Т. В. Шевякова д филол н., профессор кафедры журналистики Казнпу им. Абая хуш столетие нередко называют веком фразеологии, что вполне правомерно, поскольку именно в этот период возникли или окончательно оформили

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
50 
 
исследователь  вместе  с  Чоканом  Валихановым  изучал  историко-этнографическое  наследие 
казахского  народа  в  Омском  областном  архиве.  Он  внес  огромный  вклад  в  развитие 
чокановедения,  собрав  и  опубликовав  многогранные  и  бесценные  труды  после  смерти 
Чокана. 
 
 
Г.Н.Потанин – учѐный, этнограф, ориентолог 
 
Здесь уместно привести слова Г.Н.Потанина сказанные, им на торжественном собрании 
Западносибирского  отдела  географического  общества:  «Омск  –  это  моя  духовная  родина, 
здесь  я  когда-то  с  моим  покойным  другом  Чоканом  Валихановым  впервые начал  мечтать  о 
тех трудах, выполнить которые пришлось мне одному, так как бедный друг мой скоро умер, 
но я уверен, что при исполнении тех задач, которые мы себе намечали, он мог бы создать себе 
громадное имя. Что касается меня, я сделал все, что мог, не отступая от тех предначертаний, 
которые мы себе когда-то вместе составили». 
Отслужив на военной службе в Сибири в 1853-58 годы, он обучается в 1859-1861 годы 
на  физико-математическом  факультете  Петербургского  университета  по  специальности 
естествознание. «Самые юные, талантливые и чистые душой вновь развивающиеся местные 
деятели,  как  Г.Н.Потанин  и  Ч.Ч.Валиханов,  –  пишет  вице-президент  Российского 
географического общества П.П.Семенов Тянь-Шанский о тех годах, – глубоко проникнутые 
своим  стремлением  и  жаждой  знания,  стремились  закончить  высшее  образование  в 
Петербургском университете».   
С  1876  года  Г.Н.Потанин  принимает  активное  участие  в  ряде  научных  экспедиций  с 
целью сбора материалов по географии малоизученных регионов Российской империи, в том 
числе их этнографии, фольклора, ботаники и экономики. 
В  ходе  экспедиций  собрал  бесценные  духовные  ценности  жителей  Монголии, 
Большого  Хингана,  Забайкалья,  Алтая  и  казахской  степи  –  Баянаула,  Сырымбета,  Зайсана, 
Тарбагатая.  Изучение  казахских  народных  легенд  и  сказок,  записанных  как  на  языке 
оригинала,  так  и  в  переводе  на  русский  язык,  получило  отражение  в  научно-аналитических 
статьях и фундаментальных трудах.  
В  этом  благородном  деле  ученый-этнограф  тесно  сотрудничал  с  известными 
просветителями, как Абай Кунанбаев,  Муса и Садвакас Чормановы, Имантай Сатпаев (отец 
академика Каныша Сатпаева), Алихан Букейханов, Ахмет Байтурсынов, Миржакып Дулатов, 
Алихан Ермеков, Жакып Акбаев и другие. 
Автор  около  240  фундаментальных  трудов  Г.Н.Потанин  за  работу  над  «Легендами  и 
сказками казахов и алтайских тюрков» в 1886 году был удостоен Большой Константиновской 
медали  Императорского  Русского  географического  общества.  Был  одним  из  основателей 
сибирского областничества, выдвигал идею развития Сибирского региона. 
В  памятный  1915  год  в  научных  кругах  отмечали  80-летие  Г.Н.Потанина.  Выказывая 
особое уважение, специально к этому событию его ученики и соратники выпустили сборники 
трудов  сибирского  исследователя,  известного  учѐного.  Не  остались  в  стороне  и  казахские 
видные  демократические  лидеры,  как  Алихан  Букейханов,  Ахмет  Байтурсынов,  Муса 
Шорманов, Алимхан Ермеков, Жакып Акпаев и Миржакып Дулатов.  
В  качестве  подарка  Ахмет  Байтурсынов  подготавливает  к  изданию,  записанную 
Г.Н.Потаниным, полную версию поэмы-жыр «Ер Сайын», которая по стечению обстоятельств 
того  времени  была  издана  только  в  1923  году  в  Восточном  издательстве  Народного 
комиссариата  национальностей,  редактором  казахского  отдела  (ответственным  за  выпуск) 
которого в то время был Қыр баласы (Сын степи) – Алихан Букейханов. 
Книга  начинается  ещѐ  ни  разу  не  опубликованным  стихотворением  Ахмета 
Байтурсынова,  которое  было  посвящено  80-летию  сибирского  аксакала  –  Гірекеңа 
(глубокоуважаемого Григория Николаевича) на казахском языке – «В дар Г.Н.Потанину». Мы 
представляем  вашему  вниманию  отрывок  из  этого  стихотворения,  переведѐнного  нами  на 
русский язык.  
 
Невзгоды и лишения бесчисленных дорог, 
Тобою пройдены за долгий жизни срок. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
51 
 
Через дожди, метели, снег, жару 
Ты шѐл дорогой верной, благородной, друг,  
Не восхваленье это: доказательство тому  
На благо родины твой кропотливый труд. 
  
Такое  время выпало всем нам: 
Безбрежной нищетой война, обрекшая крестьян. 
Алаша скромный дар прими от нас – 
Не конь склоняет голову перед тобой, 
Не шубой, отороченной мехами с шелком, 
Ты слово доброе взамен богатств прими. 
   
Выражая    своѐ    уважение    великому    ученому,  Ахмет  Байтурсынов  подписывает 
стихотворение  «А.Б.1915  г.».  В  завершение  полного  текста  поэмы-жыр  «Ер  Сайын», 
вниманию читателей был предложен Алиханом Букейхановым биографический материал под 
заголовком «Григорий Николаевич Потанин» (со стр. 86).  Этой статье на сегодняшний день 
96  лет.  Однако,  несмотря    на  почти  столетнюю  давность  данной  статьи  Қыр  баласы, 
биографический  материал  о  Г.Н.Потанине  Сына  степи  не  утратил  своей  познавательной  и 
воспитательной ценности.  
Мы  посчитали  важным  представить  читателям  газеты  наследие,  оставленное  нам 
А.Букейхановым,  посвященное  80-летию  со  дня  рождения  путешественника,  этнографа, 
радетеля устного творчества казахского народа: «Г.Н.Потанин – сын сибирского казака уезда 
Кызылжар. Его отец правил сотней русских-казаков в селе Суюндик Баянаульского района. 4 
октября 1835 года в городе Ямышевское, казахское его название было Тҧзды қала (Соленый 
город),  родился  Г.Н.Потанин.  После  того,  как  мальчику  исполнилось  три  месяца,  его  отец 
переехал  в  уезд  Кызылжар.  Приехав  на  станцию,  отец  обнаружил  пропажу  сына:  ребенок 
выпал из саней.  
Григорий  Николаевич  шутил:  «Мне  в  трехмесячном  возрасте  захотелось 
попутешествовать по миру, я выпал из саней, затем меня нашли. Уже в то время я проявил 
желание изучить мир».  
Григорий Николаевич учился вместе с потомком хана Чоканом в Кадетском корпусе в 
Омске.  Они  были  верными  друзьями.  На  протяжении  почти  сорока  лет  он  пытался,  а  в 
результате в 1904 году все же издал две книги Чокана Валиханова. После окончания корпуса 
в  1855  году  в  качестве  руководителя  русских-казаков  побывал  на  Семиречье,  Григорий 
Николаевич  был  основным  идейным  вдохновителем  строительства  города  Алматы.  В  1859 
году  П.П.Семенов,  прозванный  Тянь-Шанским,  возвращаясь  из  Туркестана,  в  Омске 
встретился с Г.Н. (сокращено как в книге – Б.С.) и Чоканом. Он почувствовал, что в этих двух 
молодых  офицерах  есть  что-то  особенное.  «Чем  здесь  путаться  под  ногами,  езжайте  в 
Петербург выучитесь в университете», – посоветовал он Г.Н. и Чокану. Молодые люди так и 
сделали:  они  поступили  в  университет  в  Петербурге.  Г.Н.  в  университете  хорошо  освоил 
ботанику – растениеводство; литературу и культуру разных народов, географию. 
В  1863  году  он  был  в  составе  комиссии,  обозначившей  границу  между  Россией  и 
Китаем;  изучив  казахскую  письменность,  провѐл  сравнительный  анализ  казахской 
литературы  с  литературой  алтайских  тюрков;  он  внес  значительный  вклад  в  историю 
развития человечества.  
Расскажу немного и о характере Г.Н. За свою долгую жизнь (он скончался летом 1920 
г.  в  Томске)  он  никогда  никого  не  обидел  словом,  никогда  не  говорил  о  людях  плохо. 
Григория  Николаевича  можно  назвать  «благовоспитанной  девушкой»  и  это  не  будет 
преувеличением. В августе 1904 года я гостил в доме Г.Н. в Томске. Неожиданно вошли две 
девочки лет 10-12 и говорят: «Мы поступили в гимназию, нам теперь необходимы деньги на 
обучение, книги, бумагу,  ручки, карандаши, одежду».  «Хорошо, у вас все будет. Приходите 
завтра  в  10-часов,  купим  все  необходимое»,  –  сказал  Г.Н.  Девочки  от  радости  побежали, 
прыгая словно козочки. Я спросил у Г.Н.: «Кто они?». Он с улыбкой ответил: «Сам не знаю. 
Этим летом они пришли ко мне и сказали, что хотят учиться, однако родители живут бедно и 
нет  средств  на  обучение,  пришли  просить  меня  о  помощи.  На  что  я  им  сказал:  «Хорошо,  я 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
52 
 
буду вас обучать. Осенью поступите в гимназию,  а  там посмотрим». Все лето я занимался с 
ними, и вот они поступили в гимназию», – засмеялся Г.Н. 
В 1915 году Г.Н. исполнилось 80 лет. Многие его ученики в его честь издали его труды. 
Казахская  молодежь  также  пожелала  издать  песни,  стихи,  пословицы  казахского  народа  в 
качестве подарка. И стихотворение Ахмета «В дар Потанину», и поэма «Ер Сайын» должны 
были  войти  в  этот  сборник.  Восточное  издательство  в  честь  Г.Н.  также  собиралось  издать 
сборник  под  названием  «Тысяча  и  одна  пословица»…  Қыр  баласы».  [«Ер  Сайын».  Москва, 
1923, 86-91 с.]. 
  Мы  понимаем,  что  крупные  деятели,  просветители-демократы  Ахмет  Байтурсынов  и 
Алихан 
Букейханов 
своими 
исторически 
ценными, 
литературно-культурными 
произведениями хотели донести до народа и показать высокие человеческие качества одного 
из  видных  представителей  русского  народа  Г.Н.Потанина,  что  он  является  ярчайшим 
примером заботы о нашем народе. На примере таких благородных поступков великих людей  
мы  обязаны  воспитать  нашу  молодежь,  а  иначе  вся  жизнь  потеряет  свой  смысл.  Это  так 
необходимо  сейчас,  когда  понятиям  дружбы  и  солидарности  народов  уделяется  огромное 
внимание  в  нашей  многонациональной  стране.  Мы  должны  заострить  свое  внимание  на 
данной  актуальной  проблеме  и  рассказывать  подрастающему  поколению  о  делах,  об  идеях, 
чистоте  помыслов,  щедрости  души,  открытом  сердце  таких  людей,  как  Г.Н.Потанин, 
А.В.Затаевич,  В.В.Радлов  и  другие.  И  посредством  этого  воспитать  в  них  чувство 
человечности, гуманизма ко всем народам, ибо они являются истинным примером искренней 
дружбы между народами, проживающими в Республике Казахстан. 
 
 Тҥйін 
Мақалада  ҽйгілі  этнограф,  ҧлы  ғалым,  Ш.Уҽлихановтың  досы  Г.Н.Потаниннің  ҿмірі 
мен қызметі қарастырылады. Еңбекте ғалымның танымдық-тҽрбиелік мҽні бар еңбектері сҿз 
етіледі. 
 
Summary 
This  article  discusses  the  life  and  work  of  G.N.Potanin  –  known  ethnographer,  scientist, 
friend Ch.Valikhanov. It also examines his work informative and educational content. 
АБАЙ ДӘСТҤРІ ЖӘНЕ Ш.ӘБЕНОВТІҢ  «КЕЙПIН БАТЫР» ПОЭМАСЫ 
 
А.Қ.Қадыров - 
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетенің гуманитарлық факультеті 
деканының орынбасары филол.ғ.к., доценті м.а. 
 
Шҽкiр Ҽбеновтың Абай ҥлгісіндегі Шығыстық дҽстҥрде жазған шығармасының бiрi – 
«Кейпiн батыр» поэмасы. 
Поэманың  мазмҧны  орта  ғасырдағы  шығыс  елдерiнiң  ҿмiрiнен  алынған.  «Кейпiн 
батыр»  поэмасында басты екі кейіпкер - ел билеушi Ҽмiр Темiр мен Кейпін батырдың образы 
сомдалған.  
Поэмаға арқау болған кейiпкер Ақсақ Темiр ХIҤ ғасырда ҿмiр сҥрген, Орта Азияның 
билеушiсi,  ҽскер    басшысы.  Шындық  болмыста  болған  бҧл  бейне  шығармада  да  тарихи 
ақиқатқа сай суреттелген. Қҧжаттық  деректерге кҿз жҥгiртсек: «Барлас тайпасынан шыққан 
Тарағай  бектiң  баласы  Темiр  /1336-1405/  35  жыл  бойы  /1370-1405/  ҧлы  империя  қҧру  ҥшін 
кҿршi  елдерге  басқыншылық  жойқын  шабуылдар  жасады.  Бҧл  жорықтар  аяусыз,  тағылық 
ҽрекеттермен жҥргiзiлдi. Бҧл жорықтар кезiнде Қазақстан, Кавказ, Оңтҥстік Русь халықтары 
да Темiр ҽскерiнiң талауына тҥсті. Алтын Орданың Волга бойымен Қырымдағы қалалардың 
бҽрi  де  қирады.  1381-83  жылдары  Иранды  бағындырды.  1399  жылы  Закавказье  мен 
Арменияға қайта атанды. 1400 жылы Темiр тҥрік сҧлтаны Баязидке қарсы кҥрес бастап, оны 
1402  жылы  Анкара  маңында  қиратты.  ҿмiрiнiң  соңғы  жылдарында  Темiр  ҥздiксiз  соғыс, 
халық  қозғалысын  аяусыз  басу  жолымен  қҧрған  мемлекетiнде  Тҥркiстан,  Хорезмнен  басқа 
Иран,  Ирак,  Ауғанстан,  Закавказье  жҽне    Ҥндiстанның  бiр  бҿлiгiн  қосып  алды.  1404-1405 
жылдың қысында Темiр оңтҥстік Қазақстан жерiн басып, 800 мың ҽскермен Қытайға жорыққа  
шықты. Бiрақ, ҿзi 1405 жылы ақпанда жолда қайтыс болған»/ 1, 7б./,- деп жазылған. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
53 
 
Поэмадағы  Темiр  бейнесiнiң  iс-ҽрекетi,  қылышынан  қан  тамған  қаталдық  мiнезi, 
тарихтағы Темiр болмысынан алшақтығы жоқ. Поэмада:  
Кавказдың айналасын қылып ойнақ, 
Майданда қанды тойын талай тойлап. 
Қарсыласқан елiнен тҥк қалдырмай, 
Тҧқымын ҧрпағымен тҥгел жоймақ /2,243б./,- 
деп оның басқыншылық ҽрекетпен жҥріп ҿткен жолдары нақты деректермен берiлген.  
Поэманың негiзгi идеялық мазмҧны - Ақсақ Темiр жҽне оның айналасындағылардың 
ҽрекетiн  кҿрсетiп,  халықты  басқыншылық  ниеттен  жирендiру,  ҽдiлетке  қарсы  кҥреске 
шақыру.  Жауыздыққа,  зҧлымдыққа  қарсылықты  Кейпiн  батыр  арқылы  кҿрсетiп,  оны 
басқаларға ҥлгі ету.  
Ҧлы  Абай  Ескендiрдiң  басқыншылық  ҽрекетiн  ҽшкерелеу  арқылы,  ҿз  заманының 
отаршылдығын  ҽшкереледi  десек,  филология  ғылымдарының  докторы  Бейбiт  Мамраевтың 
«ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының қай-қайсысы да Абайдың ақындық мектебi арқылы 
ҿттi.  Ҧлы  Абайдың  романтика-реалистiк  кҿзқарасы  ХХ  ғасыр  басында  романтизм, 
сентиментализм,  символизм,  реализм  секiлдi  кҿптеген  ҽдеби  ағымдардың  тууына  ықпал 
еттi»/3,13б./,-  дейдi.  Осы  жерде  Абайдың  биiк  арман-мҧратының  Шҽкiр  шығармасындағы 
жалғасын тану қиынға соқпаса керек.  
Жердiң,  малдың  таланып,  халықтың  қырылып  жатқанын  кҿзiмен  кҿрген  ақынның 
тапқаны, ел ҥшін егеске тҥсіргенi, тҥріктiң батыры - Кейпiн. 
Шҽкiр  орта  ғасырдағы  Ақсақ  Темiрдiң  ел  жаулағыш  ҽрекетiн  кҿрсетiп,  жалпы 
басқыншылыққа,  ҽділетсiздiкке  қарсы  кҥресе  бiлу  керек  деген  идеяны  насихаттайды.  Осы 
тҥріктiң  батыры  -  Кейпiннiң  Тҥркiстан  маңы,  қазақ  елiнде  жҥріп  халықты  ҽдiлеттiлiкке, 
бостандыққа бастауы, жеке ел болып, тҥркi халықтарымен қайта табысып жатқан кезде осы 
поэманың  ҿмiршеңдiгi  айқындала  тҥседi.  Осы  поэма  арқылы  ақынның  барлық  тҥркi 
халықтарының бiрлiгiн, ынтымағын аңсаған ойын тану қиын емес. 
Шығарманы  оқығанда  халықтың  ҽдiлеттi  аңсаған  арманын  арқалаған,  жанын  берiп, 
қанын  шашып  тҿтенше  iске  ҧмтылып,  ерекше  ерлiк  кҿрсеткен  батырдың  романтикалық 
келбетiн    кҿремiз.  Мҽселен,  эпостық  жырларды  жас  кезiнен  жатқа  бiлетiн  ақынның  
батырлардың ҧрыс алаңында кҿзге тҥсіп бел алатын, атам заманнан берi келе жатқан дҽстҥрін 
Кейпiннiң  батырлық  образын  жасауда  романтикалық  леппен  шебер  суретттеген.  Он  сегiз 
жасында, тҥрік-араб соғысында тҥрік қолбасшысы оққа ҧшып, тҥріктен жiгерлi жас шықпады 
деп,  патшасы  Ғаппас  ҧрысқа  ҿзi  шыққалы  тҧрған  жерiнен  Кейпiн  шығып,  арабтың  шебiн 
бҧзып,  батыр  атанған.  Кейпiннiң  батырлығының  ерекше  кҿзге  тҥсетiн  жерi  ыстық  қҧмда 
қатты желге ҧшырап, аттары жҥре алмай қҧлап, адамдарының жартысынан айырылып, судан 
тарыққан ҽскерiне: 
Сарқылсын сендер ҥшін денеден қан, 
Сендерге қҧрбан болсын бҧл қҧрған жан, 
Суға жетiп алыңдар сендер ҿлме 
Қанымды  бҿлiп  iшiп  бiр  тамшыдан  /4,  87б./-  деп  қанын  бҿлiп  бермекшi  болса, 
алдында  тосып  тҧрған Темiр  ҽскерiне  қарсы шауып, жалғыз  ҿзi ҧрысқа шығып  мерт  болған 
жерiн ҿршiл романтикалық пафоста суреттеген. 
Поэмада  ҽдiлеттiлiк  iздеген  халық  ҧлы  ҧнамды  тҧлға  Кейпiннiң  бойына  қайсарлық, 
сертке,  достыққа  берiктiк  қасиеттердi  де  жинақтап  ҽрекет  ҥстінде  нанымды  кҿрсете  бiлген. 
Ақын  Кейпiннiң  адамгершiлiк  қасиетiн  қалыптастыруда  шындықтан  тыс кетпейдi.  Мҽселен, 
автор  Кейпiннiң  бойынан  батырға  тҽн  қасиеттермен  қоса  iшкi  жан  сезiмiнiң  сҧлулығын  да 
аша  бiлген.  Кездейсоқ  кездескен  Гҥлнҽрмен  арадағы  махаббат  сҥйіспеншiлiгiн  кҿркемдiк 
бояумен шебер суреттеп, адамгершiлiгi мол азаматқа тҽн берiктiк, тҧрақтылықты кҿремiз. 
  Поэма  кейiпкерiне  ақын  заманы  тудырған  ҽдiлетсiз,  жағымсыз  қылықтардың  бейне 
бiр  елесi  болу  қызметiн  де  жҥктеп,  ҿзiнiң  негiзгi  гуманистiк,  ағартушылық  бағытына,  адам 
қоғамының рухани ҿрiсiн жоғарылату мақсат-мҧраттарына сҽйкестендiредi. 
  Шҽкiр  Ҽбенов  осы  поэмасында  да  эпостық  жыр  дҽстҥрімен  жазба  ҽдебиет  ҥлгісiн 
шебер байланыстыра бiлген. 
Тiленшiдей тiленген деп 

сусын бер

, 
Бҧлттан сусын сҧраған ҿсiмдiктер. 
Тҥнгi шықпен сусыны қанғандай боп, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
54 
 
Рахаттанып қалқыған ҧйқысын кҿр/5, 57б./. 
Осы нағыз шебердiң қолынан шыққан айшықты ҿрнектер, кҿркем пейзаж Кейпiннiң 
тағдырымен байланысты суреттелген.  
Шҽкiрдiң замана халi мен табиғатты салыстыра суреттеуiнен ҿзiне дейiнгi ақындардан 
ҿнеге алып қана қоймай небiр тың теңеулер, тапқыр салыстырулар қолданады. 
 Поэма  негiзiнен  баяндау,  суреттеу,  диалог,  монолог  элементтерiнен  қҧралып, 
эпикалық  суреттеу  де    басым  келедi.      Поэма  мейлiнше  кҿркем,  терең  мазмҧндылығымен 
қҧнды. 
 Қазақ  ауыз  ҽдебиетi  мен  жыраулар  поэзиясын  жақсы  бiлуi,  шығыс  халықтары. 
ҽдебиетiмен,  Абай,  Шҽкҽрiм  шығармаларымен  толықтай  таныстығы  осы  поэманың  айтпақ 
идеясының тҧжырымды, терең мазмҧнды, мейлiнше кҿркем болуына мол мҥмкiндiк берген. 
 
1.
 
Қазақ Совет энциклопедиясы. – Алматы, 1973. 2 т. -7- б.  
2.
 
Әбенов Ш. Дастандар. - Алматы: Жазушы,1991.-335 б. 
3.
 
Мамраев  Б.  Шәкәрiм  Құдайбердiұлы  -  Абай  дәстүрін    жалғастырушы. 
Шәкәрiм  Ұлы  Абай  дәстүрін  жалғастырушы  және  дамытушы  тақырыпты  республикалық 
ғылыми-теориялық  конференция материалдары. - Семей, 1998. 157-б.  
4.
 
Әбенов Ш. Қозы Кӛрпеш - Баян сұлу// Әдебиет   майданы.1937.6. 34-39  б. 
5.
 
Әбенов Ш. Қозы Кӛрпеш - Баян сұлу// Әдебиет   майданы.1937.6. 79-89  б. 
 
Резюме 
В  статье  рассматриваются  историко-литературные  особенности  поэмы  «Кейпін 
батыр». 
 
Summary 
In the article consider historic-literary peculiarity poem «Кейпін батыр». 
 
 
 
 
КӚРКЕМ ПРОЗАДА КӚРІКТЕУ ҚҦРАЛДАРЫН ПАЙДАЛАНУДАҒЫ ЖАЗУШЫ 
ШЕБЕРЛІГІН ТАНЫТУ 
 
А.Д.Ибраева - 
Абай атындағы ҚазҰПУ аға оқытушысы, филология ғылымдарының кандидаты 
           
Шеберлік  мҽселесі  туралы  ҽңгіме  –  қазіргі  қазақ  ҽдебиетінің  ең  бір  буынды  жері. 
Оқушы талғамы кҥн санап ҿсуде. Ҽрине, қазақ ҽдебиетінің қҧнды туындылары атанған, Одақ 
кҿлеміне,  бҥкіл  дҥние  ҽлеміне  белгілі  болған  шығармалар  да  бар.  Дегенмен  шеберлік 
шыңында кҿп уақыт аралығына қарамастан тҧрақтап қалатын туындылар бірлі–жарым ғана. 
Ғ.Мҥсіреповті қазақ ҽдебиеті алыптарының бірі, майталман жазушы, сҿз зергері дейміз. Оның 
шығармаларын  оқыған  оқырман  қызығушылығы  ҽлі  де  толастар  емес.  Бҧл  рас.  Бірақ,  осы 
тартымдылық  кҥш–қҧдіреті,  шеберлігінің  сыры  неде  деген  сҧрақ  қойып,  соған  зерде  салып, 
терең  ҥңіліп  жауап  іздеп  жатпаймыз.  Оқып  тамсанумен  шектелеміз.  Осы  ретте  қаламгер 
мҧрасының  ҽдемілік,  ҽсерлілік  қасиеттері  тҿңірегінде  сҿз  қозғап  кҿрейік.  Ғ.Мҥсірепов  «Ер 
ана»  деген  ҽңгімесінде  соғыс  зардабын  былай  суреттейді:  «Қаланың  қапталдай  орап, 
мҧңартып  тҧратын  кҿк  зеңгір  қалың  орман  астан–кестен.  Шашын  жайып  жіберген  ақ 
қайыңдар,  жазықсыз  қираған  қарағай  бауырын  жоқтап,  ақырын  ғана  сыңсып  жылап 
тҧрғандай. Қалың орманның ҿрт шалған тҧстары тҥскен тістің орнындай кетіліп қалыпты да, 
қап – қара болып опырайып тҧр. Ну орманның қала жақ беті қысқы кҿрпесін қалың жамылған 
жазық дала, бҥгін бетіне қорасан шыққандай шҧп –шҧбар. Ол шҧбартып жатқан қопарылған 
жер, бҥктеліп жптқан ҿлік денелері. Ҽр жерге намазға жиналғандай топ қҧзғындар отыр да, 
қуанғаннан  қҧйрығына  дейін  қынық  қағып  жҥр».  Мҧндағы  жеке  теңеулердің  ҿзі  уытты 
астарға ие болған. Ҽсіресе, «шашын жайған ақ қайыңдар, жазықсыз қираған қарағай баурын 
жоқтап,  сыңсып  тҧр»,  деген  теңеу  неткен  образдылық  десеңші! Бҧл –  кҿркем  сҿз шеберінің 
қолынан шыққан ҽсем сурет.   
 
Мҧндағы  жеке  теңеулердің  ҿзі  уытты  астарға 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №3 (45), 2013 ж. 
 
 
55 
 
ие болған. Ҽсіресе, «шашын жайған ақ қайыңдар, жазықсыз қираған қарағай баурын жоқтап, 
сыңсып тҧр», деген теңеу неткен образдылық десеңші! Бҧл – кҿркем сҿз шеберінің қолынан 
шыққан ҽсем сурет.  

жүктеу/скачать 2,21 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: