Т. У. Есембеков Көркем мәтінді талдау негіздері Оқу құралы Алматы
Єдеби мєтінді талдаудыњ психологиялыќ негіздері
жүктеу/скачать 0,63 Mb.
|
| 6.3 Єдеби мєтінді талдаудыњ психологиялыќ негіздері
Кµркем шыѓарманыњ ќ±пиясын толыќ тануѓа деген ±мтылыс ертеден бері жалѓасып келеді. Аристотель, Платон, Сенека сияќты ойшылдар негізін салып кеткен ѓылыми баѓыттар к‰рделі мєселелерді кµтерді. ХІХ ѓасырдыњ соњында кµптеген ѓылыми салалар автордыњ адами болмысына жєне оќырманныњ мєтінді оќу, т‰сіну кезіндегі психологиялыќ к‰йлеріне ерекше назар аудара бастады. Европа психологиялыќ мектебі, Юнгтыњ аналитикалыќ психологиясы, И. Тэнніњ «жања жолы», Фрейдтіњ «психоанализі», Э. Эннекенніњ «эстопсихологиясы», Харьков психологиялыќ мектебініњ µкілдері сияќты єр т‰рлі пиѓылдаѓы ѓылыми баѓыттардыњ ортаќ зерттеу нысаны осы кезде айќындала бастады. Талант ќ±пиясы, дарынныњ жасырын кµздерін табуѓа деген ынтызарлыќ В. Гумбольдт, А. Потебня, Л. Выготский, Г. Башлер тєріздес ‰лкен ѓалымдардыњ теориялыќ кµзќарастарына с‰йенді. Негізгі зерттеулер ауаны «автор –шыѓарма» жєне «шыѓарма –оќырман» сияќты ж‰йелер арсындаѓы ќатынастар ќ±рамын, байланыстар дењгейін аныќтауѓа баѓытталды. Неміс ѓалым В. Гумбольдт (1767-1835) єрбір сµзді ѓасырлар бойы жинаќталѓан, ораулы метафора деп есептеді. Сµз – образ мазм±нды білдірмейді, тек оныњ баѓытын мењзейді. Географиялыќ жєне тарихи реалийлер арќылы сµздіњ ±лттыќ ішкі пішіні ќалыптасады деген оныњ пікірін орыс ѓалымы А. Потебня єрі ќарай дамытты, ол тілдіњ ішкі формасыныњ басымдылыѓын µзінше дєлелдеп, образ ойды бейнелемейді, тек ойды тудырушы амалдардыњ бірі дегенді айтты. Кµркем ойлаудыњ психологиясын, шыѓармашылыќ ‰дерістіњ динамикасын ш±ќшия зерттеу арќылы А. Потебняныњ ізбасарлары «лингвистикалыќ поэтика» атты жања ѓылыми баѓытты ќалыптастырды, олар єдебиеттану мен лингвистиканыњ мєселелерін т±тас ќарастыруды маќсат етті. Сµз – б‰ктеулі метафора – автор мен оќырманныњ екеуініњ де психологиялыќ µрісін аныќтаушы деген тезистіњ басты жетістігі – образдыњ кµп маѓыналылыѓы жєне оны талќылаудыњ м‰мкіндігініњ молдыѓы еді. М±ндай кµзќарас релятивизмге жєне зерттеушініњ субьективизміне жол берді. Осындай келењсіздіктен ќ±тылудыњ жолын Харьков психологиялыќ мектебініњ µкілдері тапќандай болды. Олар автордыњ психологиясы мен биографиясына, мєтінніњ тарихи жєне ±лттыќ негіздеріне ерекше мєн берді. Єдеби ќ±былыстарды белгілі психикалыќ процестерге (сезім, т‰йсік, сана) бµліп тексеруге болатындыѓын негізге алѓан б±л баѓыттыњ µкілдері ќаламгердіњ «т±лѓалыќ психологиялыќ формасын» табуѓа тырысты. Тілді – психологиялыќ форма деп есептеу де ѓылыми т±рѓыдан µнімді кµзќарас болды. Жалпы психология мєселелерімен айналысатын ѓалымдар кµркем єдебиетті зерттеуге басќа ќырынан келді. Л. Выготский µзініњ «¤нер психологиясы» (1965) кітабында кµркем µнердіњ оќырман мен кµрермен психологиясына єсер-ыќпалын жан-жаќты ќарастырѓан. Ѓалым «обьективтік психология» мен «жања µнертану» баѓыттарыныњ т‰йісетін т±старына ерекше мєн беріп, єлемді билеп т±рѓан жалпы биологиялыќ зањдылыќтарды табуѓа бел буды, м±ндай ниет оны фрейдизмге алып келді, ол да Фрейд сияќты бейсана психологиялыќ ќ±былыстарѓа ємбебап мазм±н берді. Л. Выготский мен оныњ жаќтастары автордыњ психикалыќ дамуын ш±ќшиып тексеруге кірісті, оныњ болмысындаѓы «ќ±пияларды» жања жалпы психологиялыќ теория арќылы зерттеуге ден ќойды. Психоанализ, оныњ пароліне айналѓан «либидо» ±ѓымы єдебиеттануѓа да єсер етті. Адамныњ іс-єрекетініњ т‰бінде биогенетикалыќ зањдар жататындыѓын медициналыќ тєжірибемен дєлелдеу м‰мкін болмаѓандыќтан б±л ѓалымдар автордыњ «либидосы» мен оныњ кейіпкерлерініњ «либидосыныњ» арасындаѓы байланыс дењгейін зерттеуге ауысты. Психоаналитикалыќ баѓыттыњ адамныњ табиѓатын терењде б±ѓып жатќан бейсаналыќ арќылы баѓалау ѓылымдаѓы субьективтік топшылауларѓа кењінен жол ашты. К‰рделі психикалыќ ќ±былыстарды ќарапайым ±ѓымдармен т‰сіндіруге тырысу кµптеген ѓалымдарды ойландырды. Сµйтіп фрейдизмге ќарсылас ретінде А. Адлердіњ (1870-1937) «жеке психологиялыќ мектебі» мен К. Юнгтыњ (1875-1961) «аналитикалыќ психологиялыќ мектебі» сияќты баѓыттар пайда болды. А. Адлер фрейдизмніњ сана мен бейсана арасына жік салуын ќолдамады, ол адам болмысын т‰сіндіруде єлеуметтік негізге ерекше мєн беріп, адамныњ «билікке ±мтылу» сияќты ќасиеттерін басты деп санады, осындай кµзќарас арќылы ол неофрейдизмніњ негізін салушылардыњ біріне айналды. Фрейдтіњ теориясына ќарсылардыњ ќатарында К. Юнг µзініњ сыни пікірлерімен ерекшеленді. Мамандыѓы дєрігер болѓан ол µз тєжірибесіне с‰йене отырып, сексуалдыќ мотивтердіњ адам санасында символдыќ мєнге ие бола алатынын кµрсетті, олардыњ мифтік, фольклорлыќ образѓа ±ќсас екенін байќаѓан ѓалым басќа т±жырым жасауѓа кµшкен. Ол енді Фрейдтіњ бейсанаѓа толы «менініњ» негізінде «±жымдыќ бейсаналыќ» жататаныдыѓына сенді. Нєтижесінде К. Юнг Фрейдтіњ «автор –шыѓарма» деген ж‰йесініњ орнына «автор –дєст‰р», автор – реалдылыќ» деген µз дихотомиялыќ бірліктерін ќойды. Оныњ ойынша, адамныњ бейсаналылыѓыныњ терењ ќатпарларында ќиялѓа ±ќсас архетиптер ќалыптасады екен. Юнг єдеби мєтіндерді олардаѓы архетиптік материалдарѓа байланысты «психологиялыќ» жєне «визионерлік» деп екіге бµліп ќарастырды. Т±рмыстыќ психологияны бейнелейтін шыѓармаларды «психологиялыќ» десе, мифке негізделген єулиелік дењгейдегі мєтіндерді «визионерлік деп атап, олардаѓы характерлерде ойлау, сезім, интуиция, т‰йсік сияќты психологиялыќ функциялардыњ басым болатындыѓына назар аударады. Юнгтіњ теориясына ХХ ѓасыр жазушыларыныњ кµбі ден ќойды. Ќазаќ жазушыларыныњ ішінде єсіресе М. Єуезов, М. Ж±мабаев, Ж. Аймауытов туындыларын осы т±рѓыдан зерттеу керек сияќты. Юнгтыњ теориясын оныњ ізбасарларыныњ бірі Гастон Башлер (1884-1962) єрі ќарай дамытты. Ол Оттыњ єкелік ќорѓаушы к‰шін, Судыњ єйелдік мейірімін, Жердіњ аналыќ жылуын, Ауаныњ еркіндігін сияќты єлемді билеп т±рѓан психосоматикалыќ архетиптер ќатарында екенін кµрсетті. Символикалыќ архетиптердіњ ауысуыныњ себептерін психологиялыќ т±рѓыдан негіздеді. Ѓылымныњ синтездеуге ±мтылысы интуиция мен ќиялдарѓа байланысты екендігін Г. Башлер µзініњ психологиялыќ баѓыттаѓы «метапоэтикалыќ» теориясы арќылы дєйектеді. «Автор – шыѓарма» арасындаѓы байланысты ѓалым «архетиптік арман» арќылы зерттеуді ±сынып, б±ѓан биографиялыќ єдісті ќоспауѓа кењес берді. Ќорыта келгенде, кµркем мєтінді зерттеуде психологиялыќ кµзќарастар ж‰йесін єрќалай ќолдану ќажет. М±ндай ењбектерде єдеби шыѓарма табиѓатына жіті ќарау керек. Аталѓан баѓыттардыњ бєрі ємбебап емес, біраќ олардыњ м‰лдем кµмегі жоќ деп айтуѓа да болмайды. Жас зерттеуші кµрсетілген ѓылыми ж‰йелермен жаќсы таныс болуды міндетім деп есептесе ќателеспейді. жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|