Тақырыбы: Ежелгі Қазақстан аумағындағы алғашқы мемлекеттік құрылымдар
жүктеу/скачать 30,53 Kb.
|
| тәуелсiздiгi мен егемендiгiне келсек, олар ешбiр мемлекеттерге бағынбай өзiнiң iшкi және сыртқы саясатын қалыптастырған. Оның айғағы ретiнде олардың, яғни Солтүстiк Қара теңiз скифтерiнiң бiздiң заманымызға дейiнгi VII ғасырда Урарту мемлекетiмен әскери-саяси одақтастықта болып Финикияға қарсы соғысуын айтуға болады. Сосын бiздiң заманымызға дейiнгi VII ғасырдың ортасында скифтер мен ассириялықтардың Мидияға қарсылығы, бiздiң заманымызға дейiнгi VI ғасырдағы сақтар мен парсылықтардың Лидияға қарсылығын айтуға болады. Соған қарамай парсылар мен тағы басқа мемлекеттер алғашқы Сақ мемлекетiнiң егемендiгiн шектеуге тырысты. Мысалы, бiздiң заманымызға дейiнгi VI ғасырда Парсы мемлекетiнiң билеушiсi Кир массагеттердi жаулап алып, өзiне бағындырғысы келген болатын. Оның бұл ойы орындалған жоқ. Кир жорығы сәтсiз аяқталып, оның әскерлерi тас-талқан болып күйреп, өзi қаза болды.
Б.э.д. 519-518 жылдары массагеттерге қарсы I Дарий соғыс ашады. Бұл жорық та сәтсiздiкпен аяқталып, массагеттер өздерiнiң тәуелсiздiгiн толық сақтап қалған едi. Сондай-ақ бiздiң заманымызға дейiнгi IV ғасырдың 30 жылдарында сақтарды Александр Македонский де жаулап алуға бар күшiн салды. Оның Орта Азияны жаулап алғанына қарамай массагеттер Сырдарияның солтүстiгiне қарай өз егемендiгiн сақтап қалды. Мұның барлығын келтiрiп отырғанымыз бiздiң эрамызға дейiнгi I мыңжылдықта алғашқы Сақ мемлекетi өз егемендiгi мен тәуелсiздiгiн тұтас ұстап тұрғандығын көрсету едi. Ол ежелгi халықаралық саясатта өзiндiк орнын толық сақтай бердi. Өкiнiшке орай, бiзде сақ-скиф бiрлестiктерiнiң қандай салық жүйесiн жүргiзiп, мiндеттi борыштар атқарғандықтарынан мәлiметтер аз. Олар өздерi жаулап алған немесе өздерiне тәуелдi мемлекеттерден белгiлi бiр дәрежеде салықтар жинап, оларды белгiлi бiр мiндетке борыштаса, ол нақты жағдайларға байланысты өзгерiп отырған болуы керек. Мемлекеттiк қазынаны толтырып отыру мал-мүлiк арқылы жүргiзiлiп, тағы да басқа қазыналық құндылықтар арқылы толықтырылып отырған болуы тиiс. Кейбiр қабiрлерден табылған патша бұйымдарына қарағанда онда ирригациялық жүйе қалыптасқан сияқты. Жалпы бiздiң эрамызға дейiнгi I мыңжылдықта сақ бiрлестiктерiнiң алғашқы мемлекет кұрудағы адымдары өте сәтсiз де баяу жүргендiгi байқалады. Бiрақ соған қарамай ол тұрақты да бiрқалыпты даму үстiнде болғаны анық. Оның куәсi-бiздiң заманымызға дейiнгi Ү-IҮ ғасырларда Жетiсу өңiрiн қоныстанған тайпалардың өзiндiк жазбаларының болуы. Мұның бәрi бiздiң заманымызға дейiнгi I мыңжылдықта Қазақстан территориясында алғашқы мемлекеттердiң өмiр сүргенiн және олардың тәуелсiз дамығанын айғақтайтын нышандардың болғанын көрсетедi. Бiрақ олардың даму-жетiлу процестерi әлi бiзге нақты да көрнектi деректермен жеткiзiле қоймаған. Біздің дәуірімізге дейінгі мыңжылдықта Орталық Азияда шығу тегі мен этникалық құрамы бойынша әртүрлі тайпалар, қазіргі Моңғолияның оңтүстігінде Ордостан Каспийге дейін созылған кең аумақтар мекендегені белгілі. Экономиканың біртіндеп дамуы, өмірдегі белгілі бір ортақтықтар, этникалық жақындық және әртүрлі саяси факторлардың әсері Орталық Азияда ерте ірі тайпалық бірлестіктердің құрылуына негіз болды. Олардың алғашқысы ғұндар болды. Б.з.д. 3. Ғасырдың соңында Қытай деректерінде табылған хунну немесе хунну (ғұндар) бірнеше тайпаларды біріктірді. Біз ғұндар туралы мәліметтерді негізінен Қытай жазбаларынан аламыз. Олар Тынық мұхитынан және солтүстік Қытайдан, Алтайдан және жеті аймақтан, содан кейін батысқа қарай созылған саяси құрылым. Ғұндар 24 түрге бөлінеді. Әр тайпаның эмиграция үшін өз аумағы болды. Ғұндардың жоғарғы билеушілері қытай деректерінде "шаньюй" деп аталған. М.Ол. 3. Ғасырдың аяғында ғұндар бірігіп, өз мемлекетін құрды. Оларды бір одаққа біріктіру әйгілі Туде Шаню есімімен байланысты. Ғұндар қытайлармен көп шайқасты. М.Ол. 3. Бұл ғасырда ғұндар шабуыл соншалықты күшті, бұл вынудило қытай императорының салу үлкен қорғаны. Б.з.д. 209 жылы ғұн тайпалары шанды басқарды, ол өзінің билігінің алғашқы жылдарында Қытайдың шекаралас аймақтарына соққы берді. Қиын күресте ғұндар әскери және саяси билік үстемдік еткен хан әулетін ғұндардың Ордостағы эмиграция орындарына баруынан бас тартуға мәжбүр етті. Император хан Гаозу Мде басын шаньюдің алдына қойып, онымен "өзара бейбітшілік пен туыстық туралы келісімге"қол қойды. Осы Келісімге сәйкес, Хан императоры шаняны әйел ханшайымға тапсыруға және жыл сайын салық төлеуге міндеттенеді. Мде бастаған ғұндар шығыс "шығыс ху" тайпаларына бағынады және бұл тайпа Керулен мен Онон өзендерінің аңғарларында тұратын сянби мен Ухуан тайпаларынан тұрды. Содан кейін ғұндар Батыста Юэджи тайпаларына лагерь құрды. Осы кезеңде қазіргі Кореядан Тибетке және Шығыс Түркіменстаннан орталық Сары Өзенге дейінгі кең аумақ ғұндардың үстемдігіне өтті, ал солтүстігінде ғұндар конфедерациясына қосылған тайпалар елі Байкал көліне дейінгі аумақты алып жатты. Б.з.д. 201 жылы жүргізілген науқан барысында ғұндар Алтайда тұратын барлық тайпаларды жаулап алды. Кейінгі жылдары олар батыста белсенді жұмыс істейді. Б.з.д. 177 жылы көршілеріне қарсы әрекет етуді жоспарлады деген сылтаумен шаньюй Батыс иеліктерінің билеушілерін йеджилге қарсы соғысқа жібереді. Ғұн атқыштары Чжан-Ганчжоуда Юзчжилерді жеңіп, пайда болған бірігу төңірегінде бірнеше иеліктерді басып алды. Бұл туралы Шанью былай дейді: "жауынгерлер аспанның рақымымен құтқарылды, жылқылар аман-есен пайда болды, юэджиді жойып, тұтқындады; қылыштың ұшын іліп немесе бағындырып, ол өзінің күшін нығайтты. Лоулан, Осун, Худзе және оның көршілерінің 36 жері сюннаға бет алды. Олардың барлығы Сюннулла армиясына кіріп, әулет болды." Ғұндардың бірігуіне оның шығу тегіне түрлі тайпалар мен этносаяси құрылымдар енді. Конфедерацияның қоғамдық-саяси өміріне біртұтас орталық билікті қылмыссыздандырғысы келмейтін күштер мен үлкен аумақтағы мүлік арасындағы тығыз саяси және экономикалық байланыстардың болмауы қатты әсер етті. Б.з.д. 1. Ғасырдың ортасында ғұндар қоғамы өзінің вассальдық мүлкін жоғалтуымен бірге одақ құрамына кіретін ғұндар б.з.д. 55 жылы ол оңтүстік пен солтүстікке бөлінді. Оңтүстік бөлігін Хуанья шаньюй, солтүстігін Чжижи шаньюй басқарды. Қиын өмір сүрген аумағында Ордоса, және қашан северяне шыдай алмадық езгінің өз тайпаларының, олар двигались жағына Саяна және Байкал, яғни солтүстікке және Батысқа қарай. Б.з.д. 49 жылы Жижи хан империясымен ақталған Оңтүстік ғұндардың аумағын басып алуға және сол арқылы одақты қалпына келтіруге тырысты. Бірақ, ол жасады емес, жұмыс істеп кетпеген. Күшсіз Үйсін кунби көмек сұрайды, бірақ Үйсін кунби оған көмектесуден бас тартады. Осыдан кейін одақтастарсыз қалған солтүстік ғұндар Оңтүстік ғұндардың аумағынан кетуге мәжбүр болады. Солтүстік ғұндардың билеушісі Чжижи шаньюй Моңғолияның солтүстік-батысындағы Қырғыз-Нұр көлінің маңында өз әскерін құрды. Содан бері ол көрші Үйсін тайпаларына сапарлар жасады. Осылайша, б.з.д. 1. Ғасырдың екінші жартысында Жижи бастаған ғұндар алғаш рет Қазақстанның Джетису ауданына қоныс аудара бастады. Екінші толқын көші-қон, ғұндардың Батысқа қарай б.з. 93-ші ж басталады, олар бүкіл Сырдария мен Аралға, орталық және Батыс Қазақстанның аймақтарына енеді. Б.з.д. 4. Ғасырлар бойы ғұндар Еуропаға жетті. Ғұндардың батысқа қарай жылжуы халықтардың ұлы эмиграциясының басталуына себеп болды. Олар Шығыс Рим империясының аумағына басып кіреді. Әсіресе 5 ғ.басында, ант беру кезінде Рим мемлекетіне шабуыл күшейіп, Дунай жағасында ол Римнің меншігіне ие болады. Паннония аумағында (Қазіргі Венгрия аумағы) Жаңа мемлекет – Батыс ғұн империясы құрылды. Ғұндар Рим империясына үлкен қауіп төндіреді. 433 жылы Ругила қайтыс болғаннан кейін, мемлекеттік билік іс жүзінде Аттиланың (Еділдің Батыры) қолына өтеді. Ол 453 жылы қайтыс болғанға дейін Еуропаның көптеген халықтарын жаулап алып, бүкіл Еуропаны дүр сілкіндірді. Бірақ Аттила қайтыс болғаннан кейін батыс ғұн империясы құлады. Көшпелі мал шаруашылығы ғұндардың өмірінде маңызды рөл атқарады. Ол жылқы шаруашылығы мен жылқы шаруашылығын жақсы меңгерген. Ғұндардың отырықшы өмір салты болған, олар егіншілікпен айналысқан. Дәндердің арасында тары көп. дека. Ғұндардың өмірінде үлкен орын ауланған. Қолөнер және бейнелеу өнері жоғары деңгейде болды. Зергерлік бұйымдарда түрлі-түсті стиль пайда болды. Ол көктегі Иемізге сиынып, әкелердің рухына сиынған. Олар дәстүрлі құқықтық жүйені құрды. Патриархалды-ата-баба қарым-қатынасы ғұндар қоғамында күшті болды. Елді тұрақты билеуші - Шаньюй басқарды, Тюмень облысы оның жақын туыстары болды. Деректер ғұндардың жануарларға да, жерге де жеке меншігі болғанын көрсетеді. Барлық ер адамдар қарапайым деп саналды. Ғұндар армиясының негізі атқыштар болды. Ғұндар соғысқан ұлт болған. Әскери күштердің арқасында қытайлар Үлкен Қытай бекінісін салды. Осылайша, ғұндар-ежелгі заманнан бері Орталық Азияда пайда болған тайпалардың, түркі халықтарының ата-бабаларының одағы. Бұл тайпалардың бір бөлігі қазақ халқының құрамына кірді және қазақ халқының қалыптасуына елеулі үлес қосты. Бұл үшін ежелгі ғұндарды қазақ халқын құрайтын дереккөздердің бірі деп атауға болады. Үйсін мемлекеті. Б.з.д. ІІ – б.з ҮІ ғасырларда Қазақстан аумағында мекендеп мемлекеттік дәрежеге көтерілген көне тайпалық одақтардың бірі үйсіндер болып табылады. Үйсін – қазақ халқының қалыптасуына негіз болған ежелгі түркі тайпаларының бірі. Ежелгі қытай жазбаларында үйсін атауы б.з.б. 2 ғасырдан бастап кездеседі. Жетісу үйсіндерінің шығу тегіне келетін болсақ кейбір ғалымдар үйсіндердің сақ заманындағы исседондармен туыс екенін дәлелдеп, оларды Тянь-Шань және Шығыс Түркістан тармағы деп бөледі. Белгілі антрополог О. Смағұлұлының дәлелдеуінше үйсін антропологиялық типінің морфологиялық құрылыстары нәсілдік жағынан сақ дәуірінде өмір сүрген тайпаларға өте жақын. Демек үйсіндерді сақ тайпаларының тікелей ұрпақтары деп тұжырымдау орынды. Белгілі тарихшы-ғалым Н. Мұқаметқанұлы: "Үйсін мемлекеті, II.-VI. Бұл-Қазақстанда ғасырлар бойы қалыптасқан көне мемлекеттердің бірі. Е.үйсін тайпаларының Одағы құрған. Үйсін мемлекетіне айналған үйсіндер бізге қытай жылнамаларының орыс тіліндегі аудармасында "Үйсін" ретінде белгілі болды. Үйсін мемлекеті туралы көптеген Тарихи деректер жазылды, археологиялық мұра қазылды, көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілді.".. "Үйсіндер" этникалық атауын алғаш рет қытай тарихшысы Сима Мачян (Сима Цян) жазған: "тарихнама - Ши Цзы. "Ғұндар", - дейді ол. Үйсін мемлекетінің негізгі аумақтары қазіргі Қазақстанның төмендетілген облысы, Шу, Талас облысы, Ыстықкөл ауданы және Қытайдың Ильин облысы болды. Шекаралары батысында Шу мен Талас өзендерінен шығысында Тянь-Шань атырауына дейін, солтүстігінде Балқаш көлі мен оңтүстігінде Ыстықкөл аумағын алып жатты. Батыста үйсал мемлекеті қанмен, шығысында ғұндармен және оңтүстігінде Ферғана штатымен шектеседі. Қытай жазба деректері бойынша Осун провинциясының астанасы Чигу-Чен (Қызыл алқап) қаласы болған. Ыстықкөл жағасында орналасқан. Ғұндардың күшеюінен қорқып, Қытай үкіметі одақтастар іздеп батыс елдеріне елшілік жіберді. Қытай елшісі келгенде, үйсіндер Қытай мен ғұндар сияқты күшті мемлекет болды. Үйсін және Үйсін мемлекеті туралы қытай дереккөздеріне сүйенсек, Үйсін қаласында 120 мың адам, 630 мың адам, 188 мың 800 әскери қызметші өмір сүрген. Мемлекеттің жоғарғы билеушісі гунмо (кунби) деп аталды. Осунья елі құрылғаннан бері бүкіл елді басқаратын үкіметтік ұйым болды. Әлеуметтік қатынастар заңмен реттелді, күшті, ұйымдасқан және қытайлар үшін "батыс аймағындағы ең қуатты мемлекет"болып саналды. Үйсін қоғамы біртекті емес еді, онда бай тайпалар, тайпалар, заң шығарушылар мен діни қызметкерлер болды, ал қарапайым массалар малшылар мен фермерлер болды. Үй қоғамында негізінен әскери тұтқындардан тұратын және үйде қолданылатын құлдар да болды. Үйсін қоғамында мүліктік және әлеуметтік теңсіздік, мал шаруашылығы-жеке меншік болды. Әр отбасы өз жануарларын ерекшелейтін өз белгілерін салды. Жазбаша деректер жердің жеке меншікте екенін көрсетеді. Усун қоғамындағы әлеуметтік теңсіздіктің болуы археологиялық қазба жұмыстарымен расталады. Жетісу қорғандарының көлемі әртүрлі - үлкен, орта және кіші. жүктеу/скачать 30,53 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|