Талғат сайрамбаев
жүктеу/скачать 2,81 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Аспанда жымыңдаған жұлдыздар
| атқа мінді дегенді əрі сөйлем, əрі сөз тіркесі ретінде қарастыру
керек. Осындай мысалдарды тек сөз тіркесі не тек сөйлем ретінде тану үшін Н.К.Дмитриев те, Н.А.Баскаков та «атрибуттық» топ- тарды ғана сөз тіркесі деп қарастырады. Н.А.Баскаков «атрибуттық» (анықтауыштық) сөз тіркесі де- генді кең түрде түсінеді. Сонда анықтауыштық, пысықтауыштық, толықтауыштық қатынастағы сөздер тобын пайымдауды білдір- месе, сөз тіркесі деп таниды да, білдірсе – сөйлем, сөз тіркесі емес деп таниды. Түркі тілдерін зерттеушілердің ішінде сөз тіркесін жан-жақ- ты зерттеудің объектісі еткен ғалымның бірі – Е.И.Убрятова. Ол «Исследования по синтаксису якутского языка» деген кітабында сөз тіркестерінің түрлерін, негізінде, синтаксистік байланыс формаларының ізімен қарастырады. Сөйте отырып, сөз тіркесін «бір бүтін мағыналық единица» («целостная смысловая единица», 82-бет) деп танып, екінші жағынан, сөз тіркестерін «предикативті», «предикативті емес» деген тұрғыдан да қарастырады. Е.И.Убрятова сөз тіркестерін сөйлем мүшелері мен сөз тап- тарының басын біріктіріп, жан-жақты қарастыруды көздеген. Сондықтан оның зерттеуінде сөз тіркесіне бай материалдар негізінде жасалған дұрыс қорытындыларымен қатар лексикаға жəне сөйлем синтаксисіне тəн мəселелерді олармен араластырып алған жайлары да бар. Жалпы алғанда, бұл аталған кітап – құнды еңбектің бірі. Сөйтіп, түркі тілдерін зерттеушілер еңбектерінде сөз тіркесінің көп мəселелері əлі күнге дейін дұрыс шешімін тапқан жоқ. Сөйлемнің синтаксисі екі бөлініп қарастырылады: 1) жай сөй- лемнің синтаксисі; 2) құрмалас сөйлемнің синтаксисі. Қазақ тіл білімі тарихында Қ.Жұбанов пен А.Байтұрсынов ерекше орын алады. Тілдік құрылыстың табиғи жүйелері негізінде фонетика, лексика, грамматикалық категориялардың жұмсалу заң- дылықтары қалыптасады. Тілдік тəсілдердің жұмсалу жүйелерін айқындап, оларға өзінше ат қойып, айдар таққан кісі Ахмет Байтұрсынов болады да, олардың жұмсалу, даму, қалыптасу заң- дылықтарын айқындауға ерекше күш жұмсаған проф. Құдайберген 541 Қазіргі қазақ тілі Жұбанов болды. Екеуі де кезінде əділетсіздіктің құрбаны болды да, олардың қазақ тіл біліміндегі ізін қуған жас ғалымдар кафе- дралар мен Тіл білімі институттары құрамында ғылыми-зерттеу жұмыстарымен шұғылданды. Олар мақала, кітап, оқулықтар жазса да, докторлық, кандидаттық диссертация жазса да, Ахмет Байтұрсынов құрастырған тілдегі фонетикалық, грамматикалық жүйелік пен ұғым, категория атауларын (терминдерін) пайда- ланды. Бірқатары Қ.Жұбановтың салған жолымен жеке катего- рияларды, олардың даму заңдылықтарын, тарихи құбылыстарын айқындауды мақсат етті жəне басқа тіл мəдениеті, стилистика, диалектология, т.б. мəселесімен шұғылданды. Солардың бəрі – қазақ тіл білімінің табысы. Қазақ тіл білімі – жас ғылым саласы. Ғылымның жастығы ғылыми объектілердің зерттелу дəрежесімен өлшенеді. Əсіресе, синтаксис ғылымының жастығы, біріншіден, адамның ой жұмы- сының нəтижелерінің синтезі ретінде тұтасқан бөлшектерінің пайда болу, жұмсалу заңдылықтарын айқындаудың қиын екені- мен байланысты болса, екінші жағынан, оның негізгі зерттеу- шілерінің аз-кемдігімен байланысты 1 . Қазақ тілі ғылымының келешектегі зерттеушілері синтаксис мəселелерін оқып-үйреніп, басқаларға үйрететін келешектегі жас мамандар, студенттер ғылымның зерттелу тарихымен таныс бола жүріп, өздерін де ардақты ана тілінің маманы етуге жол ашады, оны өмірлік істерімен сабақтастырады. Синтаксистің басты зерттеу объектілерінің бірі – сөйлем. Сөйлем – сөз тіркесін қамтитын, қарым-қатынасты қамтамасыз ететін тілдік материалдардың біртұтас бөлшегі. Біздің басқаға айтатын ойымыз мақсатты болады: кейде, мысалы, естіген- білгенімізді біреуге хабарлауды мақсат етсек, кейде біреуден бірдеңені сұрап білуді мақсат ете сөйлейміз. Сондай мақсатты ойларымызды сөздерден сөйлем құрау арқылы білдіреміз. Ал 1 Қазақ тілінің сөз тіркестері жайында зерттеушілеріміз табысты еңбек етті. Оның жеке мəселелері бойынша 3-4 докторлық, жиырма шақты кандидаттық диссертация қорғалды; бірнеше монографиялық еңбек, мақалалар жазылды; филолог-студенттерге арналған оқулықтар, оқу құралдарынан тиісті орын алды; көп жылдан бері сөз тіркесінің синтаксисі дербес синтаксис саласы болып оқытылатын болды. Бірақ оның зерттеушілерін күтіп тұрған мəселелері əлі аз емес. 542 Қазіргі қазақ тілі сөздер сөйлем құрамына ену үшін өзара мағыналық, синтаксистік байланысқа түсіп, өзара тіркесіп айтылады. Сөздердің тіркесуі- нен сөз тіркестері жасалады. Сөйтіп, сөздерден сөз тіркесі, сөз тіркестерінен сөйлем құралады. Сөз де, сөз тіркесі де – сөйлем құраудың материалда- ры. Сөйлем кейде көп сөзден, кейде жеке сөзден не сөз тіркесінен жасалады. Соңғы жағдайда сөздер мен сөз тіркестері өздерінің лексикалық жəне синтаксистік қасиетін жоймайды. Түн. Аспан- да алақандай бұлт жоқ. Не болмаса: Желсіз түн. Екі кісі жүріп келеміз. Бұл сөйлемдерде түн – əрі сөз, əрі сөйлем; желсіз түн – əрі сөз тіркесі, əрі сөйлем. Осылайша, кейде сөздің, сөз тіркесінің жəне сөйлемнің тілдік материал құрамы бірдей болғанымен, олардың түсінігі бірдей емес. Сөз – айналадағы объективтік шындықтың адам басындағы сəулесі ретінде жеке-жеке ұғымды білдірсе, сөз тіркесі олардың грамматикалық қарым-қатынасын жəне мағыналық тобын білдіреді. Ал сөйлем жеке ұғымдардың синтезі ретіндегі пайымда- уды хабарлауды, сұрауды, модальділікті білдіреді. Əдетте, бұлар жеке сөйлеммен тиянақталып, ойымыз жеке сөйлеммен аяқтала бермейді. Сөйлемнің аяқталған ойды білдіруі оның маңындағы басқа сөйлемдермен қатынасына қарап та айқындалады. Мысалы: Түн, аспанда жымыңдаған жұлдыздар. Екі кісі даңғыл жолмен жүріп келеміз деген үш сөйлемнің алдыңғысын (Түн) соңғыларымен байланыстыра қарамасақ, сөйлем демей, жеке сөз деп таныр едік. Сол сияқты, Аспанда жымыңдаған жұлдыздар деген сөйлемнің де тиянақтылығы айналасындағы басқа сөйлемдермен байла- ныстыра қарағанда немесе талдағанда анық байқалады. Контек- стен бөліп алынған сөйлемдер əр уақытта мүлде аяқталған ойды білдірмейді, біршама ғана аяқталған ойды білдіреді. Тағы бір-екі мысал келтірейік. 1. Күн сары белге шұқшиып барып қалыпты. Тұс-тұстан көтерілген қою шаң тымық əуеде жаймен ғана ыдырап барады. 2. Əлдеқайда шырқаған əн естіледі. Ойды өзіне тартып ап, бойды тербеп тұрғандай. Ауыл шымыр-шымыр қайнайды: өрістен мал қайтты, көшеде ойнаған бала, жүгірген ит-құс (Ғ.Мұстафин). 543 Қазіргі қазақ тілі 1-мысалдағы екі сөйлемнің екеуі де өз алдына тиянақты. Екеуі де дараланып оқшау тұрған қалпында аяқталған екі түрлі ойды білдіреді. Солай бола тұрса да, ол екеуін өзара мағыналық байланы- сы жағынан қарасақ, табиғаттың бір мезгілдегі суретін көз алдыңа елестетеді. Ал 2-мысалдағы 6 сөйлемде мағыналық даралық бірдей емес. Əлдеқайда шырқаған əн естіледі деген сөйлемнің мағынасы айқын. Ал 2-сөйлемді онымен байланыстырып қарамай, оқшау тұрған күйінде оқысақ, əңгіменің не жайында екенін аңғара алмас едік, өйткені Ойды өзіне тартып ап, бойды тербеп тұрғандай деген сөйлемде əңгіме не туралы айтылып отырғаны күңгірт. Егер оны бірінші сөйлеммен байланыстыра оқысақ, əңгіменің əн жайында болып отырғаны айдан анық бола қалады. Одан кейінгі сөйлемдер де өзара байланысты: Ауыл шымыр-шымыр қайнайды дегенді Өрістен мал қайтты, көшеде ойнаған бала, жүгірген ит- құс деген сөйлемдер саралай түсіп отыр. Сөйлем бір сөзден тұрса да, өзара байланысты бірнеше сөзден құралса да, ол дауыс ырғағы жағынан тұтастанып, айналасындағы басқа сөйлемдерден пауза арқылы оқшаулануымен қатар, олармен мағыналық қатынасқа еніп, ұласып, ұштасып жатады. Сөйлемнің сөзден, сөз тіркесінен бөлек единица екенін айқындайтын басты белгілері мыналар: 1) сөйлем біршама а я қ - т а л ғ а н о й д ы , м о д а л ь д ы л ы қ т ы 1 білдіреді; 2) сөйлем өзара байланысқа енген с ө з д е р д е н , с ө з т і р к е с т е р і н е н қ ұ р а л а д ы ; 3) сөйлем бастауыш пен баяндауыштың байланы- сынан туған п р е д и к а т т ы қ қатынасты білдіреді; əрбір сөйлем- нің а й т ы л у с а з ы (интонациясы) болады. Осыларды негізге алып, сөйлемге мынадай анықтама беруге болады: жүктеу/скачать 2,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|