Table of Contents тар жол, тайғАҚ кешу роман-эссе (1927) тарту
жүктеу/скачать 419,1 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- III. РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ АЛҒАШҚЫ ЖЫЛДАРЫ
| (1916 жыл)
Ақмола қаласынан қырдағы елге қарай мен де жүрдім. Кейбір поселкелерді басып, көбінесе қазақ арасымен келе жатырмын. Қалаға таяу поселкелермен аралас отырған қазақ елі қорқып, бұғыңқырап, жай қобалжып отырған түрі бар. Бұл елдердің кейбір жігіттері ғана аттарын байлап, істің қалай болуын байқап отырған тәрізді. Ат байлаған жігіттердің бәрі-ақ реті келсе, алыстағы жасақ жинап жатыр деген елдің біріне қашып кетпек. Бірақ әйткенмен де қалаға таяу елдердің көбі онша көтерілген көрінбейді. Кейбір ауылдар ақырындап жылжып көшіп, іргелерін аударыңқырап отырған жайы бар. Бірақ жалпы елде бір түрлі ауыр меңіреу қайғы, меңіреу қорқыныш бар. Орыс пен қазақ арасы жаман. Орыстар, поселке мұжықтары қазақтарға: «Көп жерге ие болып отырып, патшаның әмірі бойынша әскери жұмысқа бармай, наразылық білдіріп жатырсыңдар», — деп қас болады. Қазақтар да: «Жерімізді, суымызды бір алды, енді адамымызды алып, германның оғына айдап шеп қылайын дегені — бізді біржола құртайын дегені. Германға барып қырылғанша, өз жерімізде шейіт боламыз», — деп, жалпы орыстарға қас. Астыртын жауласу әсіресе алыс жердегі, шеткі орыс поселкелері мен қазақ арасында жаман көрінеді. Ақмоладан оңтүстікке қарай, біздің ауылға қарай жүргенде жолда, Нұра деген өзеннің бойында, Захар поселкесі бар. Ақмоладан жүз елу шақырымдай. Захарда сол Ақмола уезінің жырақ оңтүстігін бағып отырған пристав тұрады. Сол Захарға келдім. Приставқа жолықтым. Қазаққа жаны ашыған болып отыр... Ең шеткі поселкеден шеткі қазақ ауылына мені орыс жемшігі әрең апарды. Апарып, тез түсіріп тастап қайтты. Бұл ауыл —біздің Торқа деген елдің Жолболды деген ауылы. Маған жақын ауыл еді. Қазақтар жиналып келіп, үймелесіп, жабырласып амандасып, менен әр түрлі сөз сұрап жатыр. Мен Көпбай отағасының үйіне кіріп отырдым. Ағайын болған соң және алыс жерден келе жатқан соң, мені күтті. Қаланың хал-жайын сұрады: «Орыстар не қылар екен?» —дейді... «Әскер шығайын дегені рас па?» — дейді. «Қалай болар екен?», «Не қылар екен?» — дейді. Бұл шеткі жердің қазақтары жиналысып, едәуір күпілдеп, қозғалып алған көрінеді. Орыспен соғыспақ. Әр жігіт атын байлап, сойыл, найза, айбалталарын сайлаған. Ауыл араларында келе жатқан, кетіп бара жатқан топ-топ атты кісілер. Қолдарында, тақымдарында сайғақ. Шошайған сайғақтарының ұштары күнге шағылысады. Жасына, үлкеніне бір меңіреу күш біткен. Бәрі де тәуекелге бел байлаған. Нұраның өлкесіндегі ел Әлсен қажыны өздерінің ортасынан хан сайлап алған. Айтқан уайым сөз ешкімнің құлағына кіретін емес... Винтовка, пулемет, зеңбірекке қарсы қолдарындағы құлаш төс ағаштың найза, шоқпардың күшін бір сынамай, жиналған жұрттың тоқтайтын түрі жоқ. «Жерімізді, суымызды алып, енді өзімізге ауыз салған орыспен соғысып, шейіт кетсек, арманымыз жоқ!» — деседі. Киіз үйде қабаттасып, дөңгелей айналып отырып, гуілдеп сөйлеп, судай тасиды. Еш сөзге табан тіреп, ақылға келетін түрі жоқ сияқты. Онда қонып, ертең ерте өзіміздің елге қарай жүрдім. Кешке елге жеттім. Біздің ел тіпті мықтап көтерілген. Жұрт жиналып сөйлесуде. Шаруада ешкімнің жұмысы жоқ, өзі бұрын да салақ, жалқау ел, оның үстіне, кәрі-жасы түгел көтеріліп алыпты. Хан сайламақ. Хандыққа Әмет қажыны лайықтаған. Және бір-екі қажыны оған уәзірлікке лайықтаған. Жастардың көбі найза, қанжар, айбалта соқтырып жатыр. Ауыл араларында топ-топ болып ат үстінде жүрген жігіттердің найза, айбалталары жарқ-жұрқ етеді. Жұрт гуілдеп әбден көтерілген. «Германияға, Керманға барып өлгенше, өзіміздің кір жуып, кіндік кескен жерімізде өлгеніміз жақсы», — деседі. «Не болса да тәуекел», «Қазаттыққа шығамыз», «Ниеті қазат», «Қазаттыққа шыққан сауап», «Қазатта жүріп өлген кісі шейіт», — деседі. Қатын-бала, кемпір-шал еңіреп жылауда. Әсіресе еңіреп, көзінің жасын көл қылып отырған — жігіт балалары бар сорлы аналар. Ана сорлының қайғысы қара тұман, іштен шыққан баласы — көзінің ағы менен қарасы. Германға барса да, жоқ бармай, сол жерде орыспен соғысып шейіт болса да, сорлы анаға оңай тимейді. Ана сорлы күндіз-түні баласын ойлап уһлеп, аш өзегі өртеніп, көз жасын көл қылып төгеді... Біздің елмен жапсар ағайын Қареке деген екі болыс ел Қияштың Нұрланын хандыққа белгілепті. Нұрлан көп жыл болыс болған кісі еді. «Ел адамдары» соны лайықтапты. «Тінәліде он бес мың әскер жиналыпты. Қырық дүкен құрып, мылтық соғып жатыр» дейді. «Оқ өтпейтін киім жасапты» дейді. «Дәрі жасап жатыр» дейді. «Қуыныш қажы хан болыпты» дейді. «Біздің жаққа жиналыңдар деп сәлем айтыпты» дейді. «Тінәлі жаққа пәленше, түгенше ат салыпты» дейді. «Тінәліден бергі өзіміздің «Қарағаш» елі сарбаз жинапты» дейді. «Шоңекеңнің (Шонның) Оспанын хан көтеріпті» дейді. «Оспан біздің елге кісі салыпты» дейді. «Тінәліден Ғалауытдин деген молда шығыпты. «Кәпір жеңіледі. Мен әскердің алдында боламын, ешкімге оқ дарымайды депті», — дейді деп, халық гу-гу етеді. «Тінәлінің ар жағында, Торғай дуанына қараған елдер де хан сайлапты. Атбасарға қараған елдер де хан сайлапты», — дейді. Қайтсе де ел Германға бармасқа бет алған. Бір үрпиген, бір көтерілген ел, бірдемеге соқпай қайтар емес. Әр жерде шариғат айтатын молдалар шыққан. Бұл молдалар: «Қазақтан солдат алмаймын» деген уәдесін бұзған патшаға қарсы соғысу «күнә емес» екенін және «енді қазаттыққа шығудың күллі мұсылманға сүннәт» екенін қуаттап, елге пәтуә таратып жатыр. «Қарқаралы уезіне қараған елдер де көтеріліп, әскер жиып жатыр дейді. Бір Күмісбек деген молда шығыпты» дейді. Елге: «Қорықпаңдар: еншалла, мұсылман жеңеді. Орыс келсе, көздерін шаң қаптар. Ата алмас қазақты. Атса да, оғы тимес депті», — дейді. Оған жұрт әбден еліккен. Жұрт «Ой, құдай-ай, бере гөр!» —дейді... «Қой жайып жүрген бір шал Әнуәрбекті көріпті. Аспанмен айырпланмен ұшып барады екен. Қойдың қасына келіп қоныпты. Шал шошып қалыпты, Әнуәрбек тез айырпланнан түсіп шалға келіп: «Қорықпа, мен Әнуәрбек. Елді байқауға келіп едім. Елдің бәріне айт, қорықпасын. Мен тағы да келемін. Қазір асығыспын», — деп, өзі тағы да ұшып кетіпті дейді. «Тінәлімен хабарласу керек. Енді даярлану керек!» — деп күжілдейді. Әлгі Ақмола губернаторының әмірі бойынша елге шыққан ақсақалдардың сөздері жұртқа өтпесін көзбен көрдім. Мен «бұл қорқатын іс емес, бүлінбей-жарылмай қайта қазақ жастары солдатқа барып, әскердің өнерін үйреніп алып келіп, мылтықпен патшаға қарсы тұру керек», — деп айтып көрдім. Әрине, онымды тыңдайтын болмады. Бірақ табан тіреп соғысатын емес, қыр көрсетіп, көше қашатын тәрізді. Не қылса да әскер жұмысына бармасқа лаж қылатыны анық білінді. «Қаладан әскер шығайын деп жатыр», — деп, үркуге қопаңдауда. Орыс поселкелеріне жақын кейбір елдер қырға қарай, қалың қазақтың ішіне қарай, жылжып көше бастап жатыр. Бұлардың көше бастағаны отырған елді онан сайын қопаңдатты. «Он тоғыз бен отыз бірдің арасындағы жастардың орысқа спескесін берме», — деп ел болыстарға қыр көрсетіп қойды. Болыстарды қалаға барғызбай қойды. Спасск заводына кетіп бара жатқан біздің елдің бұрынғы ескі болысының баласын, сол жылғы болыстың інісін әлгі «ханның» бір уәзірі жолдан тосып, бір ауылда кездесіп, ұрып, ауылға қайтарды. Уәзір болыстың інісіне: Сен қайда барасың? — деген. Анау: Заводқа барамын, — деген. Уәзір: Заводта не жұмысың бар? — деген. Анау: Уат тебе рас! (вот тебе раз!) — деген. Уәзір жігітті қамшымен салған: Мәсаған, уаттибинас!—деген. Жұрттың гуілдесіп жиналуы да күннен-күнге өршіп көбеюде. Елдің қопаңдап, үрейленуі де күннен-күнге күшеюде. Орыс поселкелеріне жақындау отырған кейбір елдердің үркіп, алыстағы ел ішіне қарай көшуі де көбейді. Жұрт күңірене бастады. «Тінәліге әскер шықты» деген сөз жайылды. Жұрт атқа тегіс мінуге айналды. Айбалта, найзаларын жарқылдатып, жігіттер топ-топ болып шыға бастады. Қатын, бала, кемпір, шалдың бұдан да жаман жылауына және елдің науыт болуына көз жетті. Елдің өзі де оны сезеді. Бірақ жұрт өлімге бел байлап, орыстың әскерімен бір соғысып, үрікпек. Өлген өлген жерде, қалған қалған жерде жосымақ... Жұрт күңіреніп алды. Жұрт жерімен, суымен қоштаса бастады. Қолдан келер іс жоқ. Салқын қанмен елдің толқынына қарап отыруға шыдай алмай, жүрекке ас батпады. Көкірек қасіретке толды. Күңіреніп «уһ» дегенде көкірегінен жалын шығып, еңіреген ананың көз жасын көріп, дүниеден, малдан, жаннан безіп, өлімге шындап бел байлаған елдің азаматтарын көріп, елдің текке қанға боялып, патшаның солдаттарынан қатын, бала, қарындас жәбір, зорлық көретінін біліп, жалғыз басқа күндіз-түні қайғылы қара тұман үймеледі. Сезгіш жүректің нәзік тамырлары шертіп қалса, үзіліп кететіндей күйге келіп, қатты бұралған домбыраның ішегіндей жүректің нәзік тамырлары сызылып, ақырын еңіреп қалтырайды. Бір жағы үрейленіп, бір жағы меңіреу күшпен өлімге бел байлаған ел ешбір сөзге түсінбейді... Ел тұңғиық, жалпақ теңіздей қозғалды... Тұңғиық қара теңізге қара дауыл соқтықты. Теңіз шайқалып күңіренді. Тұнып жатқан меңіреу күшін күңіреніп, толқып көбігімен сыртқа шашты. Күңіреніп толқыған надан елді ақылға келтіру қиын... Не қыларымды білмей, босқа дал болып мен жүрдім. Ана сорлы жылайды. Маған тете інім де жылайды. О да шейіт болуға бел буған... Қалаға жүрдім. Жалпы ел малдан безіп, бас қайғысына түскен тәрізді болса да, бай ағайындар кедей туысқаннан малын артық көреді. Екі бай ағайыннан Захар поселкесіне шейін жегіп қайыруға ат сұрап ала алмадым. Мыңға жақын жылқылары бар, бірақ маған жегуге беретін аты жоқ!.. Бір ағайынның арбасын алып, бір-екі нашарлау ағайындардың бір-екі атын сұрап жегіп, Сатай Жанқұттыұлы екеуміз қалаға жүрдік. Тамыз айы. Егін алып болған кез. Күн әлі жылы. Жүріп отырып, кешке өзіміздің Есен өзенінің күнбатыс жақ қырқасындағы бір құдықтарға келсек, бір ел бет-бетімен қонып жатыр екен. Ел әбігер. Еркектердің бәрі де ат үстінде. Шуласып төрт түлік мал бір-біріне араласқан. Малдың дені құдық басында қағысып топырлап тұр. Күн батқан, ақшам уақыт. Елдің бәрінің тіккендері жаппа, жаппалардың қасында шашылып жиналмай жатқан жүк. Қыбырлаған қатын-бала. Біреуге жолығып сұрастырсақ, әнеугі, қаладан келе жатып соққан өзіміздің Жолболды деген ағайын еліміз екен. Қонуға бір үйге келіп түстік. Жаппаға кіріп отырдық. Хал-жайын сұрап білдік. Бұл ел сол күні шеткі орыс поселкелерінен келген 25-тей солдатпен ереуіл жасасыпты. Солдаттар мылтық атып, бір-екі жігіттің астарындағы аттарын жаралапты. Солдаттардың бастығы Захардағы пристав екен. Бұл ел приставтың бір қазақ жасауылын тұтқынға алып, көше қашып, осы араға келген екен. Әңгіме былай басталыпты: шеткі бір поселкенің он екі аты жоғалыпты. Сол аттарды, орыстар бұрынғы әдеті бойынша төлетуге осы таяу отырған ауылдарға ат иелерін ертіп жиырма шақты солдат пен пристав келіпті. Ел, бұл он екі атты ұрлаудан аман болған соң, бұрынғыдай төлей бермей, ереуіл жасапты. Солдаттар мылтық атыпты. Қазақтар шабуыл жасапты. Екі атына оқ тиіпті. Солдаттар бата алмай қайтыпты. Қазақтар көше жөнеліпті... Сүйтіп, біз отырған үйге жиналған ағайындармен сөйлесіп отырдық... Әлгі тұтқынға алған қазақ поштабайды атымен, қару-саймандарымен маған қосып жібермек болды және приставка: «он екі аттан аманбыз, төлетуге закон көтерсе төлейік. Бірақ бұл атты іздеуге бізге мұрсатана бер», — деп хат бермек болды. Әңгіме ішінде мынандай бір уақиға естілді: әлгі жиырма бес солдат шеткі поселкеде отырып, сол поселкенің жанынан қырдағы елге қарай үш жүз түйемен астық алып бара жатқан Қарқаралы уезіне қарайтын Шұбыртпалы деген елдің қалашыларын ұстапты. Қалашы қарсылық қылыпты. Қалашының бастығы Ағыбай батырдың немересі екен. Құр қол белсеніп, «Ағыбайлап» атын орғытып, мылтықты әскерге қарсы шығыпты. Әрине, әскер құр қол қалашыларды быт-шыт қылыпты. Пристав қалашыны науыт қылып, ұрып-соғып, екі адамын өлтіріп, бір түйесін атып, астықтарын шашып-төгіп, нәрселерін талап, Захар поселкесіне апарып қамап қойыпты. Әлгі қолға түскен поштабайдың астындағы күміс ерлі көк ат, сол қалашылардың бастығы, Ағыбайдың немересі Сейіткемелдің аты екен... Ауылдың үш-төрт адамы алдымыздағы үш-төрт шақырымдай Есен өзенінің бойындағы Усабай бидің ауылына шейін бізбен еріп жүрді. Усабайдың ауылына түстендік. Приставқа жазбақ қағаздарын жазып, Усабайдың мөрін басты. Біз жүріп кеттік. Үлкен түсте Есеннің бойында отырған Усабайдың ауылынан шығып, қара жолмен, ылғи бұлаң құйрық жүріспен жүріп отырып, кешке ең шеткі поселкеге келдік. Бұл поселке әлгі ауылдарға жала салып, жанжал қылған поселке. Поселкемен ол ауылдардың арасында қазір ешбір ел жоқ. Жол бойы бізге тірі жан кездескен жоқ. Тірі қара көрінген жоқ. Қырдағы қазақтардың шеті — сол біз шыққан Усабайдың ауылы. Поселкенің, орыстың шеті — осы біз келген Қосқора поселкесі. Поселке үлкен емес. Поселкеге кірдік. Біреуден қонатын үй сұрадық. Өткен-кеткендер түсетін үйді көрсетті. Соған келдік. Келсек, үйдің маңайында топтанған мұжықтар, бәрі жиылыс қылып, кеңесіп болып, үйден шығып тұрған тәрізді. Мұжықтар иіріліп бізге келді. Жөнімізді айттық. Мұжықтар біздің қасымыздағы жасауыл поштабайды тани кетті. Оның бізбен қалай келгенін айттым. Мұжықтар поштабайдың қайтып келгеніне қуанар десем, бәрі шуылдап, гүжілдеп, поштабайға ентелеп келіп ұрсып, балағаттап, кейбіреулері боқтап, поштабайдың өзін айыптай бастады. Айыптағанда: «қазақтардың қолына сен өзің әдейі барып түстің...» — деді. «Өзің әдейі қазаққа кеткің келді», — деді. Мұжықтар маған да ала көздерімен қарап қойып, поштабайды боқтап жатыр. «А, а, иттің баласы! Сен неге қазақтардың қолына бардың? Сволочь! Поганный! Өлтіру керек сені! Алдауыш!..» — деп кіжінді. Поселкеде солдаттар бар екен. Соның бір-екеуі келді. Келе-ақ бізге қожаңдап күжілдей бастады. Бізді: «қазақтардың бақылаушысы», — деді. Бізді тұтқынға алмақ болды. Арбадан түстік. Мұжықтар аттарымызды байлап қойды. Поштабайдың атына біреуі мініп кетті. Біз үйге кірдік. Мұжықтар да толып үйге кірді. Старостасы келді. Маған ақырып: «Сен кімсің?..» — деді. Мен жөнімді айттым. Мұжықтар қамалап, кәрленіп, жеп қояйын деп тұр. — Жоқ, біз білеміз, сен бунт қылып жатқан қазақтардың бастығысың! Сен әдейі біздің қаланың жайын білейін деп келдің! Сендердің мақсұттарың біздің қаланы шаппақ!.. Біз білеміз!.. —деді. — Қағазың бар ма? — деді. Мен қағазымды көрсеттім. Оқыды. Староста азырақ басылды. Бірақ өзге мұжықтар басылатын емес. Бәрі гүжілдеп үйге лық толып болды. Елеуреп, қозғалып, бәрі едірейіп түксиіп алды. — А-а, қағаз деген не?.. Қағазды олар жасап ала алмай ма? Бұлар шпион (жасырын бақылаушы). Бұларды өлтіру керек! — деді. Түрлері жаман. Қандары қашқан. Бәрі ентелеп, иін тіресіп гу-гу етеді. Бәрініңде есі кеткен. «Өлген деген осы»... Түртіп қалса шырт етіп тұтанып кетейін деп тұр. Біреуі бастаса, өзгесі жүндей түтіп әкетпек. Мұжықтардан адам нұсқасы кетіп қалды... «Иә, өлді деген осы. Ойда жоқта өлді деген осы! Япырым-ау, шынымен біткені ме?»—деген ойлар найзағайдың оғындай жылдам тізбектеліп, басқа келіп елестеп тұр. Мен старостасына: «Сен осы поселкенің бастығысың, мыналар не қылса да түбінде закон алдында сен жауап бересің. Сен Ақмола оқу инспекторының менің атыма берген қағаздарын оқыдың. Мыналардың барлық істерінің пәлесі саған қалады. Сен мыналарды бас, тарқат. Керек болсам, мен қашпаймын!..» —дедім. Старостаның азырақ есі кірді. Өлтіруден басқаны айтпай тұрған ентелеген мұжықтарына ақырды: — Тоқта, сөйлемеңдер... Ертең сендер үшін мен жауап бере алмаймын! — деп ақырып еді, мұжықтар едәуір басылып қалды. Сол арада поселкедегі солдаттардың үлкені (старшиы) келді. Келе-ақ тергеп, бізді тінтті. Пышақтарымыз бар еді, алды. Сандығымызды ашып көрді. Қағаздарымызды алды. Сүйтіп, екі солдат алып келіп, мылтықтарымен бізді күзеттіріп қойып, өзгелері тарқады. Екі солдат бізді түнімен күзетіп отырды. Тысқа рұқсат сұрап шығамыз. Солдаттар мылтықтарымен бірге шығады. Староста мен бір-екі мұжық және бір-екі солдат қайта-қайта келіп отырып кетеді. Келіп отырып, біресе: «Ақмоладан жаңа үш жүз солдат келді»... — деп кетіп, біресе: «он шақты пулемет келді. Оның біразын көшеге құрып қойдық. Бұл пулеметтер ылғи осында тұрады», —деп, өзді-өзі бізге естіртіп сөйлесіп кетеді. Мен азырақ сөздеріне қатынасамын. Қасымдағы жолдасым (Сатай Жанқұттыұлы) орысша білмейді. Екі көзі шарасынан шығып, зәресі қалмай отыр. Өте қорқыныш кезде жолдасыма сөз қатуға болмады. Енді мұжықтар тарқаған соң, сөз қатып, «қорықпа» деп қойдым. Жолдасымда үн жоқ... Мұжықтар кәрленіп, қолдарына түкіріп алған көрінді. Қазақпен әбден жауласып алыпты. Қазақ пен орыс ептеп бірінің-бірі шетке шыққандарын өлтіре бастаған. Біз ұйықтауға кірістік. Мұжық үйінің бір бөлмесіне жер еденге төсек салып жаттық. Солдаттар отырды... Таң атты. Ертең ерте бір мылтықты солдат, екі мұжық пен староста бізді конвойлап, Захар поселкесіндегі приставқа алып жөнелді. Түс кезінде Захарға келдік, Захарға таянғанда, Захардың төңірегіндегі қырлардың басында түйеге мінген біреулер жүрді. Күнмен шағылысып, түйедегі адамдардың қолдарында бірдемелер жарқ-жұрқ етеді. Таяна келіп сұрастырып қарасам, Захарды күзетіп жүрген солдаттар екен. Мінгендері банағы айтқан солдаттар ұстаған, Қарқаралыдан астық алуға келген шұбыртпалы түйелері екен. Захарды күзетіп, қарауылдап жүргендері — қазақтардан қорқады. Приставқа алып келді. Әнеугіден пристав менімен таныс. Әнеугүні қаладан келе жатқанда танысқанбыз. Пристав жүгіріп тысқа шығып, амандасып, келіс түріміздің мәнісін сұрады. Пристав күліп конвойды қайтарып, бізді босатты. Конвой приставқа ырза болмай кетті. Пристав үйіне кіріп отырдық. Сөйлестік, пристав елдің жайын сұрады. Елдің надандығын айттым. «Жолболдының» қағазын бердім. Науыт болып приставтың қолында қамаулы жатқан үш жүз түйелі қалашының жайын сұрап, босатуын өтіндім. — Қалаға шабарманмен қағаз жіберіп қойып едім. Ертең-бүгін хабар келеді. Сол келген соң ретіне қарай көрейін, — деді. Қалашылармен жолығуға рұқсат сұрадым. Қалашылардың бастықтарын алғызды. Қалашылар келді. Бастықтары — екеу, біреуі — Шұбыртпалы Ағыбай батырдың немересі Сейіткамал екен, көп таяқ жеп, беттеріне жара түсіп жүдеп қалған екен. Сөйлестім. Көңілдерін жұбатып сөздер айттым... Қазақтарды қайта алып кетті. Ақмоладан келетін хабарды күтіп жаттым. Қасымдағы жолдасыма (Сатайға) приставтан қағаз алып беріп, елге, елдің бастықтарына, «ханына» хат жазып беріп қайтардым... Захарда бір қазақ жоқ. Елдің халі қайғылы. Нақақтан-нақақ шашылып, төгіліп, қорлық көріп, көп кісісі атылып, қырдың қалашылары жатыр. Барлығы бір жерде иірулі. Күзеткен солдаттар олардың маңайынан ешкімді жүргізбейді... Ол күні жаттым... Ойымнан қалың надан елдің қазіргі халі, олардың ілгергі болашағы кетпеді. Бір өте қымбат адамым алыста қалғандай жүрек күйеді де жанады. Жүректің өзі нәзік, өзі сезгіш тамырлары шертіп қалса, үзілгелі тұрғандай. Азырақ леп берсе, қозғалып, дыңылдап жылап жібергендей. Жата алмаймын. Отыра алмаймын. Бас, ақыл қалың тұманның құрсауында. Не көптің ішінде жоқ, не қалада жоқ. Адасқан, күллі дүниеде жалғыз қалған сияқты бір жанмын. Уһ! Жалғыздық!.. Тысқа шығып, көшеде жүріп, дүкеннің алдына келдім. Дүкен Кәрім Мұқсынов деген ноғайдікі екен. Ноғайдың елуге келген қартайғандау қатыны тысқа шығып, мені көріп үйіне шақырды. Кірдім. Ноғай өзі қалада екен. Екі жігіт баласы солдатта. Қолында келіні және он екі, он үш жасар еркек баласы ғана бар екен. Үйіне кіріп сөйлесіп отырдым. Балаларын айтып, қамықты. Екі қамыққан көңіл әңгімелесіп отырдық. Шай қойды. Шай іштік. Сөйлесіп отырмыз. Жүктің үстінде тұрған сырнайға көзім түсті: — Оны кім ойнайды? — дедім. Бәйбіше: — Үлкен баламның гармоні (сырнайы) еді. Қазір мына ендігі қарап отырған кішкене балам ойнайды, ойнасын тыңдағын келсе? —деді. Мен: — Дұрыс, ойнасын, тыңдайын! — дедім. Бәйбіше баласына: — Қарағым, ағаң тыңдасын, бір күй ойнап жіберші! —деді. Бала гармоньды алып ойнатты. Гармонь екі қатар тілді — двух-рядка. Баланың өзі гармоньнан үлкен де емес. Бала гармоньды алып қозғағаннан-ақ мұңды, қасіретті күй сарнап жылай бастады. Бала гармоньды ойнатты. Күй қасіретті. Күй жалынды... Дірілдеп сызылған нәзік дыбыс. Дірілдеп жылаған, күйінген сарын біресе күйініп зарлады. Біресе еңіреп жылады. Біресе қалтырап, жүректің мұңды қасіретін шақты. Біресе елжіреп, былқылдап, үзіліп-үзіліп өксіді... Бала гармоньды ойнап отыр. Мойындарымызды салып, жылаған күйді тыңдап, екі қамыққан қасіретті біз отырмыз. Жылаған күйге қосылып, еріп, елжіреп, ақырындап жүрек те қозғалды. Жүректің не нәзік сезгіш тамырлары ақырындап еңірей бастады. Көңіл де еріді. Жан қорғасындай балқыды. Бірте-бірте жылау күшейді. Бәйбіше де жылады. Мөлтілдеп аққан көздің жасын жеңімен сүрте бастады. Елжіреген, күйінген жүрек менің де барлық жан-тәнімді билеп алып кетті. Көзіме ыстық жас келді, біраз шыдадым. Кернеген қасірет қоймады. Еңіреген күй мені де қосып алып кетті. Меніңде көзімнен ыстық жас ағып қоя берді... Біраздан соң тұрып, бәйбішеге қарамай шығып кеттім... Қалын бұқара, езілген елге қорқыныш кіргенде, сорлылардың қасында бола алмадық. Күш қайда?.. Көкірек күйеді... Ертеңінде Ақмоладан приставтың шабары келді. Қаладағы бастық ұлық «тұтылған қалашыларды Ақмолаға әкелсін» депті. Қалашылар қалаға айдалмақ болған соң, ендігі жәбірленгенін көрейін деп артыма қарамай, тез Ақмолаға жүріп кеттім. Ақмолаға келдім. Бұғылыдағы ауылдық школаға шықпақпын. Біраз ғана күн өтті. Қалада жүрмін. Қалашыларды әкеліп бір суық подвалға қамап тастады. Қырға лек-лек әскер шығып жатыр. Талай елді шауып, талай қазақты әкеп түрмеге жауып жатыр. Алыстағы ел үріккен. Мал таланған. Жан тонауға түскен. Жазасыз жан атылған. Екі-үш «хан» болған надан сорлыларды әкеп түрмеге қамап тастады. Ұсталып, абақтыға жабылған «хандардың» бірі — Әлсен қажы. Бір-екеуі Шоң балалары. Қазақтар түрмеге сыймай, подвалдарға да қамап жатыр. Түрмедегілерден хабар алынады: «Бунт бастықтарын» түрменің ұлықтары күнде дүрелейді. «Хандардан» күнде жауап алып, ұрып қояды дейді. Әлсен қажыны ұрумен түрмеде өлтірді. Қалаға әскер, офицерлер толып кеткен. Жақындағы ел қорқып, «адам бермек» болған. Қалаға жақын, «адам бермек» болған елдердің билеушілері қалаға келіп жатыр... Таланған қазақ елдерінің тәуір, асыл нәрселері орыс поселкелеріне толып кеткен. Киіз, текемет, кілем, самауыр, шылапшын, ішік, күміс ер, жүген, құйысқан, күміс білезік, сақина, жүзік, тоқым және басқа осындай нәрселер поселкелерге, одан Ақмолаға толып кеткен. «Он бес мың әскер жинап жатыр» деген Тінәліге әскер шығып, автомобиль шығып, автомобильмен біраз әскер қайтып келді. Тағы да көбейіп шығып жатыр, Қарағаштағы Шоң елінен әрі Көнек елі деген, біздің ағайын, бір болыс Тоқа болатын. Елінің мықтысы Тақыр Омар деген кісі еді. Қатардан қалмайтын малы аз болған соң ел «Тақыр Омар» атаған. Сол Тақыр Омардың ауылына бір бастығы мен жеті солдат барыпты. Омар бәрін алдап үйге түсіріп, жетеуін де өлтіріпті... Біз санаққа шығатын Қанжығалы деген елге әскер шығып, елін шауып жатыр. Әскерді ертіп жүрген біз көрген болыс Олжабай деп естиміз. Партия уақытында өшіккен ауылдарын патша әскеріне аралатып жүріп, қыстауларын өртетіп, нақақ адамдарын аттырып жатыр деп естиміз. Қырдағы ел қиратылып, әрмен қарай үркіп жатыр. «Үріккен елдің жұрттарында бесіктегі жас балалар, аурулар, кемпір-шалдар қалып жатыр» деп естиміз. «Дүние, мал-мүлік шашылған. Кейбір жерлерде көше қашып бара жатқан ел жасау мүліктерін, үй саймандарын молаларға тығып жатыр» деседі. Бұл хабарлардың бәрі де шын болып шықты. Жер қазып, нәрселерін өлген кісінің қабыры тәріздендіріп қойып кетеді екен. Солдаттар талай моланы бұзып, қоймай тауып алған. Талай шын молаларды қоймай іздеп, талқандап бұзған. Солдатқа кез болған ел туғалы көрмеген жәбірін көрді. Атылған адам... қып-қызыл дүре. Жәбір-зорлық көрген қыз-қатын, жылаған бала. Асты-үстіне келген ел... Қысқасы, қырға қара пәле тигендей болды. Бір күні көшеде келе жатып, семинарияда бірге оқыған бір казак-орыс баласына ұшырастым. Қырдағы бір елден жаңа ғана қайтып келіпті. Үстінде жалтыраған, сылдыраған прапорщик офицер киімі бар. Амандастық, халдерімізді сұрастық. «Қазақтың бунтын басуға» келген екен. —Өз қолыңмен қазақ өлтірдің бе, неше қазақ өлтірдің?—дедім. Зиранов күліп: — А-а... Өз қолыммен бес-ақ қазақ шауып өлтірдім, — деді. Міне, хал осындай болған!.. Енді Бұғылы елінің ауылдық школына жүріп кеттім. Жаңа ашылған школға барып орнығып, балаларды жиып, оқыта бастадым. Бұл Бұғылы елі — қалаға жақын болғандықтан, бунт жасамаған ел. Ел қаладан алпыс шақырымдай жерде. Нұраның бойында. Біраз күн өтті... Жақындағы және орта төңіректегі қазақ басылды. Жалғыз-ақ біздің Тінәлі мен бірсыпыра алыстағы ел басыла қойған жоқ. Оларды енді еппен, алдап шақыру тәсіліне кірді. Әскердің көбі қайтты. Басылған елдің он тоғыз бен отыз бірдің арасындағыларын алмақ болды. Ақмола уезінің үш жерінде жастарды қарап алатын комиссия ашылды. Елдің көбі Ақмоланың өзінде қаралмақ. Болыстар тізімдерін беріп жатыр. Бай да, кедей де балаларын, інілерін қалдыруға аласұруда. Ел тіпті сасып үрейленген. «Қорықпа» деп ақыл айтсаң да құлақтарына кірмейді. Болыстар, билер, старшындар «атқа мінді». Комиссиялардың төңіректерінде «жеңгелер» жүре бастады. Әркім баласын, інісін алып қалу үшін бар малын ортаға салды. Кедейлер шабылды. Оларға жәрдем қылар, болысар кісі жоқ. Бар малын қулардың құлқындарына тықты. Байлардан қара жұмысқа баратын кісі жоқ. Болыстардың, билердің құлқындарына тыққан малдарының арқасында оларды түрлі сылтаумен алып қалмақ болып жатыр. Ел топ-тобымен қалаға шұбырды. Жылау зораймаса, басылған жоқ. Жігіттерді алып жатыр. Нашардың жылауы күшейді. Нашар мен момын енді әдемі шабылды. Алыстағы ел кісілерін берген жоқ. Біздің болыстағы екі мыңдай үйден қырық, елу-ақ кісі «жарайтын» болыпты. Өзгелерінің бәрін ақшаны алып-алып, «кейінгіге» қалдырыпты. Ел шабылуда. Ұлықтардан ынсап кеткен. Кім ақшаны көп берсе, соның баласын қалдырады. Жұрт малдан шығып кетті. Байға білінетін емес. Кедей сыпырылып жатыр. Біздің жастарды Спасск заводында қарап жатыр. Біздің елдің болысы — Спасскідегі Сейіткамалов деген байды «жеңге» қылып, елдің ақшасын сол бай арқылы начальникке төгіпті. Начальник те лықиған, Сейіткамалов та лықиған. Малы жоқ өте кедейлер ғана кетуі керек. Ардан, ұяттан безіп, қиянаттың, жауыздықтың дәуірі енді ашықтан-ашық жүрді... Ақмола уезінің бастығына барлық болған және болып жатқан жәбіршіліктің бәрін айтып, бөтен атпен хат жаздым. Хатымда сөзімнің артын салмақты қылып: «Кім біледі, әлі әділдік те келер, жауыздардыңда жазаларын тартатын уақыты жетер», — дедім. Ештеңе болған жоқ. Мен тағы қалаға жүрдім. Қаланың халі сұмдық. Сеңдей соқтыққан халық. «Сауданы» жұрт ашық сөйлеп жүр. Ақша іздеген халықта қисап жоқ. Арам, қу саудагерлер соңыра қой алуға, ақшаны қазақтарға арзан қойға беріп шытырлатып жатыр. Әрине, ақша бергенде қойдың жарты бағасын береді. Олай барса да таланған, былай барса да алданған сорлы халық. «Шабылмасаңдаршы, қорқатын не бар енді? Балаларың бара берсін! Енді өздерің құрисыңдар ғой», — деп, Мүсәпір деген кісінің үйінде жиналып отырған қазақтарға сөз сөйледім. Болмайды, тіпті болмайды. Ақмола толған қазақ. Ақмоланың өзінде тұрған қазақтың жастары «солдатқа барамыз» деп топтанып көшеде сенделуде. Күндіз-түні қымызшы-қымызшының үйлерін жағалап, қымыз ішіп, өлең айтып, жырлап, домбыра, гармонь тартып, ойнап, гулеп, жылап, мас болуда. Бұрын солдатқа баратын поселкелерден және қаладан жиналған орыстың жастары прием уақытында гармонь тартып, топтанып жүріп, бұзақылық жасаушы еді. Дәл сондай болып енді біздің қала қазағының жастары да жүр. Бұларда да гармонь. Бұларда және домбыра. Бұлар да жырлайды. Бұлар да жылайды. Бір күні қаланың таныс жатақ жігіттері мені ертіп кетті. Қолдарында гармонь. Жырлайды. Бірге кеттік. Қымызшы-қымызшылардың үйлерін аралап қымыз ішіп, жырлап, гармонь ойнап жүрміз. Мен жай қымыз ішіп қана еріп жүрмін. Жігіттер жырлайды. Көбінесе ноғайша жырлайды. Ноғай күйіне қазақша жыр қосады... Күйінген жанға, ащы қасіретке ноғай күйі лайықты. Ноғай күйі күйікті. Қымызға қызып, күйініп, күйікті күймен жылайды. Бастым бақыр ақшаға, Жүгіріп түстім бақшаға. Бастым бақыр ақшаға, Жүгіріп түстім бақшаға. Жиырмаға келген шақта Керек болдым патшаға... Жиырмаға келген шақта Керек болдым патшаға... — деп жырлайды. Ноғай күйі күйікті!.. Қарманып, жырлап жылайды. Күйініп, жырлап қақсайды!.. Мен туғалы ноғай күйінен күйікті, ащы, зарлы күйді әлі естігенім жоқ!.. Бір үйге келіп, он шақты жігіт сыра ішіп отырдық. Жігіттер қызу. Біреуі гармонь ойнап отыр. Өзгелері қосылып, кезек-кезек жырлайды. Бір мезгілде үйге Қилыбай деген жігіт келді. Қилыбай — Ақмолада белгілі жігіт. Сері. Жігіттер Қилыбайды ұстай алды. «Ән сал» деп жабылды. Қилыбай әнді қоя берді. Ішті. О да қызды. Менің қасыма келіп отырды. Мені құшақтап: «Уһ!»—деді. «Енді солдатқа кетеміз ғой...» — деп жылады. — Е, сен қалай солдатқа кетесің? Сен отыз бірден асқан жоқ па едің? — дедім. Қилыбай өзі отыз бірден асқан жігіт еді. — Ойбай, отыз бір құрғырдан асқанмын ғой, бірақ сонда да кететін болдым, — деді. — Е, қалайша? — дедім. — Әлгі қаланың жігіттерінің есебін алып, қай жылы туғанын, жасын жазып жүріп алды ғой, сонда, құдайдың құдіреті, өз-өзімнен бүлдіргенім ғой, — деді. — Қалайша?—дедім. — Бір үйде келіншектермен қалжыңдасып тұр едім. Қолдарына жігіттердің атын, жылын жазып жүрген түбір кінағасы бар, кеңсенің кісілері келді. Иттін бәрі мені таниды ғой. Сол жерде менің жасымды сұрады. Сонан соң мен ана келіншектердің көзінше отыз бірден асқанмын деп айта алмай, жиырма бестемін дедім. Түбірге жазып алды. Сонан соң іліктім де қалдым. Қазір енді жүресің деп тұр. — Ой, шіркін-ау, о не қылғаның?.. Енді соңынан неге жөндетпедің? — дедім. Сыраға қызып алған Қилыбай шала тілмен, орысша-қазақшаны араластырып сөйлейді. Бұлғаңдап қояды. Жылап қояды. — Оны артынан жөндей алмадым. Жөндеуге болмады. «Не мүмкін» болды. «Не могу... не мүмкін» болды. Енді «не могу», «не мүмкін» еді, «не мүмкін» дейді. Мен: — Ой, «не мүмкінің» құрысын! — дедім. Міне, қалың қайғының ішінде осындай да күлкі болды. Жұрт алынған жігіттер жатқан үйге жиналды. Бір күні алынған жігіттердің алдын жібермек болды. Дүкен қылуға қызыл қыштан салған үлкен үй. Бұл үйге — жігіттерге мен екі-үш келгенмін. Үйдің маңайы топырлаған халық. У-шу, жылау. Кететін жігіттердің жақындары бір кіріп, бір шығады. Тыстағы жұрт күтуде... Біз де күтіп тұрдық. Міне, біраздан соң солдаттар шұбатылған арбалы көліктерді әкелді. Арбалы көліктер шұбатылып, жігіттер жатқан үйдің алдында тұрды. Жиналған жұрт телміріп қарап тұр. Солдаттар үйге кіріп, бір мезгілде жігіттерді шығарып, тұрғызбай көлікке мінгізіп, шұбатып жөнелте бастады. Азан-қазан, у-шу, жылау. Айқай-ұйқай, жыламаған жан жоқ. Қатын-қалаш, бала-шаға естен адастырды... Жігіттерді көп жерге шейін жұрт шұбырып, шулап шығарып салды... Мен ертеңінде школама қайттым. Күндер өтті... Қыстың ақыры болды. Ақпанның ақыры. Орыс газетін алып оқып жүреміз. Петроградтағы дума айналасының шуы бізде де сезіле бастады. Министрлер жиі түсе бастады. Бірдемені сезгендей жүрек ақырын лүпілдеп күтеді. «Патша жақын арада түседі» деген иман көкірекке бекіп орнауда. Жүрек күтуде. Бір күні қуаныш хабар сарт ете түсті: Патша өкіметі құлады!.. III. РЕВОЛЮЦИЯНЫҢ АЛҒАШҚЫ ЖЫЛДАРЫ жүктеу/скачать 419,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|