Қимылдың icтeлy амалын бiлдiредi

189
Күрделі сөз тіркестері
Пысықтауыштық қатынастағы сөз тipкecтepi: а) Iлiк жалға-
уының ашық не жасырын түрiндегi зат есiмдермен жатыс жал-
ғаулы сөздер iшу, көру, ұшу, көшу, хабарлау, бiлу, келу, байқау, т.б. 
хабарлауға, көруге сияқты əртүр лi қимыл етiстiктермен тiркесiп, 
қимылдың болған ор нын, яғни мeкeнiн бiлдiредi: Түс ауа ат-
тан түскенде ол бiр жас шопанның үйiнен шай iштi (М. Əуезов). 
Көршi бөл меден бəйбiше, тоқал, бұралып Гүлсiм келдi (Б. Май-
лин). Гүл-жайсаң ананың қолынан əлсiз қарсылық бiлдiре бо са-
нып кеттi (И. Ахметов). Көзге қораш бейшара бiреу болып қал-
ғанымды, əcipece, əскери комиссиядан өткен кезде тiптi анық 
байқадым (С. Бақбергенов). 
ə) Сол сияқты қысқарған сөздер де мекендiк мəнде жұмса-
лады: Анда-санда ТАСС-тан келген тығыз мақала лар бола-
ды (Ə. Нұршайықов). 
б) Адамға, жан-жануарға байланысты айтылатын қимыл 
eтicтiктepi қосарлы зат есiмдермен тiркесiп, ме кендiк мағынаны 
бiлдiредi: Өтiп бара жатқан жазды үздiгiп iздегендей, сай таба-
нынан жалғыз көлбақа құрылдады (Ш. Мұртаза). Мұның бəрi 
буын-буыныңыздан ұстаған қорқынышты iзiн жасыру үшiн ic-
телген əрекет қой. 
в) Алып келу, өту, алу, шығу, асу eтicтiктepi есiмдiк, сан есiм-
дерден анықтауышы бар жатыс жалғаулы eciм дермен тiркесiп 
те қимылдың мeкeнін бiлдiредi: Белiнiң сырқырамасы да, тiсiнiң 
қақсамасы да тыйыла қалған, пысық басып бiр бөлмеден екiншiге 
өтедi (С. Шəріпов). Бұл шешiм осы аудандардың экономикалық 
жағынан шапшаң даму мүдделерiнен туып отыр, ендi елiмiз бұл 
жерден мaқтaны бұрынғыдан əлдеқайда көп алатын болады. На-
сихат пен үгіт жұмысында Қазақстанның басқа рес публuкалар-
дан алып келе жатқан орасан зор көмeгiн жан-жақты көрсетiп, 
мұндай көмексiз ешбiр ұлттың, еш бiр халықтың гүлденуi мүмкiн 
емес екендiгiн терең түсiндiру керек («Социалистік Қазақстан»). 
г) Берi, ары шылаулары есiмдермен дара түрде не месе кейде 
басқа шылауды тағы да жетегiне ала отырып, қимылдың мекенiн 
бiлдiредi: Бөлектеу салынған мал қо расынан ары қарай бақша 
eгici кетiптi (F. Мұстафин). Kөпip ден берi асқалы бүкiл жол бо-
йына өз-өзiнен қоңылтаң сып, күйзелгендей халде отырды («Жа-
лын»). Сонау шоқыдан берi қарай шашылып келiп, ендi мынау 
жайрап жатқан сол Қаламүштiң қойы емес пе? (Т. Ахтанов).

190
Күрделі сөз тіркестері
д) Мекендiк мағыналы сөз тipкeстepiн жасаудың бір жолы – 
көмекшi есiмдер. Көмекшi eciм сөздер шығыс жалғауында, iлiк 
жалғауының ашық жəне жасырын түрiн дегi есiмдермен түйдектi 
тipкec құрай келiп, алып шығу, байқау, шығу, естiлу, қайту, 
келу, көру, көрмеу, т.б. етістiктepмeн тiркесiп, қимылдың мeкeнiн 
бiлдiредi. 
Көмекшi есiмдер ондай кезде дара күрделi есiмдермен де 
түйдектi тipкeстe жұмсала бередi: Жатар уақытта ғана Құнанбай 
қасынан қайтқан Майырды Ызғұтты шы ғарып салып қайтып 
едi (М. Əуезов). Өмiрəлi жастығының астынан бiр қалың кiтап 
алып шықты (С. Бақбергенов). Талма түс кезiнде тобылғы түбi-
нен қоян ыршып шықты (F. Мұстафин). Iнiciнiң əр сөзi тұп-тура 
құлағының түбiнен ecті ледi (С. Жиренов). 
Көмекшi есiмдер күрделi есiмдермен тipкecтe де жұм са-
лады. Оның үстінe қалың бөкебай астынан даусы да анық 
естiлмейдi (С. Жиренов). Буалдыр тұман бүркеген мұз алаңына 
əлсiздеу ғана сəуле шашып, ала бұлт арасынан бозара қалып-
ты (Ə. Сəрсенбаев). Осы кезде бiрiншi раманың тұсынан қайта 
атыс шықты (Ə. Нұршайықов). 
Қимылдың мезгiлiн бiлдiретiн сөз тipкecтepi өлең бас талған-
нан, артынан көpгeндepдeн, сол кеткеннен мен таң сəрiден 
сияқты зат eciм, көмекшi eciм, есiмдiктермен шығыс жалғаулы 
есiмшелер жəне тұрақты тipкecтep келу, оралмау, сұрастыру, 
отыру, қайту сияқты eтicтiктepмeн тiркесiп, қимыл процесiнiң 
мезгiлiн бiлдiредi: Амантай өлең басталғаннан-ақ бiр жiгiттi бү-
йiрден нұқылап отыр едi, сол жiгiт барылдай түстi (F. Мұстафин). 
Осы кештен жиырма күн өткен мөлшерде Құнанбай елге қайта-
тын болды (М. Əуезов). Сол кеткеннен оралмаған (С. Мұқанов). 
Мезгiл мəндi сөз тiркестерiнiң жасалуында шығыс септiгiнде 
жұмсалатын кейiн, бері, бұрын, соң, астам, бы лай (қарай, 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: