әнет баба мен Көкенайдың ой қозгау арқылы, Қалқамаьм 
өлтіргенмен істің оңалып кетпейдіндігін өзара үгынысып, биліктің райын қайтармай, адамды қайтары 
алуды жөн іс санаганын аңдаймыз. Сол себепті де болар, ел-жұртқа мұндай істің аягы өлім жазасым^ 
бітетіндігін сес қылып көрсетіп, Қалқаманды тура атпай, жарадар гана етіп тірі қалдырады. 
*
 *
 * 
Әнет бабаның прецеденттік биліктері 
Қазақ билерінің би ретіндегі қызметінің деңгейін дэстүрлі құқықтанымга сәйкес анықтаудь 
бірнеше критериі бар. Басты критерилердің біріне - соттық нұсқага (соттық прецедентке) айналган, қаз; 
арасына кең тараган бидің белгілі бір дауга айтқан билік-шешімдері жатады. Биліктердің бүл түрі өте к< 
тараған жэне бірін-бірі қайталап та жатады. Тіпті бір бидің айтты деген билігінің түбін қазбалай ке, 
екінші бір биге тап боласың.  Ж э н е ол мүнымен бітіп те қоймайды. Сондықтан да болар қазақ билері щ 
сөздің түбін таппай, таласа бергендіктен "түгел сөздің түбі бір, түп атасы - Майқы би" деп мэтел 
қосатындыгы. Аныгында Майқы би өзіне дейінгі билердің билік-шешімдерін жинақтап далшті 
прецеденттік қүқықты қалап кеткен ірі қүқық реформаторы. Сондай-ақ дала билерінің сотті 
нүсқаларына (прецеденттерін) тән мүндай ерекшелікті байқаган Сәкен Сейфуллин келесідей піі-
білдіреді: «пәлен бидің сөзі екен деген сөздің көбін осы бидің өз жанынан шыгарган сөзі деп бекіте ай 
қиын. Өйткені, бір бидің сөзін екінші бір би жаттап альгп, өзінікі қылып айта берген. Осы күні бір руд 
«пәлен би айтқан екен» деген сөздерді тексеріп келсең, ол биден талан жыл бүрын басқа бір би айтқан с 
болып шығады» [31, 9-6.]. Шындығында да соттық нұсқага айналган қайсыбір биліктің шыгу тарихі 
тауып, орнына қою үлкен ізденісті қажет ететін гылыми шара. Тіпті кейбір нұсқалы биліктердің кең қүк 
қолданысқа еніп кеткені соншалық, оларды асық атып ойнап жүрген баладан бастап, "от басы, on 
касында" жүрген кез-келген қогам мүшесі тегістей қолдана береді ("тапқан тапқандікі, ешкі баққандік 
"тапқан қуанады, таныган алады", "қүрдастың құны бір, сатса пұлы бір" жэне т.б.). Еуразиял 
көшпелілерге гана тэн гасырлар бойгы қалыптасқан құқықтық ойлаудың әдісі, тәжірибесі және қалы 
жазылмаган құқықты түзу арқылы қүқықтық мәдениеттің ерекше типін қалыптастырды. Бүл мәдениет 
қүқықтық өлшемі - халық сүзгісінен өтіп отыратын билердің әділ биліктері мен шешімдері еді. 
Әнет баба қазақ құқыгы мен шаригаттың арасын ашып, қазаққа жол салып кеткен ірі би. Шари 
пен қазақтың төл құқыгын қалай қолдану керектігі туралы айтқан өсиет сөзі өзінен кейінгі билерге де ү 
болып, коптеген қасаң даулар шешімін тауып отырган. Әдебиеттерде айтылып жүрген әңгімелерге сәй! 
38 ~ 

Абай атындагы Қаз¥ПУ-дын Хабаршысы, «Юриспруденция» сериясы, № 3 (21), 2010 ж. 
атақты Қаз дауысты Қазыбек би Әнет бабаның қасына көшіп келіп, қатар қонып, іргелес көшіп жүреді 
екен. Мақсаты Әнет бабадан ақыл-кеңес сұрау, ілім үйрену ойын байыту, білімін күшейту болса керек. 
Сондай-ақ Әнет баба мен Қазыбек бидің түп нағашылары ортақ (қатаған Тұрсын хан) немере бөлелер 
болғандықтан да жүптарын жазбай, тату қарым-қатынас орнатып тұрган сыңайлы. Әрдайым Қазыбек 
бидің ойын ширатып, оның кемелденуіне үлкен үлес қосқан. Ел аузындағы эңгімелер болса керек Әнет 
баба кейде өз-өзімен болып, оқшауланып, қыр асып жүріп кетеді екен. Сондай бір сәттің үстінен кезіккен 
Қазыбек би: 
Әнет баба не іздеп жүрсіз, кімді іздеп жүрсіз? - деп сүрапты. * 
Өзімді іздеп жүрмін, - деп жауап бер.іпті дейді Әнет баба. Жалпы мұндай әңгімелердің 
сарыны Әнеттің гүламалыгын, діни терең білім иесі екендігін жэне рухани кемелдіктегі толық адам 
болғандығын көрсетеді. Әнет баба мен Қазыбек би арсында көп әңгімелердің айтылғаны кейбір даулардың 
мазмүнынан байқалып та жатады. Сондай бір дау тобықтының өз ішінде Қараменде мен Кеңгірбай билер 
арасында өтеді. Кеңгірбай би кісі жібертіп Қарамендеге Әнет бабаның Қазыбек би бата сұрағанда айтқан 
сөзін есіне түсіртеді. Дәл осы сәтте ұзаққа созылған дау табан астында тиылып, шешімін тапқан екен. 
Сондағы Әнет бабаның бата сүраған Қазыбек биге айтқаны мынау екен: 
Қазац жолы - канагат, 
О да жолдан адаспас. 
Қасаң day емі - шаригат, 
Оган ешкім таласпас. 
Анығында Қазыбек би бата ғана емес, ескі жолдан түсіне алмаған сүрагын сұрайды: 
Айғақсыз "қасаң" дауға неге бұрынгылар бір түйін шешіп айтпаган? - деп. Сонда Әнет баба 
жогарыда келтіріп кеткен, билер жадында жаіталып калган нүсқалы сөзін айтқан екен. 
Әнет бабаның берген жауабын құқықтық өлшеммен қараганда өте мазмұнды және қазақ билер 
соты тарихындагы аса маңызды жаңалық еді. Баба қазақ жолының, ягни қазақ қүқыгының "қанагатпен" 
бітетін қасиетін алга тартып отыр. Оны жолдан адаспайтын мінез ретінде таниды. Әнет баба қүқық 
үгымын  " ж о л " сөзіне сыйгызып, таратып отыр. Аныгында Әнет бабаның Қазыбекке берген жауабы 
шамамен әлі "Жеті  Ж а р г ы н ы ң " қабылдана қоймаған кезі болса керек. Сол себепті де Әнет баба "Қасқа 
Жол", "Ескі  Ж о л " аталатын қазақтың заң жинақтарымен байланысты  " ж о л " терминін кең қолданады. 
Қазақи қүқықтаным бойынша  " ж о л " алдымен құқық, содан кейін барып қана заң ұгымын береді. Бүлай 
болуының басты себебі  " ж о л д ы ң " қүқық ретіндегі түсінігі кең эрі бай екендігінде, сондай-ақ ол заң 
ретіндегі түсініктен анагүрлым көнелігінде жатыр. Заңгер Ж.Ақпаевтың 1927 жылы 23-қаңтарда Семей 
мемлекеттік геофафиялық қогамында жасаған «Қазақ халқының шыгу тегі туралы» баяндамасында 
"жолга" келесідей түсінік береді: «а) Жол - қүқық, заң, жүретін жол;...г) Қасқа Жол - құқық немесе Ай 
(қүдай) заңы; қастерлі құқық». Ұлттық қүқықтанымдагы  " ж о л д ы ң " басты ерекшелігі ~ ол түрмыстық 
қарым-қатынастан бастап мемлекеттік-құқықтық деңгейге дейін өзінің икемділігімен, әмбебаптыгымен, 
ықшамдылығымен қогамдық қатынастарды тұтастай алып реттеп отырды. Әнет баба багасын беріп 
отырган қазақ жолының қанагатшылдыгы, оның кешірімшіл ("иілген басты қылыш кеспейді", "алдыңа 
келсе атаңның қүнын кеш"), агайыншыл (
и
бас жарылса бөрік ішінде, қол сынса жең ішінде") 
қасиеттерімен тығыз байланысты. Қазақ билеріне тегістей тән ортақ эрі орталық саяси-қүқықтық 
идеология - "бірлік" категориясы еді. Сэйкесінше Әнет баба да осы құнды мүратты құқықтық тұрғыдан 
байытуга ұмтылды. Ұстаздық етіп, сөз үйренуге келген сол заманның қабырғалы билеріне осы үгым 
биігінен қазақ жолының мәнін ашып, тарқатып беріп отыргандыгы анық. Себебі кез-келген даудың аягы 
бірліктен кетіретін қиын іс болгандықтан, қазақ жолдары бұрыннан келе жатқан көптеген құқықтық 
қалыптарды (Ұлы Жасақтың қатаң нормапарын) жүмсартты, бірлікті сақтау үшін икемге келтірді. Оның 
мәнісі, қазақ жолы (қүқыгы) кез-келген дауды қанагатпен, объективті жагдайға орайластырып, бітіммен, 
кеңдікпен, екіжақты тоқтаммен жарастырып шешуі керектігін паш етеді. Сондықтанда болар қазақ 
құқығының білігірі, профессор З.Ж.Кенжалиевтің «қазақта дауласушы жақтар биге барганда жеңу үшін 
емес, жеңілдеп шыгу үшін барады» деген пікірі қазақ қүқыгының қанагатпен жол табатындыгы айқындай 
түседі. Әнет бабаның "Қалқаман мен Мамырдың дауына айтқан" билігі өзі айтқан "қанагатшыл" жолмен 
жүріп-баққан жагдай еді. Егер осы іс Әз Жэнібек заманында болса кіналы екі жасты да өлім жазасы күтіп 
түратын еді (басын қылышпен алу арқылы). Алайда "жебенің  ү ш ы " аталатын биліктің қүқықтық салдары 
шындыгында Қалқаманды олімге байлау емес, бар болганы "елден қуу" жазасына тартумен аяқталганын 
көреміз! Бүгінде сол Қалқаманнан тарайтын Шапырашты ішіндегі бір рулы үрпақ Әнет баба алдында көп 
. . 39 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Юриспруденция», № 3 (21), 2010 г. 
борыштар. Қазақ жолына (қүқығына) тэн мүндай гуманистік үстаным билердің тұлғасымен тығь:: 
байланысты. Ал Әнет бабаның айтып отырған "қасаң дау емі - шариғат, оған ешкім таласпасының" мәк: 
қоғамдағы имандылық пен дэстүрлі діни санаға ерсі әрекеттерді шариғат жолымен басу керектігі-
бекітеді. Бүл қазақ қүқығы мен шариғаттың ара жігін, яғни реттеу пэндерін айьгрып беруші сипатқа ие~ 
Мүндай пікір Ә.Исахановтың еңбегінде де көрініс тапқан: "Әнет бабаң мен Қазыбек арасындағы сұрак-
жауаптан біз Қазыбекті терең ойлы сөз шебері ретінде көреміз. Екі бидің негізгі толғанған мәселес: 
қазақтың әдеп-ғүрып ережелері мен шариғат тэртібінің арасындағы қарама-қайшылықтың алдын а
-
екеуін келістіріп жіберу"[8, 134-6.]. "Қазақтың ескі жолының бірталайы шариғатқа да жанасады, Шариғзт 
ешқашан тастай қатып қалмайды. әр заманның ыңғайына қарай іс қылуға лайықтайды" - деп көрсете: 
Ш.Қүдайбердіүлы [32, 26-6.]. Жер, жесір, мал жэне т.б. даулар қазақтың өз заңымен шешіліп 
отыратындығын андатса, мұсылмандыққа қатысты имандылық, неке қию, ажырасу сияқтьг әлеуметтік-
қоғамдық сүрақтар шариғат нормаларымен реттеліп отырған. Мэселен Қүнанбайдың "Түйенің қомь 
аталатын билігі келіні Қамқамен жақындасқаны үшін Қодарды өлім жазасына кеседі. Ел ішіне тер
;
: 
тэрбие жаятын, қоғамның имандылығына нұқсан келтіретін мүндай әрекет шариғаттың үкімімен жаза 
басады. Қүнанбай молдалардың пәтуасына негізден Қодар мен Қамқаны жүрт көзінше түйеге асып 
өлтіріп, артынан "тас боран" атты мұсылман елдері кең қолданатын жазаның түрімен ру басыларынг 
таспен атқызып "аластап" аяқтайды. Әнет бабаның айтып отырған "қасаң дауы" осындай дауларды 
жобалаған болса керек. Себебі қазақ билері қайсы бір дауға ат бермес бүрын, оны тергеп-тексер " 
мазмүнына лайықтап айтқан. Даудың қасаң аталуы біздің пікірімізше "қаса" сөзінен түбірін тарткан 
секілді. Демек даудың түбі жыныстық түсінікпен тығыз байланыста құрылған. Біреудің жесірін алып кет 
не адастыру, келінімен жақындасу, зинақорлық, жеті атаға толмай қыз (қарындасын) алу сияқты даулар 
тектік сипаты жағынан қазақ халқының  ж ы н ы с т ы қ д ү н и е т а н ы м ы н а қайшы келеді. Мүндай даулардын 
табиғаты жыныстық түсініктен туындайтындықтан, бастапқы кездерде
 <4
қасаң дау" деп аталған. 
даудың күрделілігі соншалық - сүйекке таңба түсіретіндіктен эрдайым өте ушыққан формада көрін 
тауып отырған. Алайда уақыт өте келе бітімін таппай "ысқаяқ" болған кез-келген дауды "қасаң дау" л^ 
атау етек ала бастады. Қүқықтық санадағы мұндай өзгеріс билердің биліктерінен де анық байқалады. 
Ақырында "қасаң дау" сөзі әбден ушыққан, шешімін таппаған даулы істердің кез-келген түріне 
қолданылатын ортақ заңи түсінікке айналды. Жалпы қазақ билерінің діни сауаты мен шариға 
нормаларына жүйріктігі арнайы медреселерде оқып-білім алмаған соң мейлінше төмен болғаі 
Сэйкесінше қандай ушыққан дау болса да не ескіден жол іздеп, не жанынан сөз шығарып өзінің жольш 
салып бітіріп отырған. Кейде ушыққан даулар бітімін таппағандықтан, үзақ мерзімге созылып ақыры -
салауатқа түсіп нэтижесіз қалып отьтрған. Аяғын таппаған дау - қайсыбір жақтың тендік а~ 
алмағандығының көрінісі. Әнет баба қазақ құқығында бар осы кемшіліктің орнын шариғат нормаларымен 
толтыруды артыиа қазылған қара жолдай қып салып кеткен. Мүны қазақ қүқығындағы тың қүбылыс дея 
қарағанымыз жөн. Алайда Әнет баба қалдырған құқықтық бағдарды кейінірек негізінен Орта жүз билері 
ғана (көбіне Арғын, Тобықты іші) кеңірек қолданған тәрізді. Мұны мэселен тобықты ішіндегі дада= 
Қараменде би мен Кеңгірбай би арасында өткен келесі бір даудан анық байқай аламыз: 
"...Дадан руының Боқты деген кісісінің бір ағайынынан Тобықтының Мырза деген руы біг 
кысырақ үрлап алыпты. Қуғыншы келгенде Мырза танып, элденеше рет сөз болып, аяғы Қабекең мен; 
Қарамеидеге барып, екеуі біріне-бірі сөз айтып, арасына қайта-қайта кісі жіберіпті. Аралыққа түсетін егіі 
куә болмай, ішек-қарын аршыған қатыннан шыққан сөз деп, Жүмағүл болып жабы л а танған соң, күманғі 
алайық десе Боқты көнбей эбден ысқаяқ дауға айналған. Сол тақыорыпта Қабекең Байғара Кенбайдь; 
Қарамендеге жүмсардың алдында, сендер Қарамендеге:  " Ш ы н болса желдеғен тайы шығар, бай  ш ө г : : 
болмаған даудың жайы болатынын Қараменде өзі айтсы", - деп айтыңдар. Сонда Қараменде айтар: 
"Бұл Қаракеңнің күмэн ал дегені ме, не басқа жүзден келген жау емес, Қараменде мен Кеңгірс: 
бес тайын таба алмай, күмэнга салыныпты дегенге жанның бэрі күлмейме? Онан да Қабекем өзі-ақ не бар^ 
не жоқ қылсын, мен сөзімді со кісіге билеттім" дер. Сонда сен ойлангансып отыр да: 
"Япыр-ай, бүрын да антүрган шатасқан дау еді. Енді екеуіңнің араңда жүріп, осы бес тай үшів 
өміріміз өте  м е ? " - де. Бүл сөзіңізді айтқанда Қабекең: "Қараменденің мұнысына рахмет, берді деп жү-ш 
салғаным лайьіқ емес қой, мен әзіне бергенім берген десе тагы келем бе. Бітімін айтып берсеңіз болмаи 
ма, Қабекең сізге берді гой" деңдер. Сонда Қараменде айтар: "Кеңгірбай бұл сөзді маган біржола бері~ 
отырган жоқ, онысын сөз қосып, құрығын үстай беріп, отырганын білмеймісің. Оның қасында көп жұр 
сырлас болып едің ғой. 
— 40 — " 

Абай атындагы Қаз¥ПУ-дың Хабаршысы, «Юриспруденция» сериясы, № 3 (21), 2010 ж. 
Қүйрыгын үстап мал берсе, 
Қолыма тиді демеціз. 
Алацанын жаймай ас берсе, 
Асатты гой деменіз, -
деп, Құттыбай би айтқан жоқ па. Бүл сөзді мені қыстамай-ақ өзі айтсын, бірақ: 
"Қонырау цагу кімге жөн, 
Өмірді кагу кімге жөн, 
Осынымды айт,- дер. 
Сонда сен: "Бұл соңғы сөзді Қабекеңе айтып бармаймын. Мұныңыз Қабекеңнің өзін күмәнға 
ұстаган болмай ма? де, ол сөз айтқанша: "Айтқандаймын, баяғы да Қазыбек би Әнет бабаңның шаригат 
пен ескі қазақ жолын үйренемін деп, көшіп келіп, бір жаз үйреніп, күз қайта көшерінде: "Табан ақынды 
айт, бата бер" дегенде, бабаң не деп еді. Соны ұмытьгп қалыппын, сүрай кел, осы созге не айтса да 
үмытпай кел деп еді-ау деп айт", - депті. 
Кенбай Қарамендеге келіп, Қабекең сөзін айтса, дәл Қабекең айтады дегенін айтыпты. Үйретінді 
сөздерге дәл айтқандай шыгыптьт да: "Соңгы сөзіңді айтпаймын, бабаң Қазыбекке не деп еді?" дегенде, 
Қараменде:  " Ә " деп түра қалып:  " М е н адасып отыр екенмін ғой. Бұл сөз Кенбайшының сөзі емес, 
Кеңгірбайшының сөзі екенгой, жауласқан, жатқа айтатын бітімсіз сөзін маган айтқаны екен ғой: 
Көбік ауыз бокты көнбес, 
Көк ауру маза бермес. 
Кецгірбай сөзі бүл болса, 
Бүл ара цоныс болмас. 
Кеңгірбайға сэлем де, бұл сөзді маган берсе, мен бес тайды салауат қылдым. Ол үлкен болып 
қоныс алсын, мен отау болып өріс алайын. 
Күндердіц күнінде, 
Көрісерге күн жацсы болсын. 
Алыстан іздемесін, 
Кезең астындагы кец цацтан табар, - депті." [33, 92-93-66.] 
Жалпы бүл оқигалар желісінен Әнет бабаның салган жолын Орта жүз билері құқықтық өмірде кең 
қолданып, әрдайым жүгініп отырғанын аңдаймыз... 
1 Қарацыз: Жандарбек 3. Қазац таршыныц ашылмаган цырлары мен сырлары // Қазацстан 
ZAMAN. ~~ 2009. -19,26 ацпан; "Жеті Жаргы" казактың біртүтастыгын баянды етпегенін неге 
мойындамаймыз, Сэкен мырза? //Қазакстан ZAMAN. - 2009. - 21 мамыр. 
2 Қүдамбердіүлы Шәнкәрім шыгармаларыныц үш томдъщ жинагы. - Алматы: Халыкаралыц 
Абай клубы, 2008. - 2-т.: Өкінішті гүмыр. - 432 бет. 
3 Қазац Совет Энциклопедиясы. - Алматы. - 1-т. 
4 Абай. Тольщ жинак. - Алматы, 1933. 
5 Байболүлы Қ. Ецсегей бойлы ер Есім. Дастандар. - Алматы, 2005. - 320 бет. 
6 История Казахстана в персидских источниках / Отв. Ред. М.Х.Абусеитова; сост. 
М.Х.Абусеитова. - А.: «Дайк Пресс», 2007. - Т. V.: Извлечения из сочинений ХІІІ-ХІХвв. - 470 с. 
7 Артыцбаев Ж. Қаз дауысты Қазыбек би цашан туган? // Орталъщ Қазацстан,ЗОшілде 199Зж. 
8 Исаханов Ә. Кокенай - батыр эрі би: зерттеу. - Алматы: Қазац университеті, 1998. - 190. 
9 Түркі әлемі // 2008, № 7 (шілде) 
10 Абрамзон СМ. Киргизы и их этногенетические и историческо-кулътурные связи. - Ленинград, 
1972. 
11 ОмариЖ. Қаз дауысты Қазыбек. - Астана: "Фолиант". 2000. -320 бет. 
12 Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Джами-ат-таварих. - Т.1. - Кн. 1. - Москва-Ленинград, 
1952. 
13 Қазацстан тарихы туралы түркі деректемелері. - Vтом.: XV-XIXгасырлар шыгармаларынан 
үзгнділер. - Алматы.: «Дайк Пресс», 2006. - 440 бет. 
14 Жандарбек 3. Түркістанның кыскаша тарихы. - Түркістан, 2000. - 44 бет. 
15 Қараңыз: Идрис Шах. Суфизм. - М.: «Клышников, Комаров и К», 1994. - 446 с. 
16 Қазацтың ата зацдары - Древний мир права казахов. - Алматы: Жеті жаргы, 2004-1 т-632. 
41 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Юриспруденция», № 3 (21), 2010 г. 
17 История Ташкента. С древнейших времен до победы февральской буржуазно-
демократической революции. - Ташкент: Изд. «ФАН» УзССР, 1988. - 292 с. 
18 Алматы ацшамы //19 маусым 2007 жыл 
19 Энет баба. Тарихи-танымдьщ зерттеулер / Қүраст. Б.Сапаралы. - Алматы: Қаганат-К. 
1997.-100 бет. 
20 Қалиев С. Энет - үлы билер үстазы // Зан газеті, 2000жыл, № 25 
21 Қазацстан. Үлттъщ энциклопедия. - Алматы: Қазац энциклопедиясы Бас редакциясы, 1999. -
2-т. 
22 Қожаберген жырау: өлецдер, толгаулар, дастандар / Қүраст. С.Жүмабаев, Қ.Бигожин. -
Алматы: ЖШС "Жас Улан и К", 2007. - 272 бет. 
23 Магауин М. Қазац тарихының әліппесі. - Алматы: Қазацстан, 1995. - 208 б. 
24 Югяшторный СТ., Султанов Т.И. Казахстан. Летопись трех тысячалетий.-Алма-Ата 
«Рауан»,1992 -375 с. 
25 Қазацстан. Үлттыц энгщклопедия. - Алматы: Қазац энциклопедиясы Бас редакциясы, 2002. -
4-том. 
26 Қазацтыц ата зацдары - Древний мир права казахов. - Алматы: Жетг жаргы, 2008. - 9-т. -
568 б. - 360-364-66. //Дауталиев Қ.Н. Қазац билер сотындагы гендерлік теңдік немесе акыл-ой тецдггх 
27 Қазаксгпан. Үлттьщ энциклопедия. - Алматы: Қазақ, энциклопедиясы Бас редакциясы. - 2004. -
6-том. - 696 бет. 
28 Қүдайбердіүлы Ш. Жолсыз жаза. - Алматы: Жалын, 1988. 
29 Молдакметүлы Ж. Тобыцты -Шыцгыстау шежіресі. - Семей, 2004. - Ітом. -576 бет. 
30 Тышанүлы Ә. Байыргы мәдение когінен жарц еткен бгр шүгыла. // Тілеуцабылүлы Ө 
Шипагерлік баян. Араб карпінен көшіргендер - КЕлемес, Д.Мэсімхан. -А.: Жалын,1996. - 464 бет. 
31 Мына кітапта: Шегиендік сөздер (казактьщ шешендік, тащырльщ, накыл сөздері/ 
Қүрастырып, алгы созін жазган Б. Адамбаев. - Алматы: «Жазушы», 1967. 
32 Қүдайбердіүлы Шэнкәрім шыгармаларының үш томдьщ жинагы. - Алматы: Хальщарашл 
Абай клубы, 2008. - 3-том: Мацалалар, естеліктер, зерттеулер. - 664 бет. 
33 Абай. - 1992. -№ 2. - 92-93 бб. // А. Шанкәрімүлыныц мацаласы 
Резюме 
В статье рассматривается жизнь и деятельность знаменитого казахского бия-судья Анет баб 
Кишикулы как крупный реформатор Казахского права. Анализируется общественная статус и em 
судебные решения, имеющие прецедентное значение для казахского суда биев. Установлено год рождени: 
Анет баба и выявлено его нравственно-правовые взгляды. 
Summary 
In article is considered a life and activity well-known Kazakh bija-judge Anet woman Kishikuly as th 
large reformer of the Kazakh right. The status and its judgements having case value for the Kazakh court биев

жүктеу/скачать 1,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: