Table of Contents бірінші бөлім (Роман) ТҰҢҒИЫҚта бірінші тарау кездесу
жүктеу/скачать 2,13 Mb.
|
Ботагөз. Сәбит Мұқанов
| ТӨРТІНШІ ТАРАУ
ЖАНТАЛАСТА 1 Амантайдың бір топ жігіті жанжалдың бас кезінде «Степняк» алтын заводының ұлықтарын өлтіріп, заводты талағанда, Темірбек бірнеше жұмысшымен соларға қосылып кете барды да, содан қайтпады. Үйде Ұлберген мен Ботагөз ғана қалды. Итбайды Амантай тобы өлтіргенін, басын балтамен шабушы Темірбек екенін Ұлберген мен Ботагөз естіді. Аздан кейін, Итбай тұқымы үкіметтен солдат алып, елге шыққан хабары тарады. «Итбайды өлтіруге қатынасқан адамның, тұқымын түгел қырады екен» деген хабар тарады. Бұл хабардан қорыққанмен ,күн санап емес, сағат санап Асқарды күшен Ботагөз келуін тосты, және шешесін де тастап кетуге болмайды,– ол төсек тартып жатып алған, халі ауырлап барады... Сондай жағдай салдарынан Амантай тобына ,кете алмаған Ботагөз, үйде қарап отырса аштан өлетін болғасын, заводқа тәшкемен балшық тасу жұмысына кірді. Асқар кешікті. Хабар жоқ. Не болғанын білмей, Ботагөздің де, Ұлбергеннің де шыдамдары тоза түседі, жүректері тулай түседі... Бір күні Ботагөз жұмыстан қайтып үйіне келсе – үй іші опыр-топыр шашылған, шешесі терде бүктүсіп жатыр. «Бұған не болды?» деген оймен шешесінің қасына кеп, «апа!» десе, дыбыс бермейді. «Апыр-ау, бұл қалай?!» деп Ботагөз шешесінің басын көтеріп еді, жүрегі су ете түсті: маңдай сүйегі жоқ, басының іші үңірейіп тұр!.. Беті баттасқан қан... Көзі жерге түсіп еді, ұйысқан қанға баттасып миы жатыр... Ботагөздің дірілдеген қолынан шешесінің былқылдаған жансыз денесі түсіп кетті. Жылайын деп еді, көзінен жас шықпай қалды. Не қыларын, не болғанын білмеген ол, қаққан қазықтай бір орыннан тырп еткен жоқ. – Ойбай, жасырын!– деген сөз шалынды оның құлағына осы кезде. «Бұл кім?» деп қараса, көрші үйдің шалы екен. – Жаңа,– деді шал сасқалақтап,– Итбайдың төре баласы Сарыбас... солдатпен... шешеңді атып өлтіріп кетті... саған кетті!.. Жасырын!.. Итбайды Амантай тобының өлтіргенін, оның ішінде Темірбек те болғанын Ботагөздің құлағы шалған еді, сондықтан сағат санап ол жақтан қауіп күтетін, міне, келді сол қауіп!.. Есінен адасқан Ботагөзге шалдың қорқыныш сөзі әсер бермеп еді: – Шырағым-ай!–деді шал,– саған не болды?.. Өлген артынан өлмейсің. Тез тығыл! – Өзің бірдеме ғып жасыр,– деді шалдың кемпірі,– есінен адасып тұр ғой, не ес бар дейсің?!. Сол арада шахтыдан шыққан, тау боп үйілген сары балшық бар еді. Соның бір шұқырына шал есік алдында жатқан арбаның қорабын төңкерді де, «осында жата тұр!» деп Ботагөзді жетектеп алып барып, қораптың астына жатқызып, үстіне жеңіл ғып топырақ үйді. Мұны жан адам көрген жоқ. Итбай тұқымдары Ботагөзді жұмыс басынан таба алмай үйіне қайта келіп еді, жоқ!.. Көршілерін қысып еді, айтпады. Кошкин бірге екен. – Ертеңге шейін,– деді ол көршілерге,– таппасаңдар, бәріңді де ұстап айдаймын, аттырам!.. Темірбекпен бірге істейтін бір момындау жігіт бар еді. Ботагөзді ұстап беруге қимай, қайда сақтауды білмей сасқан шал, соған ақылдасты. Түнде жігіт Ботагөзге сөйлесті. – Саспа,– деді ол оған.– Төсек-орын, киім-кешегіңді ал да, маған ер, шахтыға апарып жасырайын. Бір жөні болғанша, содан шықпа. Біздің жігіттерде сыр шашатыны жоқ. Тірі жанға айтпайды. Егер көзге көрінер жерде болсаң, Итбай тұқымы таптырмай қоймайды. Басқа амал таба алмайтын болғасын, Ботагөз жылап-жылап, таң біліне шахтыға түсті де, бір қуысты мекен етті. Ботагөзді шахтыға неге ертіп түсіргенін білмеген старатель жігіттерге, жасырған жігіт мән-жайды айтып еді. – Егер жалғыз қалғанда өзі қорқам демесе, біз шахтаны аямайық. Бұтаға қорғалаған торғай да қалады деген. Панасыз адам. Оның дұрыс болған,– деді жігіттер. Бір партияда старатель боп істейтін жиырма екі жігіт еді. Олардың кейбіреулері Темірбектің қарындасы барын, ол қарындасы заводқа келгенін білмейтін. – Жақсыны көрмек үшін деген,– деді старатель жігіттің біреуі, сығырайып жанған шамын көтеріп Ботагөздің бетіне тосып,– мен мына қара көлеңкеде өзіміздің жігіттердің біреуі екен десем, осындай мәндерің, бар ма еді?.. Жігіттер жұмысын бітіріп, лампы қалдырып шығып кеткенде, дүниеде адам баласының басына келетін қорқыныштың бәрі елестеп, Ботагөздің үрейі ұшты. Өзі арап қарпы оқуын білмегенмен, Ботагөз кейде, кейбір қыссаларды оқыған адамды тыңдаған еді. Сол қыссалардың ішінде «Шаһмаран» деген болатын. «Шаһмаранның» қысқаша мазмұны: Жамсап деген жетім бала, бірнеше кісімен тауға отынға барады. Отын теріп жүргенде бір құдық кездеседі. Құдықтың түбіне Жамсап үңілсе – жалтырап алтын көрінеді. Алтын көрген Жамсап, жолдастарын шақырады. Жолдастары Жамсапты беліне арқан байлап алтынды алып шығуға құдыққа түсіреді де, Жамсап алтынды арқанға байлап бергесін, алтынын алып, құдықты жауып, жолдастары кетіп қалады. Терең құдықтан шыға алмай сасқан Жамсап жанталасып, тастан басқыш істеуге, маңайындағы тастарды қопарып үйеді. Тастарды солай қопарып жүргенде, бір тастың астынан тесік шығып, сол тесіктен сәуле түседі. Жамсап ол тесікті далаға шығатын жол екен деп, тесікпен өрмелеп әрі қарай барса, бір кең дүние кездеседі. Ол дүние адам дүниесі емес, жылан дүниесі боп шығады. Айнала илеуден өрген құмырсқадай құжынаған жыландарды көргенде, Жамсаптың зәресі ұшады. Бірақ, жылан жер үстінің жыланындай емес, тіл білетін жыландар болып шығады. Үрейленген Жамсапқа, жыланның біреуі адамша сөйлесіп: «Шаһмаран деген патшамыз бар, соған апарайын. Бізден қорықпа, біз тимейміз» дейді. Жамсап Шаһмаранға барады. Көп жыл соның қолында тұрады. Шаһмаран өте ақылды, көпті көрген, ғалым патша боп шығады. Көп жылдан кейін Шаһмаран Жамсапты босатып, Жамсап Шаһмаранға: «адамға айтпаймын» деп берген уәдесін ұмытып ,кетіп, көргенін біреулерге айтып қойып, ақырында Шаһмаран әлекке ұшырайды». Шахтада жалғыз қалған Ботагөздің көз алдына осы қыссаның суреттері елестеді. Жан-жағында үңірейген қараңғы жолдардан бұған қарай мың-миллион жыландар жорғалап келе жатқандай болды. Ботагөздің денесі бір қызды, бір мұздады. «Не деген қорқыныш!..» Адам неге көнбейді?.. Бірте-бірте шахтаға бойы үйренген Ботагөз, «осы күйім өзгермесе, біразға шейін шыдармын» деп жүр еді, шахтадағы қараңғы өмірді көпсінгендей, оған және бір зұлымдық кездесті. Бойы үйренген салқын ауалы, дымқос шахтада, сығырайған шамның әлсіз жарығына тосып, таныс біреу арқылы үйінен алдырған Толстойдың «Анна Каренина» атты романын жұмысшылар тарай Ботагөз оқып отыр еді, біреу шахта ішінде сазды шалпылдатып келе жатқандай болғасын сескеніп, түрегелді. Сазы шалпылдаған жаққа қараса, лампасының оты жылтылдап біреу, рас, келе жатыр екен. Келе жатқаннан онша үрейлене қоймаған Ботагөз, «Апыр-ау, бұл кім? Бұл мезгілде шахтада кісі болмайтын еді ғой!» деп қарап тұрды. Лампа ұстаған адам жақындап еді, шахта аузында тұратын күзетші шал екен. – Қорықтың ба, шырағым?–деді шал,– қорықсаң да айтайын: жаңа Итбайдың Сарыбасы мен урядник келіп, «шахтаға жан жолатпа, ешкімді шығарма да, кіргізбе де!..» деп кетті. Түстері суық. Сені сезді ме деймін, шахтаны тінтетін түрлері бар. Тез шық! Пана ізде! Мен кеттім, шырағым, тез! Сарыбасқа Ботагөздің жасырынған жерін хабарландырған адам, Ботагөзге «ойнап-күлейік» деген сөз айтып, оны Ботагөз қабылдамаған соң, өшігіп, еш алуға Сарыбасқа білдірген, жоғарыда аталған – шаммен Ботагөздің кескініне қараған жігіт екенін күзетші шал естіген жоқ; Ботагөзге де ондай ой келген жоқ. – Құрысын бұл өмір!– деді Ботагөз шал кеткесін дауысын шығарып, жылап,– Анна Каренина осындай қиянат дүниесінің ызасына шыдамай поезға түсіп өлген еді. Ендігі өмір құрысын! Өлгеннен басқа қызық жоқ! Өлуге бел байлаған Ботагөз өзін шахтада өлтіруге жарайтын құрал іздеп, жан-жағына алақтап аз тұрды да: – Жоқ!– деді өзіне өзі бір кезде,– бұл шахтада өлсем мені жан білмейді. Тым болмаса «Тұяқтың қызы өліпті...» деген артымда атақ қалсын. Көзге түсетін жерде өлейін. Оның үйінің алдыңғы жағында, кішірек томарлы көлдің жағасында қарағайлар болатын. Соның біреуіне асылып өлейін деген ойға келген Ботагөз, «Анна Каренинаның» Каренина поезға түсіп елетін беттерін жыртып ап қалтасына салды да, шамын алдына ұстап тысқа шықты. Бұл шыққан кезде күзетші шал түрегеп, жан-жағына алақтап қарап тұр екен. – Қала жақтан күбір шығады,– деді шал Ботагөзге,– тез жөнел, шырағым, ұсталып қаларсың. – Бала-шағаңның игілігін көр, ата, қош!–деп Ботагөз жылдамдата басып қалаға кіргенде, панармен шахтаға қарай кетіп бара жатқан бір топ адамды көрді. «Солар» деп ойлады ол. Ботагөз үй-үйдің арасымен келе жатып, бір үйдің есігінің алдындағы арбада таң асып байлаулы тұрған аттың қыл шылбырын шешіп, қолына алды да, тура қарағайға тартты. Көлдің жағасына тырбиып сирек өскен қарағайдың ішіне кірген Ботагөз қисықтау біреуіне өрмелеп шығып, шылбырдың бір ұшын тұзақтап мойнына салды да, бір ұшын қарағайдың имек бұтағына байлады. Бұл істерді істегенде өмір оған көк тиын күрештей қымбат көрінген жоқ. Жібін ыңғайлап алғаннан кейін ол екі қолын арқасына айқара ұстап, төмен қарай қарғыды. Денесі қисық бұтақтан салбырап, мойны тұзаққа қылғынган кезде Ботагөз жанталасты. Бұл кезде таң сіберлеп атып, Көкшетау жеріндегі сол мезгілде сіркіреп сапырылатын бұлт, күншығыс жағы шығар күннің сәулесіне қып-қызыл боп боялып астан-кестен, бұрқан-тарқан көшіп барады екен. Кеңірдегі қылғынғаннан кейін шарасынан шыққан Ботагөздің көзіне дүние қызық, өмір тәтті көрінді. Өмірді қимаған ол, жалма-жан мойнындағы қылтұзақтың салбыраған бауына жармасып, жоғары көтеріліп дем алам ба деп еді, денесін көтеруге қолының әлі келмеді. Бірдеме ілігеріме екен деп аяғын тыпырлатып еді, ешнәрсе ілікпеді.. 2 Қызылжарға барып, одан Омбыға барып, большевиктер ұйымын таба алмаған Асқар, Омбының қалалық управасындағы танысы арқылы, қолына Петроград барып қайтатын документ түсіріп тығыз жүріп кетті. Петроградқа жетіп, Смирновты іздеп барса, Сібірге айдалып кетіп, сонда өлген екен. Булатов та сол 1913 жылы Асқармен бірге тұтқынға алынғаннан кейін, Сібірдің Туруханов өлкесіне жер аударылып, Сталинмен бірге болыпты да, биыл көктемде қашып кепті. Ол қазір жасырын атпен, саяси қызметте екен. Булатовпен де, ол арқылы Петроградтың сол кездегі басшы большевиктерімен де сөйлескен Асқар, Россияның жалпы саяси халін ұқты, революцияның өрті дауылдап келе жатқанын көрді. Большевиктер оған қазақтың еңбекші көпшілігінің көтерілісін басқаруды, ол көтерілісті, дауылдап келе жатқан пролетариат революциясына ұштастыруды тапсырды. Сол тапсырмамен қайтқан Асқар суыт жүріп, ел шетіне жетіп еді, Амантай қолының Итбайды өлтірген хабары, одан көтерілісті басуға шыққан жазалау отряды Амантай тобын қамап алғандығы естілді. Асқар Ботагөзді сұрастырса, ол әлі «Степнякте» екен. Оның не халде екенін естіген Асқар жасырынып барып, ертіп ап, ретін тауып Амантай тобына қосылуды мақсат етті. «Степнякке» ол түнделетіп салт барған еді. Күндіз баруға, я түнде болса да арбамен барса, көзге түсіп, білініп қалармын деп қорықты. Итбай тұқымы оны да іздейтінін естіді. Ботагөзді мінгізіп кетуге, бір салт атты жетекке алды. Сүйтіп, түнделетіп сапар шеккен Асқар завод маңайына келген соң, шахталардан шығарылған тау-тау балшықтарды аралай, қаланы жиектей келе жатып, Ботагөз асылған ағаштың тұсынан дәл асылар кезде келіп шықты. – Асқар!– деп дауыстап барып, қисық ағаштың бұтағынан қарғыған еді Ботагөз. Осы дауыс, сол ағашқа деңгейлеп келіп қалған Асқардың құлағына сап ете ғап, оған: «ойпырай, Ботагөз болмаса игі еді» деген ой кеп кетіп, ол атын тебіне ұмтылды. Жетектегі ат тартынып еді, Асқар оны тастай беріп, үйілген балшықтың арасынан шоқытып шыға келді. Қараңғыға үйренген оның өткір көзіне ағашқа салбыраған адам шалына кетті. Зәресі кеткен ол шауып кеп тоқтай қалса, асылған адамның аяқтары, әлі жаны барлығына куә боп, ербеңдеп тұр екен. Адамның денесі салт кісінің қолы жететін жерде екен. Асқар жалма-жан қалтасындағы бәкісін алып, асылған жіпті қиып жіберді де, босаған денені құшақтай аттан түсе ғап, мойынды қия қылғындырған тұзақты кере тартып, жазып жіберді. – Бота! Ә, Бота!– деді ол Ботагөзді енді танып, бетін бетіне тақап,– дыбыс берші!.. Күткен дыбысын Асқар жарты сағат кезінде әрең алды. Оған шейін ол тек бүлкілдей соққан тамырдан ғана дәмеленді. Есін жиған Ботагөзден сұраса, патша өкіметінің жазалаушы отряды Амантай тобының ойранын шығарып, қырғыннан, қашқаннан қалғанын тұтқынға алған. Енді не істеу керек? Бұл сұрауды берген Ботагөзге Асқардың айтқаны: – Қазақтан көп жігіт майданға кетті. Өзін, естіген жолдасым Булатов айтып еді: «егер еліңдегі көтерілісті патша армиясы басып тастаса, сен майдандағы қазақ жігіттердің арасына кел де, саяси жұмыс жүргіз» деп. Сен ренжімесең, мен соған кетем. Ботагөзден рұқсат алған Асқар, оны ертті де қауіпті адамдарынан жасырынып, Қызылжар жаққа жөнелді. Ол жақта оның Ержан дейтін нағашысы болушы еді, Ботагөзді ол сол үйге қалдырып кетпек болды. 3 Амантай тобының тарау тарихы төмендегідей жағдайда болған еді: Асқар Петроградтан оралып келгенше, Меңіреудің ну қарағайына паналап, қолымды көбейте берейін деген Амантайдың ниетіне оны аулауға шыққан патша өкіметінің, әскері жеткізбегені, бұл жақтан ауатын болған соң, Итбайды өлтіріп кетпек боп, ол ниетіне жеткенін жоғарыда баяндадық қой. Итбайды өлтіріп, әрі Ереймен тауына қарай сырғыған Амантай, өзі құраған қосындыға әр елден топ бастап келген жігіттерді жинап алып ақылдасты. – Бұл арада жатуға болмайтынын көріп отырсыңдар,– деді ол,– жан-жақтан келген хабарларға қарағанда, әр жерден солдаттар жақындап жүрсе керек. Көкшетауға келген солдатты бастап Итбайдың баласы Сарыбас пен інісі Елікбай келе жатыр деген хабар алып отырмыз. Мынау Шарлақты басып, Омбыдан солдат шықты деген шапқын келді. Біреулер Ақмоладан солдат шықты деп айтады. Арам өліп жүрмейік. – «Алла дегенмен жан қалмайды»,– десті шеттен келген жігіттер,– жалбарынғанмен аяр жау жоқ. Тұрғын елдің жігіттері өздері біледі: ерсін, ермесін.. Ал, біз, мына шеттен келген жігіттер, үйден қанды торсыққа құйып шыққамыз. – Ал, ел жігіттері, сендер не айтасыңдар?–деді Амантай, өз елдерінің басты жігіттеріне,– біреудің көңілі үшін ерімеңдер. Мен үшін атқа мінбеңдер! Сөздің басын ашып айту керек: ешқайсың тойға бармайсыңдар. Ертең бастарыңа қиын күн туса, менен көріп жүрмеңдер. Басыңды оққа байлап атқа мінесің. Дүрмекке еріп жүрген ақсақалдардың біразы Амантайды ақыл айтып тоқтатпақ болды. – «Басқа келген пәледен, бастан құлақ садаға» деген,– десті олар,– бұл, елге түскен бір пәле. Патшаға кімнің әлі келген. Онымен арпалысам деп талайлар мертіккен. Болысты өлтіргендерің әнтек болды. Енді қолмен істегенді мойынмен көтеру «ерек. «Еркек тоқты құрмалдық» деген. Бірер азаматтың басын қорғаймын деп, артта қалған – еңкейген қарт, еңбектеген жастың көзінің жасы, мұрнының боғы, обал-жазығы мойындарыңда қалып жүрмесін. Тіл алсаңдар тараңдар, жарықтығым. – Мен айттым, айтатынымды!– деді Амантай түрегеп.– Ал, мен атқа міндім, бозбала!.. Ергенің ер, ермегенің қал! Аты байлаулы үйге Амантай жігерлі адыммен барды да, көкқасқа атқа мініп: – Ал, Бүркітбай!–деді айқайлап,– мен сонау жотада көрінген жарқабақ тасқа барып ту тігем, әкел туды!.. – Ақсақал, ту әзір емес те,– деді Бүркітбай. – Неге? – Тудың түсі қандай болатынын ақылдасамыз деп еді ғой жұрт. Мен соған қарап жүрмін. Амантайдың есіне Асқардың «қызыл ту тігейік» деген сөзі түсті. Неге ол «түсті» ту тігу туралы айтқан Асқардың сөздері көңіліне ұялаған Амантай жауап күтіп, кескініне үңілген Бүркітбайға «Қызыл ту!» деді. Бүркітбайдың қойнында туға арналған екі еннен құраған, ұзындығы үш кезден артық, бір ақ жібек, бір қызыл жібек бар еді. Амантай «Қызыл ту» деген соң, Бүркітбай қызыл жібекті қойнынан алып, ұзын құрықтың басына бір шетін кере байлап, туды Амантайдың оң қолына ұстата, атқа мінді. – Ал, мен кеттім!– деп Амантай туын желбірете, атын тебініп жіберіп, тарта жөнелді. Нысанаға алған жотасына жеткенше, Амантай артына қараған жоқ. Көкқасқа ат семізден жарап, бабына келіп жүр еді. Бұл жолы шабысқанда ол құс боп ұшып келе жатқан тәрізденді «Ер қанаты – ат» деген мақалды иманындай көретін Амантай, арттағы желді алдына шығарып, алдынан соққан желге жалы тік тұрып, кеудесін көкке көтере, тұяғын топыраққа қашай сала, аузын арандай аша, ақ көбікті езуінен бұрқырата сілтеген Көкқасқа атқа жан-тәнімен разы болды. Көз ұшында көрінген жартасқа қалай жеткенін Амантай сезбей ғап, аттың қызу шабысымен жартасқа ту тігем дегенін ұмытып, қасынан ағып етіп бара жатты да, «тоқтайды екем ғой» деген ой түсіп, аттың тізгінін тежеп барып, жартастың арғы жағынан ойысып бұрылды. Артында құйрық тістесе «еле жатқан салттыға Амантай көз қырын салып еді – Темірбек екен. Астында Итбай тартып алған Балтабектің Қоянкөгі. Одан кейін келе жатқандардың қанша жан екенін шаңдақ көрсетпеді. Амантай жартастың қасына кеп секіріп түсіп, атын Темірбекке ұстатып, текшеленген тастың төбесіне өрмелеп шығып, екі тастың арасындағы бір жарыққа тудың сабын қадады. Осы кезде сатыр-күтір шабыспен артында келе жатқан топтың алды жартастың маңайына үйіріле бастады. Аттанған жерлері онша жырақ болмағанмен, жартастың айналасына жігіттер биенің екі-үш сауымы кезінде зорға жиналды. Содан кейін әр жақтан бірен-саран бытыраңқы келе жатқандарға қарамай, күні бойы тастың үстіне шегелегендей тік тұрған қалпынан қозғалмаған Амантай: шоғырланған топты мөлшерлеп, «шамасы 30–40 мыңдай барсын,- ау!» деп жорамалдады. – Ал, жұрт!– деді Амантай бір кезде айқайлаған дауыспен,– бүгін осы маңда қонамыз да, ертең таң сәріден Ерейменге беттеп тартамыз. Бүркітбай, бері келші! Сенька, сен де кел бері! Үстіне жүк тиеген түйелердің алдында тұрған Бүркітбай мен Сенька жартасқа өрмелеп, Амантайдың қасына барды. – Қару-сайманның қағазы сенде еді ғой, Сенька,– деді Амантай,– оқышы, мына жұрт естісін, не қару барын. Қазақ тілін жақсы білетін Сенька қару-құралдың тізімін қалтасынан алды да, оқи бастады: – Орыс винтовкасы – жетеу, бытыра мылтық – жүз он екі, шиті мылтық – сексен үш, екі наган бар. Он бір алты атар бар... Ар жағында атар мылтық болмаған соң Сенька кідіріп қалып еді. – Неге бөгелесің?– деді Амантай,– оқи бер. Бізде мылтық соғатын завод жоғын жұрт білмей ме? Әр жерден қайыршының бақырындай жинаған мылтықтар емес пе? Оқ қанша? – Шамасы бес жәшіктей винтовка оғы бар. Заводтың дүкенінен талаған он жәшік қорғасын оқ бар. Жарты пұтқа жақын кесек қорғасын бар. Ішінен қорғасынын жарып алатын бір қаптай балалардың сақасы бар. – Әлгі бір алтын заводында, жер астының тасын сындыратын бірдемелер бар еді ғой? – Одан екі жәшігін қолға түсіріпті ғой. Егер, атуын білсек. – «Басы қаранын, бәрі игі»,– деді Амантай,– қолда бары жақсы. Қысылып бара жатсақ қалай ататынын білеміз. – Ендігі қару,– деді Сенька күліп, оқыған қағазын бүктеп, көпшілікке,– өздеріңнің қолдарыңдағы қамшыларың мен сойылдарың, сойылға шанышқан істік темірлерің, белбеулеріңе қыстырған айбалталарың. – Егер қолма-қол келтірсе, осы сойылмен де қырып шығамыз!– десті жұрт шу етіп. – Ал жігіттер!–деді Амантай таудың, тасқа қадаған сабын суырып, шыңнан түсуге ыңғайланып,– күн кешкіріп қалды. Сонау бір қырдың астында көгалды жер болушы еді. Соған барып түнейік. Бүркітбай, сен жылқы жаққа бар. Қоналқы жаққа қарай айдат жылқыларды. Түйелерді Темірбекке бер, сол жетектесін. Қолайымен сиырларға да бақташы тап. Қару-құралға, Сенька, сен ие бол! Көтерілісшілердің Байсақал тұқымы бар, басқа байлар бар – барымталап алған малы: он мыңдай жылқы, мыңға жақын түйе, бес-алты жүздей ту сиыр мен өгіз, төрт-бес мың қой еді. Бүркітбай соларды жайғастыруға кетті. Биіктігі аташ бойындай жартастың текшеленген қырларына аяғын қадай басып, төмен түскен Амантай, атына ырғып мініп алды да: – Ал, тарттық, Ереймен тауына!– деді. – Тарт! Біз артыңда!– десті жұрт. Ерейменге беттеп аттанған алғашқы екі күнде, артымыздан қуғыншы жетіп қалар деп, Амантай суыт жүргендіктен, семіз айғырлардан бесеу-алтауы ыстық күнге түтігіп өлді. Кенже туған құлындар болдырып, жүруге жарамады. Қара мал тіпті кейін қалды. – Бұл жүріспен отырсақ, малдың көбі қызыл май боп бүлінеді. Жан-жаққа шалғыншы сала отыра, алдымызға қарауыл, артымызға тосқауыл қоя отыра, енді малдың жайына қарау керек десті жұрт. Бұл сөз ақылына қонған Амантай малдың бабына қарап, күн ысыған соң қозғамай, таң салқынымен, кешкі салқынмен көшіп, түнде малды да, жігіттерді де ұйықтатып, күніне жақсы бір көштік жерден артық жылжыған жоқ. Бірақ мықты атпен, сенімді жігіттерден сайлап алып қарауылды, шолғыншыны, тосқауылды мықтап қойды. Тосқауыл артында бір кеш жер қалып, қарауыл алдында бір көш жер жүріп отырып, шыңдауыл қос маңындағы биікке шығып қарап, шолғыншылар екі қанатты айнала, бір көштік жерді күнінде әлденеше рет ,орап шолып отырды. «Қай жақтан жау кеп қалады?» деп сескенген ет жүрек, бірер күннен кейін жасанған жау кездесе қоймаған соң басылды. – Әйтеуір жылқының бабына қарап айдайтын болғасын,– десті жігіттердің кейбіреулері,– биені қосақтап, жолшыбай қымыз іше отырайық. – Ноқта, желіні қайдан табамыз, көнек, торсық та жоқ, ашытатын қор да жоқ,– дегендер болып еді, Амантай қарсы болмағаннан кейін оның бәрі де табылды. Тіс қаққан сақа жігіттер бұл жайды күні бұрын ескеріп, желі, ноқтаны елден ала шыққан екен. Қымыз да, ет те, өзге тамақ та болып жатты. Жүре бара қару-құрал да қосылуға айналды. Сенька «темірдің тілін білетін» жігіт екен. Мылтықтың ұңғысын қолдан құйып, ішін қолдан бұрайтын өнер шығарды ол. Оқ құятын қалыпты да ол қолдан жасады. Оның бұл өнерін көрген соң, Амантай оған көшпелі көрік жасап, қару-құрал істеуіне бір топ адам бөлді. Әскерлік өнерден хабары жоқ Амантайға бұл мәселеде ақылшы болған – фельдшер Потапов. – Егер,– деді :ол Амантайға,– патша әскерімен соғысар күн туып қалса, жапа-тармағай сапырылысып қамшы соғатын ауыл төбелесіндей болмайды ол. Оған әскерлік айла-әдіс керек. Одан әрі Потапов Амантайға әскерлік қосын қалай бөлінудің, соғыс өнерін қалай үйренудің әдісін айтты. – Бұның бәрі ойға қонады,– деді Амантай,– бірақ үйрететін кім соны? Потаповтың тілі ғана болмаса, әскерлік ойынды бастауға білімі жоқ екен. Бұл топқа араласып жүрген қырық-елуден орыс пен татар солдаттарынан қалың топты басқаруға ешқайсысы жұлқынып шыға алмады. Аз адамды бөлімшені әрқайсысының үйреткісі келеді, көпті басқаруға жүрексінеді. «Кім басқарады?» деген сұрау туғанда, көпшіліктің аузына Ташбулатов Тұхфатолла деген башқұрт жігіт түсе берді. Ол офицерлік курсты бітірген және соғыста болған екен. Майданда жараланып жазылғаннан кейін, демалысқа Көкшетау оязындағы Имантау станциясына келген; ол большевиктік үгіт жүргізем деп көзге түсіп қалады да, тұтқындалу қаупі туған соң тауға тығылып, біртіндеп отырып Амантай тобына қосылады. Амантай оны үш себептен жақсы «өретін еді, біріншіден, өтірігі, жалғаны жоқ, шыншыл адал жігіт; екіншіден, патша үкіметіне, байларға қаны қас; үшіншіден, соғыста әскер басқарған жігіт,– ротаның командирі бопты. Осы жайларын айта кеп, бастығы Амантай боп, топты басқарушы адамдар одан командир болуын өтінгенде, Ташбулатов шынын айтты. – Мыңдаған қолды басқаруға менің тәжірибем де, білімім де жетпейді,– деді ол,– мен тек, білген мөлшерімде, Амантай ағайға ақылшы ғана бола алам. Ташбулатовтың және басқа білемін деген адамдардың ақылымен Амантай соңына ерген адамдарды мыңға, жүзге, онға бөліп, әрқайсысына тағайынды, сенімді адамдардан бастық қойды. Ең алдымен сол бастықтардың өздерін әскерлік өнерге үйрету керек. Бұл жұмысты басқаруға Ташбулатов қарсы болған жоқ. Күндер өтіп жатты. Асқардан хабар келгенше Ереймен тауына бекіне тұруға беттеген Амантай тобы қолдан келген қаруын даярлап, шама-шарқынша әскерлік өнерін үйретіп жүріп жатты... Бірақ Асқардан хабар жоқ. Қайда жүр ол?.. Не бітіріп жүр?.. Әлде қолға түсіп қалды ма?.. Осы ойлар Амантайдың да, оның серіктерінің де басын даң қылады... Тиыштық болса бір сәрі-ау!.. Жан-жаққа жұмсаған жансыздар, тұс-тұстан бұл топты қусырып келе жатқандығын хабарлайды. Бұл құрсау, Ереймен тауына бекінуге мүмкіндік бере ме, жоқ па,– о да бір шиеленіп бара жатқаң сұрау... Сондай ауыр ойлы күндердің біреуінде Ереймен тауын деңгейлеп барып түнеген Амантай тобы түнді еңсеріп барып ұйқыға кетіп еді: – Жау, жау!– деген хабар ду ете түсті. Амантай да бұл кезде қалғып кеткен еді. Бірақ оның еншіге алған қару-сайманы қасында, киімі үстінде еді. Дуылдаған дауыс құлағына тигесін ол, орнынан атып тұрып саймандарын асына, киіз қостан шыға келсе, таң ағарып қалған екен. Қасындағы қостың бірінен Ташбулатов, бірінен Темірбек бері қарай жүгіріп келеді. Айнала у-шу, азан-қазан... сапырылған, жүгіріскен халық... Осы кезде сапырылған топтың арасымен астына Итбайдың ақ бақай жүйрік қарагерін мінген Бүркітбай қылт ете түсті. Өткен кеш ол ілгерірек қарауылға кеткен еді. – Уа, немене?– деді Амантай Бүркітбайға. – Бес жігіт!–деді ол ентіге сөйлеп.– Тан, біліне, бір жартасты бетке ұстай ілгері баратыр ек, тегі салдат-ау дейміз, Ереймен жолымен .беті бері қарап келе жатқан бір көп адам қонып жатыр екен. Қапы болмайық деп екі жігітті тастап, соның хабарын бергелі келдік... – Шамасы қанша жер? – Он бес, жиырма бар ма дедім... – Ә, онда саспайық, жина қос-қостан басты жігіттерді. Бүркітбай жортып жүріп, басты жігіттерді жинап әкелгесін, Амантай кеңес құрды. – Көп сөзге уақыт тар,– деді ол,– сақтықта қорлық жоқ. Бейқам болмай жиналайық. Бірақ, жігіттер, естеріңде болсын, жау бола қалған күнде, үрейленіп берекелеріңді кетірмеңдер. «Тозған қазды топтанған қарға жейді». «Қашқан жауға қатын ер». Бет бір қайтқасын жау маңына отырғызбас. Шу дегенде қимылдап қалайық. Бетін бір қайтарып тастайық. – Дұрыс! дұрыс!–десті жігіттер. Қысқа уақыт ақылдасып, басты жігіттер мен Амантайдың келген қорытындысы мынау болды: «тағы да шолғыншы жіберіп, анығын білейік, егер жау екені рас болса, алдымызға жылқыны сала шабуыл жасайық, бетін қайтарайық!..» – Сөз осы, ал жігіттер, аттарыңды қамдаңдар!– дегеннен кейін, жүз басы жігіттердің бәрі қос-қосына барып, өз қарамағындағыларды түгелдеп, аттарын әзірлетті. Тәуір мылтық атаулы, іріктеліп шыққан жүзден аса мерген жігіттерде еді. Олар Ташбулатовтың қарамағында. Өзгелерінің, көбіне үлестіре келе, сойыл мен найзадан басқа қару тимеді. Жүз-жүзден шоғырланып аттанған жігіттер, Амантай қосын айнала қоршаған кезде, туды Темірбекке ұстатып, Амантай да атқа мінді. – Анығын білуге Бүркітбайды тағы жібердім,– деді ол топқа,– жылқыға да кісі кетті. Біз енді сонау алдыңғы бетіміздегі бұйратқа барып хабар тосайық, егер жау болса, бекініс мықты жер. Ең алдарыңа мен түсейін. Менен кейін мергендер жүрсін. Темірбек, сен менімен қатар жүр. Жүкке ие жігіттер кейінірек жүрерсіңдер. Әскерше қаз-қатар тізіліп, жерді қайыстыра бұйратқа қарай беттеген топтың алдына Амантай мен Темірбек түсіп, топ созыла тартты. – Солдат!– деді Бүркітбай жігіттер бұйратқа сіңген кезде оралып кеп,– бізді біліп келе ме, білмей келе ме? Әйтеуір, жер қайысып келе жатқан қалың қол. – Қанша бар екен, шамасы? – Кім білсін. Әйтеуір көп. – Алыс жерде ме? – Алыс емес. Он шақырымға жетпес. – Ендеше, Бүркітбай, сен жылқыға шап. Ана бір белестің аржақ етегінде жатыр. Кісі кетіп еді. Сенің баруың жол. Ойыстыра, алдымызға ұстай айдаңдар! – Жарайды!– деп Бүркітбай шаба жөнелді. – Ал, жігіттер,– деді Амантай, қоршаған жігіттерге,– «жау аяған жаралы қалады». Өлер, я тірілер жер келді! Саса көрмеңдер, аянбай қимылдаңдар. Кәзір саспаңдар. Аттың таңертеңгі шабысы жер-дүниені басына көтереді. Жортақпен ғана жүрейік. Жау сезбесін. Қапысын табу керек. Осы бұйраттың арғы шетіне кіргізбей тосайық. Амантай алдына түскен топ, бұйраттың арғы жақ шетіне барып бекінген кезде, көлденең сайдың біреуін бойлап жылқылар да келді. – Бұл бұйрат бізге жақсы бекініс,– деді Амантай басты жігіттерді жинап алып,– шама келгенше жауды ішіне кіргізбейік. Олардың қарауылы ендігі бұйратқа кіруге жақын шығар. Біздің тосқанымызды сезбесе, олар қапыда ұрылады. Жүретін жалғыз жолы осы. Жолға тосқауыл қойып, қарауылын атып түсірсек, қаннен-қаперсіз бұйратқа келіп қалады. Сол кезде жылқыны алға сала, кенеттен шабуыл жасап, берекесін алу керек. Егер олар бұйратқа таласса, мергендер даяр болсын. Жолдың екі жағын ала, бытырай аңдып жатсын. – Дұрыс!–десті жұрт. Оңтүстіктен солтүстікке қарай созылған бұйраттың ұзындығы 50–60 шақырымға кететін еді де, көлденеңі бес-алты шақырымдай еді. Әр жерінде текшеленген тастан өскен биік шыңдар бар. Бұйраттың күншығыс жақ шетінде ортасын жарып жол өтетін қақпа сықылды шың тұрушы еді, сол шыңның екі жақ қабырғасына Амантай өзі барып мерген жігіттерден тосқауыл, басына шыңдауыл қойды. Шыңның ішкі жағындағы алаптау бір жерге жылқыны иіртті. Содан кейін шыңға шығып қараса салт әскерлер шоғырланып, лек-лек боп келеді екен. Арт жағында шұбалған арбалар. Түрлеріне қарағанда бұйратта тосқан адам барын аңдамаған сықылды. Жер шамасы бұйратқа алты-жеті шақырымдай бар. Жан мөлшерін, Амантай, алыс болғандықтан ала алмады. Бірақ көп көрінеді. Бұйратқа бес-алты шақырым жер қалғанда, келе жатқан әскерден үш салтты бері қарай шыға шапты. – Ал, мергендер!–деді Ташбулатов,–қарауылы бері қарай шықты. Қақпа шыңынан өткізе беріп атайық. Үшеуіне үш оқтан артық шығармаңдар. Біреуін мен өзім атам. Қарауыл солдаттар қауіп-қатерсіз бұйратқа шауып кіріп, шын, қақпадан ете бергенде Ташбулатов біреуін, екі мерген екеуін атып түсірді! – Жол болды, ырым жақсы!–деді Амантай,– күн тымық. Мылтық дауысы қатты шықты, естуі мүмкін. Ал енді, сақтанайық. Амантай шың басына шықса, арба маңындағы әскер манағыдай емес, көбейін және тәртіптеліп, шоғырлана бастаған екен. Алды тоқтап тұр. – Мылтық дауысын естіген екен!– деді Амантай шыңның етегіндегілерге.– Жан-жаққа хабарлаңдар, сақ тұрсын. Амантай бір тасты бетіне ұстай, шың басында әскердің қимылын бақылап тұр еді, алдыңғы жағынан лек-лек боп салттылар бұйратқа қарай шоқыта тартты. Амантайдың жүрегі аттай тулады. Денесі бір суыды, бір ысыды. Жүректен ытқи тепкен қан, біресе секіріп басына шықты, біресе сарқылып төмен құйылды. «Ә, жасаған!–деді ол бойы дірілдеп,– абұйыр бере көр!..» Аздан кейін Амантай буынын бекітті. «Бастап жүрген мен сасқанда, өзгесі қайтеді?– деп ойлады ол,– не де болса болды. Енді қайрат керек!» Бұйратқа үш шақырымдай қалған кезде, атты әскер қылыштарын жалаңаштап, уралап ат қоя шапты. – Ал жігіттер!– деді Амантай шыңнан жүгіре түсіп,– тықсырыңдар жылқыларды шыға беріс ауызға!.. Келіп қалды. Тез айдап шығыңдар қаптатып!.. Мың шамалы бір бөлек жылқының жан-жағынан зырылдауық тартып, құрық үстіне құрық салып, қиқулап үркітіп, жігіттер бұйраттан шауып шыға келсе, солдаттар бұйратқа шақырымдай ғана жер қалған екен. Жан-жағынан айқай шыққан, іріктелген жылқылар шаңды аспанға көтеріп, алдына қарай дүркірей шапқанда, күтпеген жерден алдынан мұнша топ кездескен әскер, кейін қарай жапырылды. – Жылқы екенін білмеді!– деді, жылқылардың артын ала қаптап шауып келе жатқан жігіттеріне Амантай,– ал, тартыңдар, жігіттер! – Тартыңдар, жігіттер!–деген дауыс жан-жақтан шығып жылқылармен араласа, әп-сәтте Амантай тобы солдаттарға араласты да кетті. Солдатқа араласқаннан кейін маңында не боп, не қойғанын Амантай көпке шейін білген жоқ. Винтовканың біреуі оның мойнында еді. Елу-алпыстай оғы бар еді. Қызу соғыс басталғасын «оқты шамалаңдар!» деген сөзі есінен шықты. Оғының тиген тимегеніне қарамай атып, ол лезде тауысты. Қолма-қол төбелесте оның басына қылыш тиді. Бастан сорғалаған жылы қан, көзін жабатын болғасын, ол бір қаға берісте көйлегінің алдыңғы өңірін, қолын тығып жіберіп, суырып жыртып ап, басты айқара қатты таңды. Содан кейін қан саябырлаған тәрізденді. Бір кезде Амантай жан-жағына қараса, өз кісілері сиреген сықылды, жау бірыңғай сабын түзеп, ұрысуға айналған сықылды. Жау жақтан сатыр-күтір атылып жатты. Жігіттер бұйратқа қарай жапырылып қашып барады. «Жігіттерден қалып, жауды жеңбеспін, енді есті жинап алып көрейік» деген оймен, Амантай жігіттердің артын ала шаба жөнелді. «Мал да, адам да біраз шығын болған екен!» деп ойлады ол, атын борбайлап, бұйратқа беттей шауып бара жатып. Артынан жаңбырдай жауған оққа ол саспады. Бір кезде жауырыны шымыр ете түскенге «оқ тиді ме?» деп сол қолын қолтығына тығып жіберіп еді, жып-жылы қан білінді. Оған қарауға уақыт болмай, Амантай ілгері шауып келе жатыр еді, көзіне алдыңғы жағынан желбіреген туы түсті. «Ә,– деп қуанды ол,– ту жығылған жоқ екен!..» Жігіттердің артын шала бұйратқа кіре берген Амантай артына қараса, жау жырағырақ екен, бірақ ұрандап шауып келеді. – Мергендер!– деп айқайлады ол кезде Ташбулатов,– ал, қимылдаңдар! Мергендер аттан түсе-түсе, бір-бір тасты бетке ұстай жүгіріп, мылтықтарын құра-құра отыра қалысты. Ұрандап, қылыштарын жалақтатып шауып келе жатқан солдаттардың алды бұйратқа кіре, мергендердің оғынан аттан құлап түсе бастады. Оннан аса солдат оққа ұшып жығылғасын, қалың әскер кейін жапырылды. Бірақ қашан оқ жетер жерден алыстағанша, мергендер атудан тыйылған жоқ. Атқан оқты далаға жіберген жоқ. Соның бірі – Амантай. 4 Қасына Ботагөзді ертіп жолшыбай түнделетіп жүрген Асқар, Ержанның үйіне таң біліне келіп, Ботагөзді сыртқа тастап үйге кірді. – Бұл кім?– деді біреу қара көлеңке үйдің ішінен, Асқар есікке басын сұққасын-ақ. – Мен Асқар!–деді Ержанды дауысынан таныған Асқар, «жобалап келуім келу-ақ екен!» деп ойлап. – Не дейді, жаным-ау!.. Асқар?..– деп Ержан көйлек-дамбалшаң төсектен домалай түсіп, көзін уқалай, Асқарды қаусыра құшақтап бауырына қысты. Ержанның әйелі – Айжан, мінезі еріне үйлес, бауырмал, сыпайы адам еді. Шымылдық ішіндегі жеңіл киімдерін үстіне тез іле салып, о да шыға келді. Ержанның төсіне төсін тақап құшақтасып біраз тұрып мауқын басқан Асқар, құшағын жазып, Айжанға қолдасып амандасты. – Түндік ашайын!–деді Айжан, амандықтан кейін, далаға шығуға ыңғайланып. – Қасымда кісім бар еді,– деді Асқар. – Ол кім? – Бір әйел. – Не әйел?– деді Ержан таңданғандай дауыспен. – Бір қыз. – Неге күмілжіп тұрсың? Әлде, қыз алып қашып келдің бе, қайырлы болсын, онда! – Алып қашып келгем жоқ. Жай бір жолаушы адам. Бірге келе жатқан. Ботагөздің мән-жайын Асқар жата-жастана айтқысы келді. – Кім болса ол болсын,– деді, «жас жігітке қыз жайдан жай еріп жүруші ме еді?» деп ішінен күдіктенген Ержан,– Айжан, түндік аш та, Асқардың серігін үйге алып кір. Бар, тез!.. «Келіншек алып келгенін Асқар жасырып тұр» деп ойлап, Айжан далаға шықса, пар атты арбаның қасында: сұңғақ бойлы, қоңыр киімді, әдемі қараторы қыз тоңазығандай бүрісіңкіреп тұр екен. «Келіннің бетін кім ашса сол ыстық» дейтін еді,– деп ойлады Айжан,– бетінен сүйейінші!». – Денің сау ма, шырағым?–деп Айжан Ботагөздің қасына келді де, екі бетінен кезек сүйді. Ботагөзге Айжан Айбала сықылданып кетті. Көптен бері мұндай жылы ұшыраған адамды көрмеген оның есіне Айбала түсіп, көзіне жас келіп қалды. Бірақ бұрын танымайтын адамның алдында жылауды ерсі көріп, көзінің жасын, бетін теріс бұрыңқырап сығып жіберіп, жылағанын сездірген жоқ. Бұл кезде таң атып қалған еді. Айжан түндікті ашып, Ботагөзді ертіп үйге кірді. – Денің сау ма, шырағым?–деді Ботагөзге Ержан, ішінен: «ә, жолдас болуға жарайтын бала екен, өмірлі болсын!» деп ойлап. – Шай қояйын ба?–деді Айжан Ержанға. – Жоқ, қоймаңыз,– деді Асқар,– бұл кісі,– деді ол Ботагөзді иегімен нұсқап,– өте шаршап келді, төсек сап беріңіз, дамылдасын. Ержан екеумізге төрге көрпе-жастық тастаңыз, қатар жатып кеңесейік, біраз сөздер бар. Айжан Асқардың айтқандарын түгел орындап далаға шығып кетті. Арба соғып, әрі ұйқысы қашып, кірпігі қатып келген Ботагөз, бір қабат киімімен кереуеттің бас жақ қуысына салған төсекке қисая салысымен ұйқыға кетті. Ержанмен қатар төрге жатқан Асқар, Ержанға жолшыбай көрген машақатын, жүрген жол мәнісін түгел баяндады. – Амантайды естіп ек!– деді Ержан,– бұл жақта даңқы өте күшті. Осы елден Амантайға қашып кеткен жігіттің біреуі өткен түні қайтып келді. Ерейменнің бір жағында Амантай тобына кеп солдат кездесіп, үлкен соғыс болыпты. Қазақ жағы тауды паналай соғысқан екен, екі жақтан да көп адам шығын болса керек. Солдат жағынан көбірек өлген көрінеді. Ылғи мерген жігіттер тасты бетіне ұстай атысып, көп өлтіріпті. Атыс басталғаннан кейін қазақ жігіттерінің біразы қорқып қашқан екен, мына жігіт те қашып кепті. – Бұл елден көп кетіп пе еді? – Екі-үш жүзге тарта жігіт кетіп еді. Қашып келгені жалғыз осы. Амантай тобының одан кейінгі жайы не болғанын біле алмай тиышсызданған Асқар, бұл жақтағы елдің халін сұрады. – Несін сұрайсың,– деді Ержан,– қалаға жақын ел тырп ете ала ма? Басында қопаңдап көтерілген болып еді, Қызылжардан солдат шығып, елді қиратып ұрып, малын талап, әйелін басып, қарсыласқанды атып шыдатпауға айналғасын, атқа мінген азамат атынан түсіп, нәлет қамытқа мойнын ұсынды. Болыс, билерден де нысап, ар-ұят кетті. Мына Сарыайғыр болысының болысы Бекен деген еді. Осы араның болысы – Қабылдың Нұғманы. Аңдағұл болысының болысы Қанқожаның Ысқағы. Ырсай болысының болысы Сүлейменнің Сұрағаны. Дұрыс күннің өзінде қан қақсататын жебір мұндарлар еді, елді мына жұмыстан кейін сүліктей сорып барады. Параны жасырып алуды қойды, ашық алады. Қабылдың Нұғманына жүзден артық ірі қара кірді. Ақша қаптап жиналған шығар. Аз уақытта саудасы көтеріліп жүре берді. Біздің болыстың писарі Жәшке дейтін крешін еді. Жақын арада осы Есіл бойындағы Дәнежін қаласында біздің болыстың жігіттеріне прием болып, сонда жұрт жағасын ұстады. – Неге? – Өз жасында бір жігіт болсайшы!.. Ауқатты адамнан бір жігіт іліксейші!.. Приемға іліккен ылғи қу кедей, жетім-жесірлер, жақтайтыны жоқтар. Елудегі, қырық бестегі кедейлер –25-те, 30-да боп жазылыпты. Он алты, он жетідегі кедейдің балалары 20–25-те боп жазылыпты. Не деген сұмдық!.. Мынау бізге көрші ауылда 45 жастағы бір қойшы нашар адам бар еді, үй-күйі жоқ, өмірінде жалшы боп келе жатқан. Соның жасы тізімде 27-де боп шықты. Осы ауылда бір жесір қатын бар еді, байы отыз жасында өліп, қолында үш жасар жалғыз ер баласы қалып, күн көрісі нашар болса да байға тимей, талай бейнетті бастан кешіріп, бейшараның баласы биыл он беске келіп еді. Сол баланың жасы жиырма бірде боп шықты деп естігенде, жүрегі жарылып кетіп сорлы опат болды. – Апыр-ай, ә!.. – Прием дегенді кім көрген!– деді Ержан басын көтере түрегеп (Асқар да тұрды).– Адамның, иманы қасым болатын іс екен. Жаны қысылған жігіттер өздерін неше түрлі азапқа салған: саусақтарын балтамен шапқан, аяғының жілігін сындырған, көзіне біз түйреген жігіттерді көрдік. Приемщиктің алдында ауру боп көрінем деп иод, насыбай ішіп барып, аузы көпіріп құсып жатқандарды көрдік. У ішіп өлгендері де болды. Кейбір жігіттер әдейі Есілдің суына батып өлді. Азан-қазан жылау. Адамның жаны түршікті. – Яп-пыр-р-р-ай!.. – Кем-кетік те жиналып баққан екен. Ақсақ, соқыр, таз, тағы сондай аурулар қаптап жүр. Жан қысылғанда адамнан ұят кетеді екен. Осы ауылда салсымақтау боп, домбыра тартып, өлең айтып, жақсы ат мініп, мырзаларға ергіштеп жүретін бір жігіт бар еді. Сол жігіт жарық ауру деп еститінбіз. Бірақ біреу өзіне солай десе ашуланып төбелесетін. Сол ұятты былай қойып крестьянский начальникке «жарықпын» деп арыз берді. – Сонымен аяғы не болды?–деді Асқар, прием маңында болған қиянаттарды енді тыңдауға жүрегі айнып,– жігіттерден қаншасы алынды? – Көп жігіт алынды. Бүгін үшінші күн, Қызылжарға айдап барып қамады. Жақын арада жөнелтсе керек. Жан қысылғанда адам малдан безеді екен. Жасым солдатқа іліккен соң бар күшімді төгіп болысқа пара беріп, жан сақтап қалған жайым бар, қанша отырғызарын кім білсін! Асқар Ботагөздің мән-жайын Ержанға түгел айтты. – Ә, солай де!– деді Ержан.– Оқасы жоқ. Әкелгенін, жақсы болған. Саған не деп мақтанайын. Алдағы күн көрсетер. Шыбын жаным кеудемде тұрып, мен бір тапсырған жұмысыңды орындамай қоймаспын. Өз басыңды уайымдамасаң, .мұны уайымдама! Жаным тірі болса, «қанаттыға қақтырмаспын, тұмсықтыға шоқыттырмаспын!» Асқар мен Ержан киініп далаға шықса, үйдің сыртына жалғыз ат жектірген, үстінде полициялық урядниктің киімі бар, көзілдірікті, қылышты біреу түсіп жатыр екен. – Мынау кім?– деді сескенгендіктен жүрегі тулай бастаған Асқар, мені ұстай келген екен деп ойлап. – Жампейіс қой!– деді Ержан. – Оның кім? – Кейін айтармын. Қорықпа одан. Ұрты солыңқы, қыр мұрын, ұзын бойлы, талдырмаш денелі, оң жақ көзі жасаураңқыраған ақ бұжыр жігіт, қылышын сол қолымен жамбасына қысып, аяғын жылдамдата баса, Ержанға, Асқарға кеп қолдасып амандасты. – Қызылжардан шықтың ба?–деді Ержан оған. – Ия. – Ерте шыққан екесін. Жол болсын? – Әлей болсын. Торанғұл жағына бара жатыр ем. Содан әрі бір есептен Көкшетау, Шортанды орап қайтуым мүмкін. Жампейіс Асқардың денесін бастан-аяқ шолды да: – Мына жігітті танымадық па?–деді Ержанға. – Жүргінші жігіт. Бізбен ілік-шатыстау еді. Жампейіс тағы да сұрау бергісі келгендей ыңғайланып еді, Ержан ұнатпаған белгі көрсеткесін: – Қымыз бар ма, сусап келдім,– деп сөзін бөтен жаққа аударып жіберді. – Не қылды, таң атпай сусап? – Түнде ішіңкіреп алып ем. Пахмел керек боп тұр. – Қымыз пахмел бола ма саған? – Одан артық пахмел бар ма? Закуске жасайтын ептеп сүрін, болса, жеңгейге астыра қойсаң қарсылығым жоқ. – Айжан-ай!– деді Ержан, бұл кезде түндікті ашып үйге кіріп кеткен Айжанға дауыстап.– Үйді жинашы тез! – Қазір! Аз уақыттан кейін бастарына шапан бүркенген Айжан мен Ботагөз есіктен шығып, үйдің оң жақ босағасын айнала берді. – Үйге кір!–деді Ержан Жампейіске,– қатын қазір келеді. Сен сусындайтын қымыз бар. Жампейіс үйге кіріп кеткенде Асқар мен Ержан тыста қалды. – Мұның кім?–деді Асқар тағы да. – Ояздың кеңсесінде істейді. – Онысын өзім де біліп тұрмын ғой. Не қылған жігіт, бұл өзі? – Мұның өзі былай жігіт: шыққан тегі мынау Қостанай жақ шеттегі, бес болыс керейдегі Көшебе деген ру. Әкесінің аты Омар. Омардың әкесі – Тілен би дейді. Әкеден жетім қалған үш ағайынды жігіт екен. Нұртайдың Мұқышы деген азулы бай ағайыны болып бұған көп тізе көрсетсе керек. Соған еті тірі неме кектеніп, ержеткесін Мұқыштың малын ұрлап, үйін күйдіріп ен, аяғында жақын адамының қатынын алып қашып осы Қызылжарға келді. Бала жігіт кезінде орыстың малын көп баққан екен. Орыс тіліне судай. Сол кезде ептеп орысша хат-қаламға да үйреніпті. Содан Қызылжар келіп, ояздың помощнигі Дүйсембай қажы Тұрановқа мән-жайын айтқасын, Дүйсембай қажы қызметке алған. Сол күннен әлі урядник. Оған шамасы төрт-бес жыл болды. Осылай қызметте жүре тұра, бұл осы елдің Мұстариза, Жетпіс сықылды атақты ұрыларымен байланысты. Қызылжардың ұрылары да бұдан сырын жасырмайды. Өзі ұрлық істемегенмен ұрылармен жемтіктес. Ал мұның сондай жаман жағымен бірге жақсы жағы: өзім деген жігітке ер көңіл. Астындағы атын түсіп беруге, жолдасын жауға бермеуге әлі келетін жігіт. – Маған қадала қарауы жаман!– деді Асқар,– мен өзім урядникке ешуақытта сенбеймін. Ауытқып кетіп жүрмей ме, кәпір?.. – Жоқ, олай істемейді. – Әй, білмеймін!.. Асқар мен Ержан далада недәуір уақыт кідірді. Түзге кеткен Ботагөз бен Айжан бұл кезде оралып келіп, Ботагөз есік алдында қалды да, Айжан үйге кірді. – Сусын қанды!– деді Жампейіс Айжанмен далаға ере шығып, Ержанға қарай жүріп,– қымызың бал боп тұр екен. Шіркін, жеңгей-ай! Ұстаған асың алтын-ау!.. Неғып тұрсыңдар, далада? – Бері келші!– деді Ержан, шөптесін жерге таман аяңдап Жампейіске. Жампейіс Ержанның соңынан аяңдағанда, Асқар кідіріп қалып еді,–сен де жүр, жиен!–деді Ержан артына қарап. Үйден аулағырақ кәделі жерге барып отырғаннан кейін, Ержан Жампейіске Асқардың мән-жайын жасырмай түгел айтты. – Өзім де біліп ем,– деді Жампейіс сумкасынан бір кішкене книжкасын суырып ашып, ішіндегі суретті көрсетіп,– мынау осы жігіттің кескіні шығар? – Апыр-ау, қайдан білдің?!–деді Ержан таңданып. – Біз білмейтін пәле бар ма? Білдік, қалай білсек те. Ол ол ма: менде осы жігітті ұстап әкел деген бұйрық бар. Өтірік айтады десеңдер оқып шығайын. (Жампейіс орысша жазылған қағазды оқып шықты). 250 статья дегеніміз,– деді Жампейіс книжкасын жауып,– патшаға қарсылық. Оның жазасы – атылу. – Астапыралда!– деді Ержан шошып кетіп,– айта көрме, жарықтығым?.. – Патшаға қарсы шығу оңай деп тұрсың ба? – Асқар, сен бара тұршы!–деді Ержан Асқарға,– Жампейісте бір оңашалау жұмысым бар еді. – Оқасы жоқ. Түсі сұрланған Асқар, түрегеп үйге аяңдап еді, кескіні қуқылданған Ботагөз тыста, босағада сүйеніп тұр екен. – Неғып тұрсың?– деді Асқар қасына кеп,– ұйқың қанбаған ба? Өңің қуқылданғаны несі? – Ұйқыны к,ойшы, тәйірі! Әлгі кім? – Урядник. – Ол неғып жүр? – Үрейлене бермеші, Ботагөз! Жай жүрген біреу. Ержанның жақыны екен. Жүр, үйге кірейік!.. – Ал, Жампейіс!–деді Ержан, Асқар кеткесін,– «найза бойы қан жауса, шыдамайды туысқан» деген сез бар еді. Әлгі жігіттің мәнін айттым. Тым-ақ қатты сасып келіп отыр. Жұмысының бір ұшы сенде екен, не жақсылығың бар? – Қайдан білейін, тетігі менде емес қой,– деді Жампейіс, салған жердей шоп етіп түсе қалмайын деп ойлап. – «Ер мойнында қыл арқан шірімес» деген. Жақын бола жүре сатан салған бір салмағым. Сен маған бір жігітшілік көрсет. Мен де тірі жанмын ғой. Ұмытпаспын. – Не қыл дейсің, сонда? – Осынын, деласы бізде дедің ғой. – Бізде. Бұрын Омбыда болады екен. Губернатор жуық арада осында жіберіпті. Тегі бұл жігітті осы Қызылжар уезінде деп естіген-ау деймін. – Сен соны ұрлап алып бер. – Ойбай, қиын ғой ол. – Түк те қиыны жоқ. Анау күні «жігіт бермейміз» деуден басы кете жаздаған адамдардың ісін ұрлап әперіпсің ғой, терезеден түсіп. Бұл жолы да солай істе! – Ел ақсақалдарының сөзін қимай, терезеден түсуін түскенмен, өмірде мұндай саспан!– деді Жампейіс, жасаураған көзін орамалымен сүртіп,– күндіз дело тұрған жерді көріп шығып, ұрлауға .келсем, есік алдында күзетші тұр екен. Ашпалы сыртқы терезенің біреуінің ілгегін күндіз әдейі ілмей кетіп ем. Тәуекелге бел байлап, терезе сыртынан басқышты қойып жіберіп, екі қабат үйдің үстіңгі қабатына өрмелеп шығып, жалма-жан күршегі ашық терезені тартып қап ем, ашылып кетті. Үйге сып беріп қарғып кіріп, сіреңкені тартып жіберіп, делоны қолтыққа қысып, ашық терезені жабуға әлім келмей, басқыш-масқышты қойып, тұп-тура жерге домалай қарғыдым. Терезе алдындағы жұрт жүретін тақтайға етпетімнен түсіп ем, мұрным бұзылып қала жаздады. Оған қарамай жыттым. Бір жақсысы – жан көрген жоқ. Өзімде зәре қалған жоқ. Енді дүниенің алтынын берсе ол істі істемеспін деп ант ішіп ем... – Жоқ, сен тағы ,бір ерлік көрсет! – Апыр-ай, білмеймін, Ержан... – Білмейтін дәнеңесі жоқ. Менің екі дүниедегі тілегім болсын... – Өлімге бар деген тілек бола ма? Мынауың өлім ғой. – Сонда да... сұрағаныңды ал! Ашып айтайын: мендегі күміс ер-тоқымды сұрап ең ғой. Бермей көңіліңді қайтарып ем. Онымды кеш. Сар бауыр атты қоса берейін!.. – Апыр-ай... – Түк апырайы жоқ. Сенің қолыңнан келеді. Екі дүниеде ұмытпаспын. Мен де тірі адаммын ғой, бір күніңе керек болармын. – Жарайды!– деді Жампейіс ұзақ уақыт жер шұқылап ойланып отырып.– Болсын. Ұрлап әперейін. Атың да, ер-тоқымың да езіңде қалсын. (Ержанды сөйлетпей бөгеп.) Пара алатыным рас, бірақ мен көрсе қызар, боққа жығар емеспін. Бір еңбегімді саған сатпаймын. Есіңде болсын онымен бұл жігіттің соңынан қуғын қалады деп ойлама!.. Бұл анау-мынау емес. Көптен қуғында жүрген жігіт. Мұның соңына түскелі бес-алты жыл болды. Бұдан құтылғанмен бір жерде ұсталмай қоймайды. Оның манағы суреті жайылмаған жер жоқ. – Не істе дейсің онда, бұл жігітке? Сенен артық ақыл табатын кісі жоқ қой. – Ақмола облысынан оған кету керек. – Қайда барады? – Кәзір қазақтың оқыған жігіттері тіленіп, солдатқа алынған жігіттерге бастық боп кетіп жатыр. Соған барам десе, үйез бүгін қағаз береді. – Үйез ұстамай ма, оны? Сурет оның қолында жоқ па? – Уа, қайдан білсін үйез!.. Біз сорлы ғой көрімпаз. Ол керсе де танымайды. – Онда жақсы екен. – Әңгіме былай болсын: жігіт үйезге кіріп, паспорт алып, майданға кететін болсын. Содан кейін мен үйезге: бұл жігіт елде соғыста өліпті деген хабар апарайын. Үйезді сол хабар нандырғансын, деланы ұрлап алып, жігіттің көзінше күйдірейін. Содан кейін іздеу қойылады. Әйтпесе, мұны таппай қоймайды. – Құлдығың кетейін, осылай істесең!– деді Ержан Жампейістің қолын ұстап қысып,– не дейін саған! Айтқаныңды істе. Содан кейін мені бір сына! 5 Таңертеңгі асын ішіп, Асқар, Ержан, Ботагөз үшеуі Қызылжарға жүргелі дайындалып жатыр еді, кескіні таныс бір жігіт кіріп келді. – Мен сені қайда көрдім?– деді Асқар, жігітке амандасқасын. – Амантайдың қасында көрген шығарсың. – Сен қайдан жүрсің?– деді Асқар сабырсызданып. Жігіт оқиғаны бастан-аяқ баяндаса, оқиға былай екен: алдынан әскер шығып, Амантай тобы соғысқаннан кейін қорқақтар қашып кетіп, іріктеліп бес-алты мың ғана жігіт қалған. Осы жігіттер бірнеше күн тауға паналай соғысып алдырмаған. «Нағылса да Ерейменге өтейік» деп бір күні Амантай шабуыл жасап, жігіттердің жартысы әскердің бөгетін бұзып өтіп кеткен, жартысы шыға алмай қалған. Амантай өте алмай қалған. Содан кейін жан-жақтан әскер көбейіп қусырып әкеткесін, Амантай қаша соғысып, көп адам шығын боп, шегініп, Бурабайға одан Меңіреуге паналаған. Содан кейін ағашқа өрт беріліп, паналағандар түтінге қақалып, өртке күйетін болғасын амалсыз қашып қырға шыққан. Сол арада тосып жатқан әскер жігіттерді қырып, біразын тірі ұстаған. Тірі ұсталғанның ішінде Амантай, Темірбек, Бүркітбай бар. Амантайдың қолымен соғысқан әскердің бастығы Бурабай қаласындағы Кулаков дегеннің Петрімпордан келген әпесер баласы дейді. Омбыдан келіпті. Бұл жігіт те бірге ұсталып Қотыр қаласында Амантаймен бірге қамалған екен. Қамалған үйлері қарағай үй екен. Соның сәкісін бұлар түнде қопарып, іргеден қашқалы жатқанда күзетші көріп қап мылтық атқан. Үй тола жігіттен осы жігіт пен және бір жігіт қана жаңбырдай жауған оқтың астынан қашып құтылып, өзгелері қалып қойған. Амантайдың құтылған-құтылмағанын білмейді. – Қамауда жатып естіп жаттық,– деді жігіт,– өлген болыс Итбайдың Сарыбас деген оқыған баласы бар екен ғой. Сол жігіт прием басында отырып алып, әкемнің құнын төлейсің деп көрінгенді көзге шұқып қылықты қылса керек. Ұсталған күні Амантайды жұбапқа апарып еді, Сарыбас тергеушінің қасында отырып, тергеуші шығып кеткенде, екі урядникпен үшеулеп ұрып, өкпеге тепкілеп, мұрнынан қанын ағызып талдырып тастапты, Амантай қамалған үйге сүйемелдеумен зорға кірді. – Жай солай болған екен,– деді Ержан, ләм деп жауап қатпай тұнжырап отырған Асқарға,– қайтесің. Амал жоқ. Уайымдағанмен болмайды. Бұл бір келген апат. Жампейіске уәделі күн бүгін еді ғой, жүрейік. Асқар жауап берудің орнына Ботагөзге ойлы қараспен көзін төңкеріп, аз отырды да: – Ержан ағай,– деді,– сіз сөкпеңіз. Бірге келген жолдасым ғой, Ботагөзбен ақылдасайын. – Онда не сөгіс бар? – Ботагөз, далаға шығайық. Ауылдың сыртында сай бар еді. Соған Ботагөз екеуі барып отырғаннан кейін, Асқар сөз бастады: – Көп сөйлеп қайтем, Ботажан,– деді Асқар ауыр күрсініп,– өзің білмейтін сыр да, оқиға да жоқ. Мен састым. Маған не ақыл айтасың? Менің дүние жүзіндегі досым енді Ержан мен сен ғана. – Мен бала емеспін,– деді Ботагөз,– мен ауылдың надан қызы да емеспін. Мен аз болса да оң-солымды, жақсы мен жаманды айыру дәрежесіне жеткен адаммын. Біздің үйдің адамдары енді таусылды... Бұл маған өте ауыр қайғы. Бірақ қазіргі елдің, басына түсіп отырған ауыртпалықты ойлағанда, қайғыратын да орын жоқ. Кім жыламай, кім зарламай жатыр? Көпке бірдей түскен қайғы. Менің қайғым ол емес. – Енді не? – Маған ауыр болатын ой: сенін, аяғыңа оралғы болуым. – Ол не дегенің? – Халық мұңын жоқтайтын, халық үшін туған жігіт екеніңді білмейтін мен бала да, надан да емеспін. Халық ақылшы көріп, көзі ашық азамат деп, қысылғанда жол табады деп соңыңнан ергенде, халықтан бөлініп, жалғыз мені ғана қорғауын, маған қандай ауыр екенін сен өзің де ұғуға тиістісің. – Өткен іске өкінгенмен бола ма?– деді, Ботагөздің бұл сөзіне ішінен қатты риза болған Асқар.– Өкінгенмен амал жоқ. Болар іс болды. – Жоқ, әлі болар іс болып болған жоқ. Әлі болмаған іс көп. Жұрттың көксеген бостандығы әлі алдында. – Ол рас қой бірақ сен қайтесің?– деп Асқар қынжылыңқырады. – Асқар,– деді Ботагөз,– сен енді романтиканы қой. Енді мен біреу қолынан өлтірмесе, өз бетіммен қандай қиындыққа ұшырасам да өлмеймін. Көптің біріндей күнелтемін. Мынадай жайлы орынға орналастырдың. Сен енді маған қарама! Сенің бақытың жалғыз менің басыма байланған жоқ. Ердің атын жалғыз әйел ғана шығармайды. Сен енді бақытты өзің сықылды оқығаннан жәрдем күтіп, тарыққан кепті басқарудан ізде! Сен майданға аттан! – Болды!– деді Асқар. Кешікпей олар Қызылжарға аттанды. Жампейіс Қызылжардың бай қазағының біреуі– Қарабалиннің қорасының ішіндегі екі бөлмелі, іші-сыртын сылаған қарағай үйде тұратын еді. Сарыбауыр атты жегіп, Асқар мен Ботагөзді мінгізіп Қызылжарға іңірде кірген Ержан, ол үйге тура баруға батпады. Ержан Қарабалиннің үйінен ағып өтіп, Крайная көшесін бойлап отырып, сол көшеге, Есілдің құлай беріс жарына салынған Жампейістің жақын адамы – Сақтаған деген жігіттің үйіне барып түсті. Іңірде Сақтағанды жіберсе, Жампейіс үйінде екен. «Астарың піскен кезде барам, қазір жұмысым бар еді», депті ол. «Тамақсау неме, ет жегісі келген екен!» деп Ержан қасаптан ет алдырып, ет пісуге жақындағанда Жампейіс келді. – Уәдем – уәде!– деді ол Ержанға,– үйезге бүгін елден келе: «Асқар Досанов деген патшаға қарсы болып, Амантайдың шайқасына қосылған учитель, соғыста оққа ұшып өліпті. Өлігін танып көмген кісілер айтты» деген сөзді естірттім! «Подлец, қолға түспеді-ау!» деп үйез кіжінді.– Нанса жақсы болған екен!–деді Ержан. – Айтқаным – айтқан, Асқар!.. Делаңды ұрлап берем. Жобалап қойдым. Ас піскенше алып келем. (Ол шығып кетті.) Қонақтар Сақтаған үйінің шайын ішіп, етін піссе де кешіктіріп отырғанда, түн ортасы ауа бір қолтық қағазды құшақтап, Жампейіс жетіп келді де, «мә диялаң!» деп Асқардың алдына тастай берді. – Уай, ерім, жарадың!– деді Ержан қуанғаннан ұшып тұрып. Есікті бекітіп қойып папкаға тігілген қалыңдығы бір қарыстай қағазды үйдегілер ақтарып қарап еді, Асқардың төбе шашы тік тұрды: делоның бірінші қағазы, баяғы Асқар семинарияға түскен кезде басталған екен, содан бері аяқ басқан жерінің бәрі қағазға түсе беріпті. – Ағай!–деді Асқар Сақтағанға, қағазды көре беруге жүрегі айнығандай болғасын,– ұлықсат етсеңіз, мен осы қағаздарды жағайын. – Е, жақ! Сенен отты аяйды дейсің бе? Күйсін, құрғырлар! Қазандағы етті түсіртіп, сорпасын қотартып алып, қазанға су құйдырып, Асқар делоны қазандықтың астына тықты да от берді. Шетінен от тиген қағаз, пештің ауа тартқан екпінімен гүр ете түсіп, дауылдап жанды. Жанып жатқан қағазға қарап тұрған Асқар, иығынан албастыдай басып жүрген салмақ түсіп, бойы жеңілденген сықылданды. Ол күні ас ішіп тынығып, ертеңіне Асқар: «Майданға барып патшаға қызмет қылғым келеді, рұқсат сұраймын», деп, уездныйға арыз кіргізді. – Молодец!–деді ол Асқарға, жылы ұшырап,– міне жігіт!.. Оқығандардың ішінде иттер де бар, мәселен, Асқар Досанов. Оны білесің бе? – Жоқ. – Мерзавец!.. Шошқа!.. Тірідей көрге көметін ит!.. 250 статьямен айыптап, губернатор жан-жаққа телеграмма берді... «Ұстаған жерде ат!» деп. Қолға түссе қойдың мүйізіне бұрап тығар ем!.. Міне, маған губернатордың телеграммасы!.. Ұсынған телеграммаға Асқар қараса: «Ұсталған жерде атылсын!» деп жазған екен губернатор. – Ату керек!– деді Асқар түсін бұзбай,– патшаға қарсы кісіні аяп не керек?! Уездный, полиция управлениясына: «мына қазаққа майданға баратын паспорт бер!» деп қағаз жазды да: «Осыны қайда көрдім!– деп ойлады ол, Асқар шығып кеткесін, көзін есікке түйілте қарап отырып,– таныс кескін сықылды. Әлде алдап жүрген иттің бірі ме?..» Уездный түрегеліп, комнатада ерсілі-қарсылы жүрді де: – Ну, к черту его!– деді, столына қайта отырып.– Қайтем, көрінгеннен күдіктене беріп!.. жүктеу/скачать 2,13 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|