Т. У. Есембеков Көркем мәтінді талдау негіздері Оқу құралы Алматы
жүктеу/скачать 0,63 Mb.
|
| 6.2 Структуралистік әдіс
ХХ ғасырда «структура» ұғымы көптеген ғылым салаларында жиі қолданыла бастады, мұндай үдеріс гуманитарлық ілімдерде өзінше көрініс тапты, әдебиеттану, лингвистика, этнография оған түрліше анықтама берді. Әдеби стуктурализмнің алғашқы ғылыми идеялары Прага лингвистикалық ұйымының басқосуларында айтыла бастаған. В. Матезиус, Я. Мухаржовский, Р. Якобсон сияқты ғалымдардың еңбектерінде аталмыш ұйымның структуралистік көзқарастарының басты бағыттары айқындалды. Р. Барт, А. Греймас, Ж. Женнет сияқты мүшелері бар Париж семиотикалық мектебі француз структурализмінің негізін қалады. Оларға ілесе шыққан Л. Гольдман бастаған Бельгия социологиялық мектебі де осы бағыттағы ізденістерін бастады. Кейінірек Тарту, Москва, АҚШ структуралистік мектептері жан-жақты зерттеулер жргізе берді. Европа стуктуралистерініњ кµбі ѓасыр соњында постструктурализм мен деконструктивизмге ауысып кетті. Єдеби структурализм кµркем мєтінніњ структурасын, яѓни оныњ негізгі ќасиеттерін айќындап т±ратын т±раќты ќатынастарды зерттейтін к‰рделі ±ѓымдыќ аппарат жасаќтады. Ќатынас, элемент, дењгей, оппозиция, жаѓдай, вариант, инвариант деген терминдер структурализмге ќатысты ењбектерде жиі ќолданылады. М±ндаѓы ќатынас деген сµз мынадай мєнде ќолданылады: элементтердіњ біреуініњ µзгеруі екіншісін де µзгертсе, олардыњ арасында ќатынас бар екен. Элемент дегеніміз – зерттеу обьектісініњ єрі ќарай бµлуге келмейтін ењ кіші ќ±рылымы. Дењгей – араларында ќатынас бар бірыњѓай элементтер ќ±рамы, оларды айыру ‰шін оппозиция немесе бинарлыќ деген ±ѓымдар ќолданылады. Инвариант – варианттыњ модификациясы, яѓни элементтердіњ вертикальды, горизонтальды осьтерде т‰йісуі, бірінен-бірі кейін орналасуы, синтагматикалыќ байланысы. Б±л ѓылыми єдістіњ ќаѓидаттарыныњ ішінен екеуін бµліп кµрсету ќажет. Біреуі – ќатынастардыњ элементтерден ‰стем т±руы, екіншісі синхронияны диахрониядан жоѓары ќою. Структурализмде ќолданылатын зерттеу єдістері структуралыќ талдауѓа байланысты белгілі бір єрекеттердіњ мынадай ретті ќ±рамынан т±рады: 1. аксиоматизация – ж‰йеніњ єрі ќарай элементтерге бµліп талдауѓа болмайтын бµліктерін аныќтап алу; 2. диссоциация – зерттеу обьектісініњ элементтерін негіздеріне ќарай отырып реттеп алу; 3. ассоциация – элементтердіњ арасындаѓы байланыстардыњ сипатын, т‰рін айќындау; 4. идентификация – элементтердіњ арасындаѓы ќатынастар арќылы олардыњ мањызды ортаќ белгілерін табуѓа тырысу; 5. интеграция – элементтерді жиынтыќ т‰рде емес, оларды б‰тінніњ бµлшегі деп ќарастыру. Б±л єрекеттердіњ мєн-маѓынасын жан-жаќты білу ‰шін «Єдеби энциклопедиялыќ сµздікті» (М. 1987. – Б.428) ќарастырѓан жµн. Єдеби структурализм µзініњ зерттеу нысаны ретінде жеке шыѓармалардаѓы адам образыныњ структурасынан бастап єдеби жанр мен єдеби баѓыттыњ структурасына дейінгі ауќымды мєселелерді ќарастырды. Дегенмен структуралистердіњ негізгі зерттеу пєні кµркем мєтін мен поэтика мєселелері болып отыр. Кµркем мєтінніњ структурасыныњ элементтерін айќындауда бірізділік жоќ. Р. Барт кµркем мєтінді - табиѓи тілдіњ туынды семиотикалыќ ж‰йесі десе, Ю. Лотман – туынды модельдеу ж‰йесі деп санайды. М±ндай кµзќарастар структуралыќ поэтика мен генеративтік поэтика сияќты µз алдына бµлек теориялыќ пєндердіњ бµлініп шыѓуына негіз болды. Олардыњ маќсаты – кµркем мєтіндегі сµз, образ символдар арќылы берілген тањбалар мен белгілер ж‰йесініњ т‰пкі жасырын жатќан структурасын айќындау болды. ХХ ѓасырдыњ соњѓы жылдарында аныќ байќала бастаѓан структуралистердіњ есеп ќ±марлыѓы, не нєрседен болсын ќисындылыќ табуѓа ±мтылуы олардыњ зерттеулерін рационализм мен абсолютизмнен т±ратын т±жырымдарѓа айналдырып жіберді, б±л жаѓдай структуралистік баѓыттыњ белсенді м‰шелерініњ арасында т‰сініспеушілік тудырды. Олардыњ біразы постструктурализмге бет б±рды, ќалѓандары деконструктивизмге ќосылып кетті. Структурализмніњ кейбір идеяларын «кµркем антропология» пайдаланып ж‰р. Ќорыта келгенде, структурализм єдісі єдеби коммуникация мєселелерін тек мєтін элементтерініњ, варианттарыныњ арасындаѓы ішкі ќатынастардан іздеді. Автор, мєтін, оќырман арасыдаѓы байланыстарѓа назар µте аз аударылды. Кµркем мєтінніњ мєтіннен тыс т±рѓан ќарым-ќатынастары ішінара ѓана ќарастырылды. Кµркем мєтінніњ жазылу тарихы, жанр жєне дєст‰р мєселелері сµз арасында айтылып ќана отырады. Дегенмен структуралистік єдістіњ кµркем мєтінді талдауда жеткен жетістіктерін єрбір єдебиетші жетік біліп, µз тєжірибесінде ќолданѓаны артыќ емес. Фонологиялыќ структура, мєтінніњ белсенді дењгейлері туралы кµзќарастарѓа ойлана ќарау ќажет. жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|