Мейоздың биологиялық маңызы

жасушадағы органойдтар екі еселенеді. Сонымен интерфаза кезеңінде жасуша митозға 

толығымен дайындалады. Профаза – ядроның бөлінуге дайындалған бірінші сатысы. Бұл 

кезде хромосома жіпшелерінің өз осінде шиыршықталып бұратылуының салдарынан 

хромосомалар қысқарып, жуандайды. Профаза кезінде хромосомалар кариолимфада 

кездейсоқ жерлерде орналасады, осы кезеңде ядрошықтар бұзылады. Ал профазаның аяқ 

кезінде ядро қабығы бұзылады да хромосомалар цитоплазма мен кариоплазманың сұйық 

заттарының қосындысы – миксоплазманың ортасында қалады. 

Метафаза фаза сатысының екі кезеңі бар: метакинез – хромосомалар жасушаның экватор 

аймағына жиналып шоғырланады, жасуша бөлінуге дайындалады; нағыз метафаза – 

хромосома жіпшелері центромералармен байланысады, хромосомалар хроматидтерге 

жіктеледі. Клетка цитоплазмасы бұл кезде тұтқырлығын жоғалтады. Бұл кезеңде әрбір 

хромосоманың центромерасы дәл экваторда, ал қалған денесі экватордан тыс жазықта 

болуы мүмкін. 

Анафаза – хроматин жіпшелерінің болашақ жас жасушалардың полюстеріне қарай 

созылып, ахроматин ұршығын құрау кезеңі. Ахроматин ұршығының белдеуінде 

хромосомалар түрліше орналасып, ең алдымен аналық жұлдызын құрайды. Сонан кейін 

аналық жұлдыздағы қосарланып орналасқан гомологиялық хромосомалардың ұзынынан 

бөлінуі нәтижесінде пайда болған жас хромосомалар жасушаның полюстеріне қарай 

ығысады да, екі жас хромосома жұлдыздары пайда болады. Осының нәтижесінде бір 

жасуша екіге бөлініп, жас жасушалар түзіледі. Анафазада хромосомалардың жасуша 

полюсіне ығысуы бірден басталып, өте тез арада бітеді. 

Телофаза митоздың ақырғы сатысы. Телофаза кезінде хромосомалардың қозғалуы 

аяқалады, митоздық аппарат бұзылады, ядрошықтар пайда болады. Клетканың қарама-

қарсы полюсінде жаңа пайда болған хромосомалардың сыртынан ядролық қабық пайда 

болады. Жаңа ядролардың қайта құрылуымен қатар әдетте клетка денесі бөлініп, 

цитотомия не цитокинез өтеді де, екі жасуша құрылады. Телофаза кейде цитотомиямен 

аяқталмай екі ядролы жасуша құрылады. 

Митоздың тұқым қуалаушылықтағы маңызы  

1.Митоз әрекеті өсу барысының маңызды кезеңі. 2.Аналық жасушадағы митоз барысында 

пайда болған генетикалық материал жас жасушаларға тең бөлінеді. Жас жасушалардағы 

генетикалық ақпарат аналық жасушадағы генетикалық ақпараттың көшірмесі болып 

табылады. 3. Бөлінгеннен кейінгі жас жасушалардағы хромосомалар аналық 

жасушалардағы хромосомалар санына сәйкес келеді. 

Егер митоз әрекеті зақымдалса, хромосомалар санында ауытқу болады, көбейеді немесе 

азаяды. Хромосомалар санының ауытқуына байланысты жасуша үлкен өзгеріске 

ұшырайды. Жасуша тіршілігін жояды немесе мутация пайда болады. 

Митоздың ұзақтығы әр түрлі болады. 

Хромосомалардың саны  

Бәр түр екінші түрден хромосомалар санына байланысты ажыратылады. Әр түрдің 

хромосомаларында сол түрдің тұқым қуалау қасиеттерін сақтайтын генетикалық ақпарат 

болады. Бір түрдің ядросындағы хромосомалардың толық жиынтығын диплоидты деп, ал 

оның жартысын гаплоидты жиынтық деп атайды. Адамның 46 хромосомасы бірігіп, 23 

жұп түзеді. 

Сомалық(дене) жасушалардың ядросында диплоидты(қосарлы) хромосомалар, ал жыныс 

жасушаларында хромосомалардың гаплоидты (сыңар) жиынтығы сақталады. Әр түрдің 

хромосомалары пішіні, саны бірінші реттік және екінші реттік үзбелердің орналасуы 

жөнінен бір-бірінен өзгеше болады.

 

 

Дереккөздер  

1.

 

Жоғарыға көтеріліңіз  Қасымбаева Т.,"Тіршіліктану",10-11,2003,89 б,ISBN 9965-16-

200-X 

      

 

 

Тақырып: Негізгі генетикалық ұғымдар. Мендель заңы және оның 

тәжірибелері  

 

 

1 Генетика 

2 Мендель тәжірибелері 

3 Мендель тәжірибелерінің маңызы 

4 Дереккөздер 

Генетика  

 

ДНҚ 

Белгілердің тұқым қуалау заңдылықтарын және олардың өзгергіштіктерін 

зерттейтін ғылым. Адамзатты балалардың біреуінің әкесіне, енді біреуінің 

шешесіне ұқсас болып, ал ата-анасы белгілерінің жиынтығына ұқсас 

ұрпақтардың да жиі кездесу мәселесі үнемі қызыктырды. Тұқым қуалау 

белгілерін қай заң бойынша анықтау - міне, бұл генетиканың міндеті. Ғылым 

ретінде генетиканың негізін салушы чех жаратылыс зерттеушісі Грегор 

(Иоганн) Мендель (1822-1884) деп есептеледі. Атап айтқанда, оған бірінші 

рет ата-анадан ұрпақтарына белгілер беру заңдылығын байқап көрудің сәті 

түсті. 

Зерттеу зерзатына асбұршақты өздігінен тозанданатын өсімдікті таңдап аллы. 

Әлі ашылмаған бір жабық гүлдің ішінде өз аталығының тозаңымен 

гүланалық ұрықтанады. Жұмыртқажасушаға өзге дарақтан генетикалық 

материал түспейді. Егер өсімдіктің тұқымы сары болса, ондай өсімдікте 

тұмысында жасыл түсті ата тектердің болуы мүмкін емес. Асбұршақтың 

табитатта айқас тозаңдана алмайтыны да мәлім . 

Ешқандай кездейсоқтық (өзге өсімдіктерден тозаңның «ұшып келуі» тәрізді) 

болған жоқ. Егер қолдан айқас тозаңдандырылған болса, тозаң пісіп 

жетілгенге дейін аталықтаржұлып алынды. Сынақ тәжірибелер  бірнеше  рет 

қайталанып, қайта-қайта тексерілді. Мендель математик болғандықтан, он 

белгісізді табу үшін 10 тендеу қажеттігін түсінді. 10 есептің барлығын бір 

амалмон орындауға болмайды. Сондықтан ол тек бір ғана белгінің тірқым 

қуашу бойынша қалай берілетінін зерттеу керек деп шешті. Ол әрбір 

сынақтәжірибеде бір балама белгі бойынша зерттеп, көптеген тәжірибелор 

қойды. Бар болғаны екі балама белгі бойынша айқын ерекшеленетін ) түрлі 

асбұршақ іріктемелері алынды. Мысалы, сары және жасыл түсті жетілген 

тұқым, биік және аласа өскен өсімдік немесе тегіс және әжімделген 

тұқымдар, ақ немесе қарақошқыл гүлдер болды. Барлығы жеті белгі 

зерттелді.  Ата-енелер формалары тек бір жұп белгілері бойынша ғана 

ерекшеленетін шағылыстыру моногибридті будандастыру деп аталады. Егер 

екі жұп белгілерінде айырмашылық болса, бұл дигибридті будандастыру 

болады да, осылай жалғаса береді.Нәтижелерді талдау үшін санақ 

(статистика ) әдісі қолданылды. Ұрпақтардың (асбұршақ түсі) барлық 

белгілері есепке алынды.Олардың арақатынасы математикалық жолмен 

дәлме-дәл талданды. 

Мендель тәжірибелері  

Мендель асбұршақ өсімдігін 2 жыл бақылаудан бастады. Ол асбұршақ 

тұқымының түстері бойынша тек екі баламасы: сары және жасыл тұқымы 

болатынына көз жеткізді. Сондай-ақ олардың өздігінен тозанданатынып 

анықтады. Ол бір-бір жұп белгілері бойыша ерекшеленетін ата-енелер 

формасын алды. Сынақ тәжірибенін;біреуінде сары және жасыл тұқымдар, 

екіншісінде тегіс және өжімді тұқым, үішншісінде биік және аласа өскен 

өсімдіктер зерттелді. Мендель ата-ене формаларын «таза тармақ» деп атады. 

Олардың бұлай ата- луы «сары» дарақта «жасыл» ата тек болмауына 

негізделген (өздігінентозанданған кезде бұлай болмайды). Ал «жасыл» 

дарақта «сары» ата тектің болуы мүмкін емес, өйткені «сары» тозаң ешқашан 

«жасыл» өсімдік гүланалығының аузына түскен емес. Мендель айқас 

тозандан- дырды, яғни «сары» өсімдіктің тозаңымен «жасыл» гүлді, ал 

керісінше «жасыл» тозаңмен «сары» гүлді тозандандырды . Ол алынған 

ұрпақтарды бірінші ұрпақ «будандары» деп атады. Сары және жасыл 

өсімдіктердің барлық ұрпақтары - бірінші ұрпақ будандары - қайта 

тозаңдандыру жиынтығы бойынша сары тұқымды болып шықты. Сол кезде 

Мендель сары түсті басым түс - доминантты түс (латынша dominans - 

басымдылық) деп атап, оны А бас әрпімен белгіледі. Жасыл түс басылыңқы - 

рецессивті түс (латынша recessus - шегіншек, басылыңқы) деп аталып, а кіші 

әріппен белгіленеді. Генетикада басым аллелъ - басылыңқы аллельдің 

керінуіне (толық немесе ішінара) басымдылық көрсететін ген жұптарының 

бірі. Соған сәйкес басылыңқы аллель - бұл басым аллельдің қатысында 

сырттай білінбейтін аллель. Генетикада будандарда бір белгілердің 

екіншісінен басым болуы басымдылық деп аталады, яғни тек басым белгілер 

ғана сырттай білінеді. Барлық тәжірибелерден осыған ұқсас нәтижелер 

алынды.Басқа белгілерден де осылай болды. Тегіс және өжімді тұқымдарды 

будандастырған кезде бірінші ұрпақтағы будандардың барлығы тегіс болып 

шықты. Сол сияқты қызыл (кошқыл қызыл) түс - ақ түстен, биік өсімдік ала-

сасынан, тағы сол сияқтылар басым болды. 

Бірінші ұрпақ будандарының біркелкілік ережесі немесе заңы деп аталған 

генетикалық негізгі заңдылықтардың бірі міне осылай ашылды. Кейінірек ол 

Мендельдің бірінші заңы немеее Басымдық заңы деп аталды. Сол жазда 

Мендель тәжірибелердің екінші кезеңіне кірісті. Ол сары тұқымды 

будандарды жинап, олардан өздігінен тозаңдана алатын өсімдіктер өсірді. 

Мендель сөйтіп екінші ұрпақ будандарын, яғни бірінші ұрпақ будандарының 

ұрпақтарын алды. Бұл дарақтардың ата-енелері сары түсті болды. Алайда 

әрбір ата-ене ата тектерінің біреуінен «өжесі» немесе «бабасы» жасыл түсті 

болып шықты. Екінші ұрпақта сары және жасыл дарақтар арақатынасы: 

ұрпақтардың 3 бөлігі - сары және 1 бөлігі жасыл түсте пайда болды. 

Жойылып кеткен жасыл рең «немерелерінде» қайтадан пайда болған. 

Мендель мұны ажырау деп атады. Анығырақ айтқанда екінші ұрпақ. буданы 

сары және жасылға бөлінеді. Бірінші ұрпақтың сары будандарынан сары 

және 3:1 арақатынаста жасыл ұрпақтардың пайда болу құбылысы 

Мендельдің екінші заңы немесе Ажырау заңы деп аталды. Генетикалық 

(гибридологиялық) талдау әдісінің мәні Мендель қолданған әдістен 

құралады. Генетикалық талдау - генетиканың негізгі және ерекше әдісі. 

Мендель тәжірибелерінің маңызы  

Мендель тұқым қуалау материалының ата-енелердің екеуінен бірдей 

арақатынаста ұрпаққа өтетініне көз жеткізді. Жұмыртқажасушасы бар 

аналық дарақтан және шөуеті бар аталық дарақтан («тозаң дәні бар») ұрпақка 

көшеді.Мендель хромосоманың болатынын білмесе де, олардың саны туралы 

түсінігі болмаса да, әрбір ересек дарақтың жыныс жасушалары қосылуының 

нәтижесі екенін данышпандықпен болжады. Демек, кез келген ағзаның 

зигота түрінде пайда болу сәтінен бастап, өлгенге дейін ата-ененің біреуінен 

бір-бір фактордан, екі данада әркайсысында «тұқым куалау факторы» 

болады. Жинақтап келгенде тұтас ағзаның диплоидтығы он екі әріппен 

белгілене бастады. Ал гаметалар - жұмыртқажасушалар мен сперматозоидтар 

(өсімдіктерде аталық жасушалар) бір әріппен белгіленді, өйткені олар тек 

бір-бірден ғана «тұқым куалау факторларын» жеткізеді, демек, гаплоидты. 

Мендель тәжірибелер нәтижелерінің қисынды талдауы негізінде болжау 

жасады, ол қазіргі кезде Гаметалар тазалығының заңы деп аталуда. Осы 

болжамға сәйкес гаметалар (жыныс жасушалары) ата-енелерінің біреуінен 

таза қалпында тек бір ғана тұқым қуалау факторын (ұрығын) жеткізеді, оны 

өзінің екінші ата-енесінен алынған өзге тұқым қуалау факторына (ұрығына) 

араластырмайды. Әжесінен келген тұқымның жасыл түсі ешбір сары түспен 

«нашарлатылмай», «өкесінің» («анасының») жыныс жасушасына таза 

қалпында түсті. Жасыл түсті белгіні жеткізетін екі жыныс жасушасы 

қосылған кезде ата-енесініц екеуінде сары түстен болғандығына қарамастан, 

жасыл ұрпақтар қалыитасты. Түс ерекше нәруыз - пигментпен анықталады. 

Пигмент (бояу-тек) белгіленген тәртіпте дәлме-дәл орналасқан 

аминқышқылдардың белгілі мөлшерін камтиды. Бұл төртіп үш өріпті 

генетиқалық, кодпен ДНҚ молекуласында жазылған (оның бір 

аминқышқылы үш нуклеотидпен кодка түсіріледі). Бір нәруыз туралы 

ақпарат жазылған ДНҚ үлескісі ген деп аталады. Сары және жасыл түсті 

белгінің балама белгілері бірнеше (немесе бір) аминқышқылдардың орналасу 

тәртібі үйлеспейтін нәруыздармен айқын анықталады. Құрамы бойынша әр 

түрлі болса да бұл нәруыздар құрылысы бойынша (аминқышқылдар мөлшері, 

кұрылымы) ұқсас болуы керек, өйткені екеуі де түсті анықтайды. Осы 

нәруыздарды кодқа түсіретін гендер дәл сол гомологиялық хромосомалар 

үлескілерінде орналасады. Дәл сол нәруыз синтезіне жауап беретін, бірақ әр 

түрлі аминқышкылдың біріздішгін аныктайтын гендер аллельді гендер, 

аллеломорфтар немесе аллельдер деп аталады. 

Аллельдер сәйкес хромосомалардың бірдей үлескілерінде болып, баламалы 

(қарама-қарсы қалыптағы) белгілерінің дамуына жауап беретін дәл сол 

геннің әр түрлі қалпы. Мысалы, сары және жасыл түс. 

Жасыл реңді басылыңқы (рецессивті) а генін жеткізетін аа гаметаларды аа 

генотипі бере алады. АА генотипі сары реңді тек А басылыңқы генін 

жеткізетін гаметаларды береді. 

Генотип - бұл генетиқалық есептерде АА, Аа немесе аа әріптерімен 

белгіленетін таңбалы ағза гендерінің жиынтығы. Фенотип - бұл генетиқалық 

белгілердің сырттай пайда болуы. Фенотипті генотиптің көзге көрінетін 

кескіні деуге де болады. Мәселен, АА генотипінде немесе Аа фенотипінде - 

сары, ал аа генотипінде фенотип жасыл болады . Генотипінде тек бір іріктеме 

аллелі ғана болатын тіршілік иелері гомозиготалар (жалғыз зиготалы) деп 

аталады. Екі данада (әкесінен және анасынан) тек бір іріктеме белгісі 

болатын дарақ. Олар өз ұрпақтарына тек осы типтің белгілерін береді. 

Олардың барлық гаметалары бір іріктеменікі - барлығында бір аллель 

болады. АА генотипі - басымдық бойынша гомозигота немесе басым 

гомозигота, ал аа генотип басыңқылық бойынша гомозигота немесе 

басылыңқы гомозигота деп аталады. Ал Аа генотипі гаметалардың екі 

іріктемесін береді. Олардың біреуі (50%) А сары реңді гендерін жеткізеді, 

қалғандарын (50%) а жасыл реңді гендер жеткізеді. Мұндай ағзалар 

гетерозиготалар деп аталады. Гетерозиготалар - жасушаларында бір геннің 

екі аллелі болатын (әр түрлі белгілерді жеткізетін әр текті зиготалар) ағзалар. 

Тәжірибелер және олардың нәтижелерінің барысын жазу үшін генетикалық 

таңбалау пайдаланылады. 

Р- ата-ене дарақтары. (Латынша ≪parento≫ (ата- ене) сөзінің бірінші әрпі.) 

ó- еркек дарағы (әкесі). Марстың астрономиялық белгісі.0-қазақ жігіттерінін 

бұрындағы соқысқа шыққандағы қақпаны,алустіндегісі найзасы, 

ǫ- әйел дарағы (шешесі). Шолпанның астрономиялық белгісі.айна мен 

ұстайтын бөлшегі 

×- дарақтар арасындағы шағылысты белгілейтін белгі.*F- шағылыс үдерісінің 

нәтижесі, яғни ұрпақтар. (Латынша filii -балалар)сөзінің бірінші әрпі): Ғ1 - 

балалар; Ғ2 - немерелер; Ғ3 - шөберелер, тағы сол тәрізділер. 

A- басымдық белгі немесе ген. 

a- басыңкылық белгі немесе ген. 

Тозаңдану - адам ақыл-ойының бақылауынсыз өтетін үдеріс. Кез келген 

аталық жасушаның (спермий) кез келген жұмыртқажасушаға түсуі мүмкін. 

Сондай-ақ жануарларда да ұрықтану барысында кез келген 

сперматозоидтары (өзге біркелкі жағдайлар кезінде) кез келген 

жұмыртқажасушаға түсудің әр түрлі мүмкіндіктері бар. Егер 

сынақтәжірибеде дарақтардың көп мөлшері әрекет етсе, нәтижесі теориялық 

үмітке барынша жақын болады. Мәселен, барлығы 7324 асбұршақ жинап 

алды. Олардың шамамен 5 474 басым белгілері бар, ал басыңкылары - 1 850 

болды. Сөйтіп бұл арақатынас 2,96 : 1-ге тең болып шықты. Генетикалық 

заңдылықтар айқындалган кезде барлық мүмкіндігі бар нұскаларды санау 

қажет болды, яғни кез келген сперматозоидты кез келген 

жұмыртқажасушаларға түсіру мүмкіндігі бар.Олардың қиыстырылуын оңай 

түсіну үшін генетик Р. Пэннет сәйкес торкөз жасады. Ол генетикалық 

есептерді шығару кезінде казіргі кезде де ойдағыдай қолданылуда және 

Пэннет торкөзі деп аталады. Оның үстіңгі бөлігіне - өкесінің гаметалары, 

бүйіріне анасының гаметалары жазылады.Ал торкөздің үякездерінде 

зиготалар генотиптері бейнеленеді, бұл олардыңұрпақтарын түзеді .

[1]

 

Дереккөздер  

1.

 

Жоғарыға көтеріліңіз   Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-

сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов, А. 

Соловьева, Л. Әбшенова. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-927-4 

  

 

 

Тақырып:Өсімдіктер селекциясы  

 Өсімдіктер селекциясы  

 

Өсімдіктер селекциясы (лат. selectіo – таңдау, сұрыптау) – өсімдік 

сорттары мен гибридтерін шығару әдістері туралы ғылым; агрономия 

саласы. Өсімдіктер селекциясы теориясының негізі 

 

өсімдіктер генетикасы 

 

ол өсімдіктерді жүйелеу 

 

өсімдік морфологиясы, физиологиясы, биохимиясы 

 

тұқымтану 

 

тұқым өсіру ғылымдарымен тығыз байланысты 

Қазақстанда Өсімдіктер селекциясы саласындағы жүйелі зерттеулер 20 ғ-

дың 30-жылдары басталды, қазіргі уақытта Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу 

институты, Қазақ жеміс-жидек және жүзім шаруашылығы ғылыми зерттеу 

институты, Қазақ картоп және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу 

институты, Қазақ мал азығын өндіру және жайылым ғылыми-зерттеу 

институты, Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты, т.б. 

бірқатар ауыл шаруашылығы инситуттары, облысы ауыл шаруашылығы 

және селекциялық тәжірибе ст-лары шұғылданады. 

Өсімдік сорттары мен гибридтерін шығарудағы негізгі мақсат – 

өсімдіктің өнімділігін, аязға, қуаңшылыққа төзімділігін арттырып, аурулар 

мен зиянкестерге қарсы тұру қабілетін күшейту, т.б. Қазіргі кезде жеміс-

жидектің, дәнді дақылдардың, картоптың, көкөніс-бақша дақылдарының, т.б. 

бірнеше сорттары.

[1]

. 

Дереккөздер  

1.

 

Жоғарыға көтеріліңіз ↑ "Қазақ Энциклопедиясы" 

 

Тақырып: Ұрықтану  

 

 

 

Жолжелкен бақажапырақ 

Ұрықтану — 

аталық

 және 

аналық жыныс

 

клеткаларының

 қосылуынан 

зиготаның

 пайда 

болуы. Ал бұл жаңа организмнің бастамасы болып табылады. Ұрықтану негізіне 

жынысты 

көбею

 және ата-анасынан 

ұрпағына

 тұқым қуалайтын белгілердің берілуі жатады. 

Ұрықтану көптеген 

өсімдіктерге

 де тән. Оның іске асуына ең алдымен 

гаметалар

 дамитын 

жыныс органдарының түзілуі (гаметангий) әсер етеді. Кейде бұл процесті жыныс процесі 

деп біріктіріп қарайды. Ұрықтану 

бактерияларда

, 

көк жасыл балдырларда

 және 

саңырауқұлақтарда

 болмайды. Төменгі сатыдағы өсімдіктерде жыныс процесі әр алуан. 

Кейбір жасыл балдырларда ұрықтану гамета түзбей-ақ екі бір 

клеткалы организмдердің

 

қосылуы нәтижесінде жүзеге асады (гологамия). Пішіні мен көлемі бірдей 

талшығы

 бар 

гаметалардың қосылуы 

изогамия

 деп аталады. Бұл көптеген балдырларға тән. Бір 

клеткалы балдырлар (мысалы, хламидомонадалар) өздері гамета түзе отырып 

гаметангийге айналады. Көп клеткалы балдырларда бір-біріне ұқсас бірнеше клеткалар 

тобы гаметангий түзеді (мысалы, улотрикс). Конъюгат балдырларға (мысалы, спирогира) 

конъюгация тән. Көлемі әр түрлі талшығы бар гаметалардың қосылуын 

гетерогамия

, 

талшығы бар, талшығы жоқ гаметалардың қосылуын 

оогамия

 деп атайды. Барлық жоғары 

сатыдағы өсімдіктер оогамды, бірақ оларда ұрықтану әр түрлі жүреді. Бұлардағы 

гаметангийлер — 

антеридий

 (аталық) және 

архегоний

 көп клеткалы болады. Жұмыртқа 

клеткасы архегонийде біреуден, ал сперматозоидтар антеридий көптеп түзіледі. Мүк және 

қырыққұлақтәрізділерде ұрықтану үшін сулы орта керек, яғни антеридийден шыққан 

сперматозоид архегонийге құйылады. Ашылған (ұрықтануға дайын) архегонийдің 

төбесінде шырыш бөлінеді. Онымен сперматозоид жұмыртқа клеткаға жетіп қосылады. 

Тұқымды өсімдіктерде антеридий болмайды. Кейбір 

ашықтұқымдыларда

 және барлық 

жабықтұқымдыларда архегоний болмайды және жұмыртқа клеткасы аналық өскіншеде 

болады. Тұқымды өсімдіктерде ұрықтану тек тозаңданудан кейін ғана жүзеге асады 

(қараңыз Тозаңдану). Спермия түзетін тұқымды өсімдіктерде спермиялар тозаң түтігі 

арқылы жұмыртқа клеткасына жылжиды. Жабықтұқымдыларда қосарлы ұрықтану жүреді, 

яғни бір спермия жұмыртқа клеткасымен, ал екіншісі 

ұрық қапшығындағы

 орталық 

клеткамен қосылады. Адам мен жануарларда ұрықтану екі жыныстық гаметалардың 

қосылуымен (сингамия) сипатталады. Бұларда ұрықтанудың екі маңызы айрықша 

көрінеді: 

1.

 

спермияның жұмыртқа клеткасымен қосылуы жұмыртқа клеткасын тыныштық 

күйден дамуға итермелейді; 

2.

 

гаплоидты жұмыртқа клеткасы мен спермия ядроларының қосылуы (кариогамия) 

аталық және аналық тұқым қуалау факторларын біріктіретін диплоидты 

синкарионның пайда болуына әкеледі.

[1]

 

 

Осындай ұрықтанудан пайда болған жаңа гендер жиынтығы генетикалық әр түрлілікті 

тудырып, табиғи сұрыптауға және түрдің 

эволюциясына

 әсерін тигізеді. Ұрықтану ең 

алдымен 

мейоз

 кезінде жүретін хромосома санының екі есеге кемуімен сипатталады. 

Мұндай бөліну аталықтарда спермия түзілгенге дейін жүзеге асады. Жұмыртқа 

клеткасының пісіп жетілуі мен ұрықтану әр түрлі жануарларда әр түрлі: мейозға дейін 

(

губкаларда

, кейбір құрттарда, 

моллюскаларда

, 

сүтқоректілерде

: 

ит

, 

түлкі

, 

жылқыда

); 

метафазаның

 Қ кезеңінде (кейбір құрттарда, моллюскаларда, 

жәндіктерде

); метафазаның 

ҚҚ кезеңінде (ланцетникте, көптеген 

омыртқалыларда

); мейоз біткенде 

(ішекқуыстыларда, теңіз кірпілерінде) жүреді. Сперматозоид пен жұмыртқа клеткасының 

қосылуы негізінен аталық гаметаның суға немесе аналық жыныс жолына шыққанда жүзу 

қозғалысымен іске асады. Гаметалардың кездесуіне спермиялардың қозғалысын 

жақсартатын жұмыртқа клеткаларынан бөлінетін гормондар әсер етеді. Сперматозоидтар 

ретсіз жылжиды және жұмыртқа клеткаларымен кездейсоқ соқтығысуы нәтижесінде 

қосылады. Пісіп жетілген жұмыртқа клеткасы қабықшамен қоршалып жатады, кейбір 

жануарларда микропиле (спермия енетін тесік), бірақ жануарлардың көпшілік түрінде 

микропиленің орнына акросома (сперматозоидтың арнайы органоиды) болады. Акросома 

ашылған жерде жұмыртқа клетканың плазматикалық 

мембранасымен

 спермияның 

мембранасы қосылады да, акросомды жіпше немесе түтікше құрады. Жануарлардың 

түріне қарай бұл жіпшенің ұзындығы 1—90 мкм және жұмыртқа клеткасының 

қалыңдығына байланысты. Спермиялары микропиле арқылы енетін жануарларда 

(жәндіктер, басаяқты моллюскалар, 

бекіре

 және сүйекті балықтар) акросома өзінің 

алғашқы қызметін жоғалтады, кейде олар редукцияға ұшырайды не мүлдем жойылады 

(кейбір сүйекті балықтарда). Сүтқоректілерде овуляцияға (пісіп-жетілген жұмыртқа 

клеткасының жатыр түтігіне өтуі) ұшыраған жұмыртқа клеткасы бірнеше қабат 

фолликулярлы клеткалармен қоршалып жатады. Жылқы, сиыр, 

қойларда

 фолликулярлы 

клеткалар овуляциядан кейін ыдырап, спермиялар жұмыртқа клеткасы қабығының үстіне 

еркін жетеді. Сүтқоректілердің көпшілік түрінде фолликулярлы клеткалар бірнеше сағат 

аралығында сақталады. Бұл кедергіден өту үшін спермиялар 

гиалуронидаза

 ферментін 

бөледі. Бұл фермент акросомада болады. Ол фолликулярлы клеткаларды өзара 

байланыстырып тұрған затты ерітеді. Организмде спермиялардың эякуляциясы жүргеннен 

кейін ол фермент бөлуге қабілетсіз болады. Мұндай қажеттілік аналық жыныс 

жолдарында кейбір физиоллгиялық өзгерістердің әсерінен туындайды, мұны капацитация 

процесі деп атайды.

[2]

 

Дереккөздер[

өңдеу

] 

1.

 

Жоғарыға көтеріліңіз ↑

 Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы 

білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына 

арналған оқулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. 

ISBN 9965-33-634-2

 

2.

 

Жоғарыға көтеріліңіз ↑

 Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ — 

Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009 жыл. 

ISBN 9965-822-54-9

 

 

 

 

жүктеу/скачать 1,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: