Тақырыбы: Ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру

5 
Эксперименттік-теориялық деңгей әдістері: эксперимент, талдау және синтез, индукция және 
дедукция, модельдеу, гипотетикалық, тарихи және логикалық әдістер. 
Теориялық деңгей әдістері: абстракция, идеализация, формализация, талдау және синтез, 
индукция және дедукция, аксиоматика, жалпылау және т. б. 
Метатеоретикалық деңгей әдістеріне диалектикалық және жүйелік талдау әдісі жатады 
Қолданылған әдебиеттер: 
1. Организация 
научных исследований // 
https://sdo.mgpu.ru/pluginfile.php?file=/49935/ 
mod_page/content/10/%
  
2. Эксперимент в методике преподавании биологии // 
vuzlit.com›486428/eksperiment
 
3. Фатих М.Г. Использование биологического эксперимента в изучении биологии // Журнал 
Вестник Педагогического университета. – 2017. №4. – С.62-65.
ДӘРІС 2. ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 
2.1. Ғылыми зерттеу бағытын таңдау 
Ғылыми зерттеудің мақсаты – объектіні, процесті немесе құбылыстар жан-жақты, дәйекті 
зерттеу; олардың құрылымы, байланыстары мен қарым-қатынастары ғылымда шығарылған 
қағидаларға және танымдық әдістерге негізделген, сондай-ақ адам үшін пайдалы нәтижелерді алу 
және өндіріске (тәжірибе) енгізуге негізделген.
Мәселелері. 
1. Ғылыми зерттеу бағытын таңдау. 
2. Ғылыми зерттеулер процесі. 
3. Ғылыми зерттеулер әдістемесі 
4. Теориялық, эксперименттік зерттеулер мен әдістері, ғылыми нәтижелерді дайындау 
(оформления). 
Кез-келген ғылыми зерттеудің өз объектісі мен пәні болады. Ғылыми объектісі зерттеу 
материалдық немесе идеалды жүйе болып табылады. Тақырыбы немесе пәні бұл жүйе ішіндегі 
элементтердің өзара әрекеттесу заңдылықтары, даму заңдылықтары, әртүрлі қасиеттерді, 
қасиеттерді және т.б. тұратын жүйенің құрылымы. 
Ғылыми зерттеулер өндіріспен байланыс түрлері және өндірістегі дәрежесінің маңызы, алынған 
мақсатқа сәйкестігі; қаржыландыру көздері мен оның ұзақтығы бойынша жіктеледі. Әрбір ҒЗЖ 
белгілі бір бағытқа жатқызуға болады. Ғылыми бағыт дегеніміз зерттеу жүргізілетін ғылым немесе 
ғылымдар кешені (мысалы, техникалық, әлеуметтік және т.б.). 
Ғылыми бағыттың құрылымдық бірліктері тақырыптар және ғылыми мәселелер, кешенді 
проблемалар болып табылады. Проблемам немесе мәселе бұл күрделі теориялық және практикалық 
міндеттердің жиынтығы, шешімдері қоғамда шешілетін. Ол адам тәжірибесі қиындықтарға тап 
болған кезде немесе тіпті мақсатқа жетудің "мүмкін еместігіне тап болған кезден кейін пайда 
болады. 
Ғылыми зерттеу тақырыбы проблеманың (мәселенің) құрамдас бөлігі болып табылады. 
Нәтижесінде тақырып бойынша зерттеулер белгілі бір ғылыми сұрақтар шеңберіне жауап алады, 
проблеманың бір бөлігін қамтиды. Ғылыми сұрақтар ғылыми зерттеудің белгілі бір тақырыбына 
қатысты ұсақ ғылыми мәселелерді білдіреді. Ғылыми зерттеу бағытын, проблемаларын, тақырыбын 
таңдау және ғылыми сұрақтарын қоя білу өте жауапты міндет. 
Ғылыми зерттеу проблемасы мен тақырыбын таңдағанда алдымен талдау негізінде 
проблеманың өзі зерттелетін бағыттың қайшылықтарын және жалпы күтілетін нәтижелерін 

6 
тұжырымдайды, содан кейін проблеманың (мәселенің) құрылымы жасалады, тақырыптар, сұрақтар, 
орындаушылар ерекшеленіп алынады, проблеманың өзектілігі белгіленеді. 
Тақырыпты таңдау алдында отандық және тақырыптық және байланысты мамандықтар 
бойынша шетелдік әдеби көздері талданылуы керек. 
Сурет 1 – Нақты тақырып бойынша ғылыми басылымдардың саныны өзгеруі
2.2. Ғылыми зерттеулер процесі 
Ғылыми зерттеу процестеріне танымның формалары, құралдары мен әдістері жатады, олардың 
жиынтығы белгілі бір ғылыми білім саласын зерттеу әдістемесін құрайды, бұл арнайы ғылыми 
әдіснама деңгейлерінің бірі. 
Ғылыми зерттеулер процесі ғылыми-зерттеу жұмыстарын (ҒЗЖ) орындаудың ұйымдық нысаны 
ретінде қойылған проблемамен айқындалады және ҒЗЖ кезеңдерін орындау кезінде ақпараттық 
өзара қатынастар моделімен көрнекі түрде ұсынылуы мүмкін (сурет. 2). 
Сурет 2 – Ғылыми зерттеу процесі 
Ғылыми зерттеулер объект туралы ғылыми білімнің қажеттілігі мен нақты білімнің арасындағы 
қайшылықтарды анықтаудан, ғылымның белгілі бір кезеңдегі объект (процесс, құбылыс) туралы 
білімді дамытуға негізіделген проблемаларды анықтаудан басталады.
Проблеманы белгілеу зерттеу тақырыбын таңдауды анықтайды, оның атауын нақтылайды және 
әзірлеу өзектілігінің негіздемесін қамтамасыз етеді. 
Зерттеу міндеттерін нақтылау үшін ақпараттық іздеу, сондай-ақ ғылыми нәтижелер алуды 
қамтамасыз ететін ғылыми іздестіру жүргізіледі. Ғылыми зерттеулерде шешім үшін зияткерлік 
қабілеттер: зерттеушінің ғылыми дүниетанымы, ғылыми білімінің кеңдігі, жүйелі ойлауы, 
ассоциативті қабылдау, ақпараттық мәдениетті, шығармашылық белсенділігі, толеранттылығы өте 
маңызды. Ғылыми қызметкерлер ғылыми жұмыс психологиясын жақсы білуі және сауатты болуы 

7 
керек, ғылыми зерттеулерді ұйымдастыра білу керек. Осылайша, ғылыми-зерттеу процесі төрт 
дәйекті және өзара байланысты кезеңдерден (кіші процестерден) тұрады (сурет.2). 
2.3. Ғылыми зерттеулер әдістемесі 
Ғылыми зерттеу әдістемесі-бұл нақты формалардың, әдістер мен құралдардың жиынтығы 
белгілі бір білім саласындағы (зерттеушінің кәсіби қызметінің бағыты) теориялық және қолданбалы 
зерттеулер. Ғылыми зерттеу әдістемесі бұл ғылыми есепті шешу үшін жоспарланған нәтижелерді 
алу, ғылыми нәтижелерді теория мен практикада одан әрі пайдалану кезінде белгілі бір нәтижеге 
қол жеткізу(өндіріске, ғылымға енгізу, білім беруге және т.б.), мақсатқа сай қызметін, танымның 
ғылыми қағидаттары мен әдістерінің көмегімен нақты зерттеу объектісін (объектінің құрылымы, 
сипаттамалары, ақпараттық байланыстары және басқа да қасиеттері) зерделеудің тұжырымдалған 
мақсатын анықтауға сәйкес алынады.
Ғылыми зерттеулердің әдістемелік жүйесі ҒЗЖ-ның әрбір кезеңінде жұмыстарды орындауға 
бағытталған бірқатар жеке әдістемелерді қамтуы тиіс (сурет 3). 
Сурет 3 – Ғылыми зерттеулердің әдістемелік жүйесі 
Бұрын айтылғандай, ғылыми зерттеулер проблеманы анықтаудан басталады, сондықтан әдіс
мәселені практикалық тұрғыда шешу үшін зерттеулерге қажет объект туралы қолда бар білім 
арасындағы қайшылықтарды ашуға, яғни теориялық мәліметтердің жеткіліксіздігі адамға зерттеу 
объектісі туралы қажетті нәтиже (0 кезең) алу үшін мүмкіндік беруі керек. Проблеманы нақтылау 
әдістеме негізінде зерттеу тақырыбын таңдауға, тақырыпты тұжырымдау және нақты мәселені 
зерттеулерде шешу үшін оның өзектілігін негіздеуге мүмкіндік береді (1 кезең). 
Тақырыпты таңдау, оны тұжырымдау және дамудың өзектілігін негіздеу келесі кезеңге өтуге 
мүмкіндік береді – мәселені шешу жолдарын ақпараттық іздеу, қолда бар ғылыми нәтижелерді 
жалпылау үшін әдеби көздерді (әдеби дереккөздерге шолу және ақпараттық интернет ресурстары) 
талдау әдістеріне. Нәтижесі бойынша ғылыми зерттеулер жүргізу жоспары жасалынады (2 кезең). 
Ғылыми іздеу әдісі, әдетте, бұрыннан бар әдістерден таңдау негізінде қалыптасады басқа 
объектілер (процестер, құбылыстар) үшін бұрын қолданылған әдістемелер қолданылады немесе 
егер мұндай техниканың прототипі болмаса, онда тақырыпта қойылған мәселені шешу үшін жаңа 
авторлық әдістеме әзірленеді (3 кезең). 
2.4. Теориялық, эксперименттік зерттеулер мен ғылыми нәтижелерді дайындау әдістері 

8 
Теориялық зерттеу әдістері тақырып атауы және қойылған мәселеге сәйкес теориялық 
зерттеудің жалпы құрылымын, негізгі және қосалқы міндеттерді шешу әдістері мен зерттеулері 
анықтайды. 
Теориялық зерттеулер ғылыми гипотезалар, зерттелмеген құбылыстар мен процестерді терең 
түсіндіру, жалпылау жеке құбылыстар мен процестерді негіздеу, ғылыми зерттеулердің стратегиясы 
мен тактикасын негіздеу, сондай-ақ басқа да осындай міндеттерді шешуге, жаңаларын құруға 
бағытталған шығармашылық жұмыс болып табылады. Ғылыми зерттеулер зерттеуші адамнын 
интеллектуалдық қызметіне (ойлауына) негізделеді. Теориялық зерттеудің маңызды элементі ақыл-
ой еңбегі. Теориялық зерттеудің көптеген әдістері бар, сондықтан таңдауды белгілі бір ғылыми 
проблемаға сәйкес ғана жасауға болады. 
Дәріс 4 
Биологияда ғылыми зерттеудің технологиялық картасының анықтамасы және түрлері
Ғылым және ғылыми зерттеу, ғылыми зерттеудің технологиялық картасы, түрі 
Мақсаты: Ғылым және ғылыми зерттеудің технолгиясын, түрлерін талдау.
Мәселелері: 
1. Ғылым тұжырымдамасы. Ғылыми зерттеулерді анықтау және жіктеу
2. Ғылыми зерттеулер құрылымы
3. Ғылыми эксперименттік зерттеулерді анықтау және жіктеу 
4. Проблемалық мәселенің қойылымы 
5. Оқыту материалдары 
6. Ғылыми эксперименттік жұмыс гипотезасы 
1.1 Ғылым тұжырымдамасы.  Ғылым – бұл табиғат, қоғам және ойлау туралы жаңа білімдерді 
алуға бағытталған зерттеу ортасы. Қазіргі таңда, ғылымның дамуы ғылыми еңбек бөлінуі және 
бірігуімен, ғылыми мекемелердің пайда болуымен, экспериментті және зертханалық құралдармен 
тығыз байланысты. Еңбектің қоғамдық бөлінуі әсерінен ой және дене еңбегінің арақатынасы 
анықталғаннан бері ғылым пайда болды. Кәсіпорындарда ірі машиналар пайда болғалы ғылым 
кәсіпорынның белсенді факторы бола бастады. Ғылыми-техникалық революция тұрғысында ғылым 
түсінігі өзгерді, яғни ғылым техника дамуынан кейін емес, керісінше материалдық өндірістің негізгі 
күші болып табылады. 
Ғылым – әлеуметтік құбылыс. Оның негізгі мақсаты - жаңа білім алу, олардың дамуы және жаңа 
әдістері мен осы мәселені шешу үшін қаражат құру болып табылады. Әлемде және адамзаттың 
қоғам туралы өз білімдерін арттыруға бағытталған адамдардың психикалық қызметі ретінде 
бірқатар жұмыстарды қарастыратын ғылым. Ғылым, сондай-ақ жаңа шындықтар туралы ақпаратты 
жинау, талдау және өңдеу үшін кешенді ақпараттық жүйе болып саналады. 
Қоғамдық өндіріске белсенді әрекет ете отырып, ғылым қоғамдық өмірдің барлық саласын 
сипаттайды. Материалдық өндіріс, экономика, саясатта, басқару ғылымы мен білім алуда ғылым 
қарқынды түрде дамуы керек. Бүгінгі қоғамда барлық элементі мен салаларында ғылым мен 
техниканың маңызы зор. Қазіргі таңда ғылым қоғамның дамушы күші болып табылады. Дене және 
ой еңбегінің түрлері: медицина, транспорт, байланыс, адамның күнделікті өмірінде ғылыми-
техникалық прогресс ерекше орын алады. 
Ғылымның екі негізгі функциялары сипатталады: ақпараттық және практикалық. Бұрын 
жинақталған білім және жүйе ретінде бұл мүмкіндіктер ғылымға сәйкес, ақпараттық жүйенің 
объективті шындығы одан әрі білім үшін негіз ретінде қызмет етеді және практикада себепті өтінім 
ретінде қолданылады. Ғылым үш ажырағысыз элементтерден тұрады: жинақталған білім, адам іс-
шаралары мен мекемелер. 

9 
Ғылыми білімдер жүйесі кітаптар, журналдар мен басылымдар басқа түрлері жазылған 
оқиғаларды, болжап, ғылыми ұғымдар, гипотезаны, заңдар, эмпирикалық ғылыми фактілер, 
теориялар мен идеяларды анықтайды. Бұл жүйелі тәжірибе мен ғылыми білім ұрпақ үшін ең 
маңызды, оның маңызды белгілері мен топтары бар. Олар : 
Әмбебаптығы, яғни ғылыми нәтижелері, осы қызметтің елге, бүкіл қоғамға ғылыми білімді 
жиыны аталады. Қоғамдық меншік - жүйе ретінде әр адамға қажетті, пайдалы болуы мүмкін. 
Сенімділік ғылымның фактісі. Білім жүйесі тек әрбір факт, білім мен белгілі заңдар немесе 
теорияларды тергеу кезінде сенімді шындықты анықтау үшін тексеретін ғылым. 
Қайталануы құбылыстың, тығыз, сенімділігімен байланысты. Зерттеуші, яғни, басқа ғалымдар 
құбылыс үшін ашық кез келген құралдарын қайталауға болады. Онда сипаттағы белгілі бір заңдар 
болып табылады және ашық іс-шара ғылыми білім жүйесінде енгізілген. 
Білім жүйесінің тұрақтылығы. Білімнің ескіруі гипотезаны қабылданған жинақталған 
материалдан немесе дәлсіздіктер жеткіліксіз тереңдегі зерттеу көрсетеді. 
2. Ғылыми зерттеулерді анықтау және жіктеу 
Ғылыми-зерттеу немесе ғылыми-зерттеу жұмысы үш негізгі құрамдас бөліктерді қамтиды. 
Олар мақсатты адам қызметі, өзекті ғылыми жұмыс, ғылыми жұмыс және ғылыми жұмыс 
құралдары тақырыбы болып табылады. 
Зерттеу құралдарына түрлі процедуралар, әдістер, тәсілдер, методикалар, жүйелер мен 
методологиялар кіреді. Бұл түсініктер төмендегі логикалық қатарды құрайды. 
Әдіс - зерттеу барысында белгілі бір қорытынды алуға бағытталған, бір немесе бірнеше 
метематикалық, немесе логикалық операциялардың теорияға немесе практикаға негізделген түрі. 
Процедура – белгілі бір операциялар жиынтығының орындалуын қамтамасыз ететін іс-әрекеттердің 
жиынтығы. 
Тәсіл – күрделі әдіс болып табылады, ол зерттеу барысындағы бірнеше нысаналы әдістердің 
жиынтығы. 
Методика – бір немесе бірнеше әдістер жиынтығына негізделген зерттеу жолдары, немесе 
олардың жиынтығына негізделген әдістер. 
Методология - зерттеу әдістері, жүйелері мен методтары жөніндегі білімнің жиынтығы. 
Жүйе – күрделі құбылыстар мен процестерді зерттеу үшін қажетті техникалық құралдар мен 
методикалардың жиынтығы. 
Ғылыми танымның нәтижелері түсініктерді қалыптастырумен аяқталады. Ғылымның 
түсініктілігі бір-бірімен тығыз байланысты аксиомалар, теоремалар мен тұжырымдардың қатаң 
логикалық құрылысымен түсіндіріледі. Түсініктер көп жақты құрылымға біріктірілген. Теория – бұл 
түсініктің кеңейтілген түрі. Кез келген ғылыми теория – Евклидтің не Н.И.Лобачевскийдің 
геометриясы, кванттық механика, не қазіргі заманғы космогония - түсініктердің қалыптасуының 
мысалы бола алады. Түсініктердің қалыптасуы - үздіксіз жүретін күрделі үрдіс. Әрбір ғылым белгілі 
бір заңдылықтарға бағынатын түсініктер жүйесі болып табылады. 
Ғылым кумулятивті үрдіс деп аталатын тек қана фактілердің жай жиынтығы емес. Фактілерді 
әдетте гипотеза мен теориялар арқылы түсіндіруге тырысады. Олардың ішінде белгілі бір кезеңде 
парадигмаға айналатын жалпыға ортақ немесе фундаменталды теория болады. Кезінде осындай 
парадигма ретінде Ньютонның аспан және жер денелерінің қозғалыс теориясы қарастырылды, 
өйткені, бұл теорияға нақты механикалық процестерді зерттеуші дерлік ғалымдар сүйенді. Дәл 
осылай, электрлік, магниттік, оптикалық және радиотолқындық процестерді зерттеуші барлық 
ғалымдар Д.К.Максвелл жасаған электромагниттік теорияның парадигмасына сүйенді. 
Ғылыми революцияларды талдау үшін, ғылымға парадигма түсінігін енгізген америкалық 
ғалым Томас Кун (1922-1996 ж.) олардың ерекшелігін – бұрынғы парадигманың жаңа парадигмаға 

10 
ауысуы, яғни зерттеліп отырған процестердің жаңа, терең және күрделі түріне ауысуын көрсетіп 
кеткен. Оның пікірі бойынша ғылымның дамуын екі кезеңге бөлуге болады: 
- қалыпты кезең, бұл кезде ғалымдар парадигманы жеке, арнаулы сипаттағы мәселелерді 
шешуге пайдаланаған; 
- экстраординарлық кезең - жаңа парадигманы іздеу кезеңі. 
Осындай қөзқараста жаңа парадигманың бұрынғы зерттеулермен ешқандай байланысы жоқ 
бола тұрып, оның өзінің пайда болуы түсініксіз болатыны сөзсіз. Шын мәнінде, парадигмаға қарама-
қарсы аномалиялық фактілер мысалдарынан – анализ, бағалау сияқты процестердің ғылымның 
кәдімгі даму кезеңінде-ақ пайда болып жатқандығын байқауға болады. Сондықтан ғылымның 
дамуының көрсетілген кезеңдерін бір біріне үзілді – кесілді қарама - қарсы қою негізсіз болып, бұл 
көзқарас көптеген ғалымдардың тарапынан қарсылыққа кездесті. 
Тиісті ғылыми жабдықтарды (өлшеу, есептеу, т.б.) пайдаланып, ғылыми-зерттеу нысанының 
жаңа немесе тазартылған, білім алу үшін қажетті нақты әдістері мен білім жиынтығы негізінде 
жұмыс жабдықтары қолданылады. 
Ғылыми жұмыстың тақырыбы – ол ғалым қызметінің білімге бағытталған зерттеу объектісі 
болып табылады. Зерттеу нысаны материалдық әлемнің (мысалы процессорлық кулер) кез келген 
объект, құбылыс (мысалы, салқын соққанын), (салқын және салқындату мүмкіндіктерін пішіні 
арасындағы мысалы,) құбылыстар арасындағы байланысты, мүліктік (суыту мүмкіндігі) болуы 
мүмкін. Зерттеу пәні объектінің қосымша және объект туралы алдын ала білім кіреді. 
Оның мақсатына қарай зерттеу, сипаттағы немесе өнеркәсіптік өндірістің байланысты дәрежесі, 
тереңдігі және ғылыми жұмыстың сипаты мынадай негізгі түрлерге бөлінеді: іргелі, қолданбалы 
және дамыту. 
Іргелі ғылыми зерттеу – табиғат пен қоршаған әлемнің ғалами мәселелерін қарастырады, оның 
зерттеу пәні ретінде әлем мен бүкіл жаратылыс құрылымының жалпы заңы мен ортақ 
заңдылықтары табылады. Бұл ғылымнын маңызы ешқандай экономикалық критерийлермен 
өлшенбейді, одан алынған нәтижелерді жақын уакытта колдану мәселелері койылмайды. Мұндай 
зерттеулердің мақсаты - табиғи жаңа заңдар ашылуы, іс-шаралар және жаңа теориялар құру 
арасындағы байланыстарды ашу. Іргелі және оң нәтижелерді алу тұрғысынан маңызды тәуекелдер 
мен белгісіздікке байланысты негізгі ғылыми-зерттеу ықтималдығы 10% артық емес. Алайда, негізгі 
зерттеулер ғылым мен қоғамдық өндірістің негізі болып табылады. 
Қолданбалы ғылыми зерттеулер – іргелі ғылымның жетістіктеріне сүйене отырып, өмірге 
жақын түсінікті міндеттерді қарастырады. Мұнда ғылыми нәтижелерді іс жүзінде пайдалану негізгі 
міндет болып саналады, сондықтан бұл салаға жататын зерттеулерді бастар алдында «Бұл кімге 
қажет?» деген сұрақтар қойылады. Іргелі және қолданбалы ғылымның арасында айқын шекара 
жүргізу мүмкін емес, себебі қолданбалы ғылым өзінің даму барысында және жетістіктерін 
қорытындылай келе бірте-бірте зерттеудің іргелі түріне айналады. Ал керісінше, іргелі ғылым 
тапқан жаңалықтарды пайдалана отырып, колданбалы ғылым өндіріс пен шаруашылықтың ірі 
мәселелерін шешуге көп ықпал жасайды. Жүргізіліп отырған жұмыстың түріне қарай қолданбалы 
ғылым теориялық немесе эмпирикалық (тәжірибе) сипат алады. 
Қолданбалы ғылыми зерттеулер инженерлік ғылымдар саласындағы, атап айтқанда ғылыми-
зерттеу, негізгі зерттеулер өндірілген ғылыми білім «обьективтілігі» ретінде бағытталған. 
Технология саласындағы қолданбалы ғылыми зерттеулер, әдетте, тікелей табиғатпен байланыссыз 
болып табылады. Олар, әдетте, машина технологиясы немесе ұйымдық құрылымы және олардың 
зерттеу объектісі «жасанды» табиғат. Практикалық бағыттылық (бағыт) және қолданбалы 
зерттеулер мақсаты өте маңызды күтілетін нәтижелерді алу ықтималдығы 80-90% деңгейін береді. 
Жобалау– жабдықтарды тәжірибелік үлгілерін құру және өңдеу үшін қолданбалы зерттеулерді 
пайдалану (машиналар, құрылғылар, материалдар, бұйымдар), өндіру технологиясы, сондай-ақ 

11 
қолданыстағы технологиясын жетілдіру. Жобалау сатысы зерттеу нәтижелері барысында қоғамдық 
өндірістің басқа да салаларында олардың қолдануға мүмкіндік беретін нысанын қабылдайды. 
Ғылыми қызметтің үш нысандар арасындағы шекаралары ұялы болғанына қарамастан, олар 
ғылым саласында тиесілі біріктіріледі. 
3. Ғылыми зерттеулер құрылымы. Ғылыми зерттеулер қолданбалы ғылымдар саласында жүзеге 
асырылып, ғылыми-зерттеу құрылымын құрайтын қадамдар сериясы болып табылады. Ғылыми-
зерттеу мынадай кезеңдерді қамтиды: 
- мәселенің қойылымы. Зерттелуге тиіс мәселені және ғылыми зерттеу проблемасының дәл 
тұжырымын табу қадамы. Бұл көбіне оның табысты нәтижелеріне байланысты зерттеу 
міндеттерінде тұжырымдау маңызды болып табылады. 
- гипотезаны ұсыну және қолдау. Ғылыми жұмыста белгілі бір фактілерді алдын ала 
түсіндіруге негіз болатын ұсыныс немесе болжау, кез келген бекіту. Гипотезаны басқа 
параметрлерімен емес, оларды ең қолайлы таңдаудың бірнеше нұсқалары болуы мүмкін. Тексеру 
үшін гипотеза зерттелетін нысанның жақсы түсіндіру мақсатында алдын-ала эксперименттер 
жүзеге асырылуы мүмкін. 
- теориялық зерттеу. Зерттеліп жатқан нысан мен синтез процесіндегі білімді байланыстыру 
және қоршаған ортамен байланыстыру, эмпирикалық зерттеулердің нәтижелерін түсіндіру және 
кеңейту, жалпы заңдылықтармен формализацияны көрсету. Теория сапалы түсінік пен сандық 
өлшеулердің әртүрлі сатыларында дамиды да, математикалық теңдеулер түрінде көрсетіледі. 
Теориялық зерттеудің мақсаты – құбылыстарды қорытындылау және олардың арасындағы 
байланыста қабылданған жұмыс гипотезасының салдарынан бақылау болып табылады. Бұл зерттеу 
қабылданған аналитикалық гипотезаны дамытады, яғни зерттеу проблемасының теориясын 
дамытуға әкелуі тиіс. Таңдалған теория, өз кезегінде, ғылыми-зерттеу проблемасына байланысты 
фактілер мен оқиғаларды түсіндіруге және болжауға арналған. Мұнда шешуші фактор 
практикасының критерийі болып табылады. 
Эксперименттік зерттеу. Эксперимент немесе ғылыми тәжірибе - ең қиын зерттеулер ғана емес, 
сонымен қатар уақыт жұмсайтын кезең болып табылады. Эксперимент мақсаты әр түрлі болады 
және ғылыми зерттеулер сипаты мен кездесу реттілігіне байланысты болады. 
Экспериметтік зерттеу дегеніміз жаңа ғылыми білім алуға бағытталған зертеу әдісі. Теориялық 
зерттеу барысында алынған ғылыми нәтижелерді эксперименттік жағдайда тексеру керек болып 
табылады. Эксперимент нақты есепке айналатын жағдайда құбылысымен процестерді байқауға 
немесе ғылыми негізінде қойылған зерттеулерге арналған жұмыстар жиынтығы. Эксприменттің 
негізгі мақсаты ғылыми тақырыптың мазмұнын терең зерттей отырып жұмыстың гипотезасын және 
басқада теориялық шарттарды тексеру жүргізу жағдайына байланысты эксперимент бірнеше 
топтарға талданады. 
Бұл зерттеу теориялық негізде жеткіліксіз болған кезде іздеу үшін эксперименттер ортақ болып 
табылады. Бұл жағдайда, теория түсіндіріледі және эксперимент қорытындыларын шығарады. 
Талдау және нәтижелерін салыстыру. Эксперименттік және теориялық зерттеудің нәтижелерін 
салыстыру жұмысының салдары гипотезаны және оған туындайтын зардаптардың тұжырымын 
растау немесе гипотезаны нақтылау қажет болып табылады. Кейде ол (теріс нәтижелерімен) 
гипотезаны қабылдамауы мүмкін. 
Қорытындылау. Бұл бөлімде зерттеу қорытындыларын, алынған нәтижелерді тұжырымдайды 
және қолдағы тапсырмаға сәйкес келуін тексереді. Таза теориялық зерттеулер үшін, осы қорытынды 
кезең болып табылады. Жұмыстардың басым көпшілігінде кезекті кезеңдері бар. 
Нәтижелерін меңгеру – ол таза инженерлік «баптау» аясында таптырмайтын қиыстыру, зерттеу 
авторлардың қатысуын талап етпейтін және нәтижелерін өнеркәсіпте енгізуге, іске асыруға 
технологиялық принциптері мен жобалау принциптерін дамытуға арналған кезең. 

12 
Келесі қадамда келтірілген төрт деңгей талқыланатын болады. Олар: міндеттер қою, гипотеза, 
теориялық зерттеу, талдау және нәтижелерді салыстыру номинациясы және қолдау. 
Ғылыми танымның әдістері жалпы деңгейлеріне, ғылыми зерттеу үдерісіне, қолданылу 
ауқымының кеңдігіне қарай бірнеше топқа бөлінеді. Олар: 
- жеке; 
- жалпы ғылыми; 
- жалпылама (философиялық) әдістері. 
Жеке әдістер нақты зерттеулердің тар шеңберінде қолданылады және зерттелетін объектілердің 
сапалық ерекшеліктерімен тығыз байланыста болады. Пәндік бағдарына қарай зерттелу үдерісі: 
физикалық, биологиялық, әлеуметтік әдістерін қолданылады. Мысалы, химиядағы валенттілікті 
табу, социологиядағы анкета жүргізу әдістері сияқты. Зерттелетін объекті мен оны зерттеу 
арасындағы тәуелділікті ескере отырып, зерттеуші объект пен әдістің сәйкестілігін қадағалау керек. 
Жалпы ғылыми әдістер ғылыми зерттеулер аясында кең қолданылады. 
Ғылыми таным эмпириялық және теориялық деңгейлерге бөлінеді. Жалпы ғылыми әдістердің 
кейбірі тек эмпириялық деңгейде (бақылау, эксперимент, өлшеу), басқалары тек теориялық 
деңгейде (идеалдау, формалау), тағы бірқатары эмпириялық және теориялық деңгейде (модельдеу) 
қолданылады. 
Танымның эмпириялық деңгейінің әдістері 
Эмпириялық танымның бастау алатын әдісі — бақылау. Ол айналадағы нағыздық объектілері 
туралы бірқатар алғашқы ақпараттар алуға мүмкіндік береді. Бақылау белсенді танымдық үдеріске 
жатады және нысан мен сыртқы дүние құбылыстарының сезімдік (көбінесе көру) бейнеленуі болып 
табылады. Бұл әдісті қолданған кезде танушы адам белгілі бір тану мақсатына сүйенеді. Әдетте, 
ойша әрекет бағдарламасын жоспарлайды және алынған айғақтарға, демек, нақтылық туралы 
білімдерге сәйкес келетін түсінік береді. 
Бақылау үдерісінде зерттеуші салыстыру және өлшеу операцияларын қолданады. Зерттеуші 
объектіні белгілі бір белгісі бойынша салыстырады, сонан кейін оны өлшейді. Өлшеу барысында 
субъективтілікті мейлінше азайтады. Ал өлшеу кезінде өлшеу құралдарын қолдану зерттеушіні 
физикалық үдерістерді тіркеудің; сезім органдары сияқты сенімсіз құралдарынан бас тартқызады. 
Эмпириялық танымның бұдан да күрделі әдісі тәжірибе болып табылады. Тәжірибе деп 
объектінің өзіне сай қасиеттерін айқындау зерттеушінің оған жасанды жағдайлар жасау жолымен 
әсер етуін айтамыз. Мұндай жағдайда зерттеуші алдын ала объектінің белгісіз (жасырын) 
сипаттарын ашу үшін, оның өту жағдайларын өзгерте отырып, табиғи үдеріс барысына енеді. 
4. Мәселенің қойылымы.  Ғылыми-зерттеу, ғылыми мәселені төндіру мүмкін емес. Мәселе - бұл 
зерттеуге теориялық немесе практикалық рұқсатты талап ету мәселесін қарауға тиiс міндет болып 
табылады. Сондықтан, мәселе - бұл қазірдің өзінде ғылым мен қоғамның қажеттіліктерін дамыту 
барысында пайда болған белгілі зат. 
Мәселелер - бұрынғы нәтижелерінен туындайды. Әзірге белгісіз, және жаңа заңдарды немесе 
бұрын алған білімдерін іс жүзінде қолдану түбегейлі жаңа әдісін алу мүмкіндігін ұсыну емес, ол 
объективті білім. Кез келген проблема ажырамайтын екі элементтерден тұрады. 
Мәселені қоюдың үш кезеңі бар: іздеу, нақты өндірістік және орналастыру мәселелері. 
Мәселені іздеу. Құрылымында ірі ғылыми-техникалық мәселелері, сондай-ақ ғылыми-зерттеу 
нысанасы болуы мүмкін шағын проблемалар көп. Проблема - тәжірибе нәтижелері жиі қайшы 
келетін немесе күтілетін нәтижеден түбегейлі түрде ерекшеленеді, жай кезде «кері» әсер 
туындайды. 
Мәселенің қойылымы. Мәселенің төрт ортақ «ережелері» бар. 
Жаңа белгіні қатаң шектеу. Мәселені қою үшін анықталған қайшылықтардың жаңалығын 
бағалау қажет және қазірдің өзінде проблема қорытындысы болмаса, тәртіппен осы саладағы ғылым 
мен техниканың соңғы жетістіктерімен таныс болуы тиіс. 

13 
Оқшаулау (шектеу) белгісіз. Ол жаңа нақты дәрежеде көлемін шектеуге нақты тергеу 
тақырыбын анықтау керек. 
Шешім қабылдау үшін ықтимал шарттарын анықтау. Бұл проблемалардың келесі түрлерін 
көрсету керек: ғылыми-теориялық немесе практикалық, арнаулы немесе кешенді, әмбебап немесе 
жеке. Мәселенің түріне тәуелді болып табылатын, зерттеу үшін ортақ әдістер анықтау, сондай-ақ 
өлшеу және бағалау ауқымды дәлдігін орнату қажет. 
Белгісіздік және дисперсия болуы – бұрын таңдалған әдістерін, тәсілдерін, трюктерін, жаңа 
жетілдірілген проблемаларын шешуге, немесе одан да көп тиісті мәселені немесе жаңа нашар 
қойылған есепті шешу үшін, сондай-ақ оқу үшін қажеттілігі ретінде анықталады. Бұрын таңдалған 
жеке қарым-қатынасты ауыстыру барысында қарастырылған жаңа және неғұрлым толық зерттеу 
міндеттері кездеседі. 
Орналастыру мәселелері. Ғылыми-техникалық және ғылыми проблеманы зерттеу барысында 
кез-келген бір шешімі бар болып табылады. Кез келген мәселенің түйіндік нүктесі - ол проблеманы 
шешу төңірегінде топталған орталық мәселе, көбінесе, қосымша элементтердің тұжырымдарын 
орналастыруына сәйкес келеді. 
5. Оқыту материалдары. Ғылыми зерттеулер жүргізу, зерттеу және талдау тәжірибесін, 
сондай-ақ ғылым салаларына байланысты материалдарды зерттеуден басталады. Күн сайын, 
әлемдік ғылым мен техниканың тар саласында түрлі нысанда бір маман жұмыс істейді және ол бір 
мәтіннің орташа шамамен 100 беттерінің басып шығарылғанын жариялайды. Бұл өсу өте қиын 
жарияланымдар зерттеу барысындағы мәліметтерді құрайды. Материалдарды зерттеу екі кезеңнен 
тұрады: ақпарат көздерімен ақпарат және танысу көзі үшін іздеу. 
Бірінші кезең – ақпарат көзін іздеу. Зерттеу - ол монографияның зерттеулерін жүргізуін көздеп 
отырған бағытына сәйкес басталады. Оның екі мақсаты бар: Зерттелетін проблеманың қазіргі 
көзқарасымен танысу; негізгі әдебиет тынысы - монография мен толық библиографиямен танысу. 
Жас зерттеушілерге болашақта мыналар қажет болады: 
библиографияда көрсетілген 
әдебиеттер 
тізіміндегі кітаптар, 
брошюралар, 
диссертациялар, журналдардағы мақалалар, т.б.; 
ғылым мен техниканың және ақпараттық басылымдарға тиісті (жылдам ақпарат, ақпараттық 
бюллетеньдер, ғылыми-зерттеу институттарының және өнеркәсіп коллекциялар) рефератты 
журналдарды көру; 
мамандандырылған журналдар зерттеулері; 
мекемелер, 
конференциялардың 
материалдары, 
рефераттар, 
дипломдық 
жұмыстардың зерттеулері. 
Екінші кезең – ақпарат көздерімен танысу. Енгізу және оқу: ол екі бөлікке бөліп, материалды 
зерттеу сатысына салған жөн. Ғылыми әдебиет мазмұны материалдың тек 30% анықтайды. 
6. Жұмыс гипотезасы. Зерттеліп отырған мәселе бойынша қолда бар ғылыми ережелерді 
жалпылау және бастапқы ақпаратты зерттеу жолымен ғыцлыми зерттеудің қазіргі жағдайына талдау 
жасау жұмыс ғылыми гипотезаны ұсынуға мүмкіндік береді. Бұған дейін де анықталғандай, 
жасалған талдау жұмысы зерттеушіге мәселені қалыптастыруға және оны шешу үшін міндетті 
қоюға қажетті білім бергенімен, мәселені тікелей шешуге мүмкіндік бермейді. Қалыптастырылған 
мәселелерді шешу үшін объективті үдеріспен немесе құбылыстар салдарынан туындайтын себептер 
туралы жаңа ғылыми білім керек. Бұндай білімді жинақтау, ең алдымен, мәселені шешу, ғылыми 
гипотеза ұсыну бағыты туралы белгілі бір ұсыныстарды қалыптастыру үшін қажет. 
Бастапқы ақпаратты талдау бізге жұмыс гипотезасын тұжырымдауға мүмкіндік береді. Жұмыс 
гипотезасы - бақылаулы фактілер туралы білімді жорамалдау немесе ең алдымен, күдікті дамыту 
процесіне немесе ықтималдық құбылыс қарастырылады. Онда қолданыстағы білім шеңберінен 
жаңа мазмұндағы ережелеріне тұжырымдалған факт сипатталады, гипотезаның, жаңа идеялар, жаңа 

14 
ғылыми нәтижелері үшін ізденіс барысында, оның негізінде, ең алдымен, сипатын ескере отырып, 
алға мақсаттар қойылады. 
Зерттеу барысында құбылыстың дамуына ықпал тигізетін қозғаушы күші жұмыс гипотезасы 
немесе кем дегенде, себептері мен шарттары анықталады. Ең негізгісі - зерттеулер жүргізуде 
құбылыстың даму процесінің толық немесе толық дерлік ықтималдығына түсініктеме береді. 
Алайда, ғылыми зерттеу процесінде ең жоғарғы гипотезаны теориялық немесе тәжірибелік 
валидация процесінде алуға болады. Содан кейін ақталған жұмыс гипотезасы ғылыми теориясын 
әзірлеуге әрекеттердің дамуын растады. 
Дәріс 5
Микроскопиялық эксперименттік зерттеу әдістері 
Мақсаты Микроскопиялық эксперименттік зерттеу әдістері ерекшеліктері және қолданылуын 
талдау. 
Мәселелері:
1. Клетканың жалпы морфологиясын зерттеу әдістерін жіктеу. 
2. Микроскоптардын қолданылуы
Цитололгияда негізгі қолданылатын әдістердің бірі-жарық микроскопы. Соңғы жылдары 
жасушаны зерттеуде жарық микроскоптарының бірнеше түрлерін қолданылып жүр 
(люминесценттік, фазасы қарама-қарсы, электронды микроскоптарды). Жарық микроскоптарының 
көмегімен ұлпадан алынған және әр түрлі бояулармен боялған жұқа кесінділерді (препарат) 
зерттеуге болады. Ол үшін кесіндінің қалыңдығы 5—7 микроннан (мк) аспау керек, сонда ғана 
жарық кесінділер арқылы өте алады. Жарық микроскоптары арқылы тексеретін ұлпалардан 
кесінділер дайындау (препарат) өте күрделі жұмыс. Цитологиялық препараттар жасау бірнеше 
кезеңдерге бөлінеді: материал алу және оны бекіту, ұлпаларды тығыздау, парафинге күю, кесінділер 
жасау, бояу, бальзамға бекіту. 
Микроскоптың көру қабілеттілігі қолданылып отырған жарық ағымына байланысты және 
жарық ағынының 1/3 бөлігіне тең болады. Жарық толқынының ұзындыры неғұрлым қысқа болса, 
микроскоптың көру қабілеттілігі соғұрлым артады. Егер жарық толқынының ұзындығы 0,6 
миллимикрон (мкм) болса, микроскоптың көру қабілеттілігі - 0,2 мкм. Люминесцент микроскопы 
ультракүлгін жарық толқынымен жұмыс істейді, толқын ұзындығы— 0,27—0,4 мкм. Осындай 
толқын препаратқа түскенде ол сәулені сіңіре отырып, өзінен жарық шығарады, бұл құбылыс 
флуоресценция деп аталады. Шыққан жарық толқыны сінген жарық толқынына қарағанда әрдайым 
ұзын болады. Кейбір заттар түскен жарық толқынының жартысын сіңіріп, өзінен жасыл, сары, 
қызыл спектрді шығарады. Флуоресценция деп заттарды ультракүлгін жарығымен 
шағырылыстырылғанда өзінен жарық бөлуін айтады. Оларға пигменттер, витаминдер, майлар 
жатады. Кейбір заттарды флюрохром бояуларымен бояу арқылы флуоресценцияны көруге болады. 
Мысалы, ДНК-ны акридин қызыл сары бояуымен боялғанда жасушадағы дизоксирибонуклеин 
қышқылы (ДНҚ) ашық жасыл сәуле береді, ал рибонуклеин қышқылы (РНҚ) ашық қызғылт сәуле 
береді. Бекітілгеннен кейін мүшелер бөліктерін концентрациясы жоғарлайтын спирттерде 
ығыстырып, спиртті ксилолға, одан кейін ксилолды парафинге салады. Осылайша, фиксацияланған 
ұлпа ауада қатып қалған тығыз парафинге айналады және оны кесуге болады. Қалыңдығы 5- мкм-
дей кесіндіні арнайы құрал микротом арқылы дайындайды. Мұндай кесінділер заттық шыныға 
бекітіліп, парафин ксилолда ерітіліп,құрамындағы су спиртпен ығыстырылады. Содан кейін 
кесінділерді суда еритін бояулармен бояуға болады. Тұрақты препараттар дайындау үшін боялған 
кесінділерді әйнек арқылы канадалық бальзаммен жабады, бұндай препараттарды ұзақ уақытқа 

15 
дейін сақтауға болады. Бекітілген ұлпалар мен жасушаларды бояу үшін, әртүрлі табиғи және 
синтетикалық бояулар пайдаланады. Табиғи бояулармен (гемотоксилин, кармин т.б.) кешенді 
қосылыстар түзетін әртүрлі металдардың қышқылдары қолданады. 
Синтетикалық бояуларды қышқылды және негізгі деп бөледі. Негізгі бояуларда сілтілік 
қасиетін анықтайтын, құрамында амин топтары болатын тұздар негіздері болады. Мұндай бояулар 
жасуша құрылымында қышқылдық топтармен тұзды байланыстар құрайды. Қышқылдық бояулар 
құрамында гидроксильді топтар немесе СО2ОҺ топтарынан құралады. Негізгі (сілтілік) қасиетті 
жасуша құрылымы қышқылдық бояулармен байланысын ацидо- немесе оксифильді деп атайды. 
Клетка бөліктерін әр түрлі түске бір мезетте бояйтын түрлі бояулар коспалары қолданылады. 
Осындай бояуларды пайдалана отырып, тек жасушаның морфологиялық айқын суреттемесіне қоса 
оның химиялық кұрлымы жайлы мағлұматтар алуға болады. Ерекше химиялық заттарды 
анықтайтын бояуларға гистохимиялық және цитохимиялық бояулар жатады. Цитохимиялық талдау 
әдістері өте көп. Цитохимиялық реакцияға мысал ретінде ДНҚ-ға қолданатын кең таралған Фельген 
реакциясын айтуға болады. Маңыздылығы, тек ДНҚ-да спецификалық қышқылдық гидролизден 
кейін, дезоксирибоза пуриндердің ұсақталуынан альдегидті топтар пайда болады. Бұл топтар 
арнайы индикатормен, Шифф реактиымен қызыл түс береді. Бұл бояу арқылы ДНҚ-ны, оның санын 
анықтайды. Жеке амин қышқылдарымен (тирозин, триптофан, аргенин т.б.) реакциялар арқылы 
белоктардың таралуын анықтауға болады. Липидтер мен майлар жасушаларда жақсы еритін арнайы 
бояуларды айқындайды. 
Цитохимиялық реакциялар арқылы ферменттерді анықтауға болады. Бұл реакцияның жалпы 
принципі - микроскоп арқылы белокты ферменттердің өздері емес, өнімдердің белсенділіктерін 
анықтайтын таралу аймақтары көрінеді. 

жүктеу/скачать 1,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: