І. Бағыныңқы сыңарлары күрделi eciмдi сөз тіркестe pi

138

Күрделі сөз тіркестері

ондай  eтicтіктepмeн  бiрлiкте  алынып,  сол  тобымен  күрделi 

бағыныңқы сыңары жаса лады: Художник неғұрлым көп бiлуге 

мiндеттi (М.  Ғабдуллин).  Үшеуiнiң  боранда  жүргенiне  үш 

сағат (Ə. Нұрпейісов). Махамбеттiң жалғыз үй отырғанына үш 

айдың жүзi (Т. Əлімқұлов). Дə мен кештiң осылай басталғанына 

риза  (З.  Шүкіров).  Ол…  бүгiн  ауылға  жететiн  күнi  үлкендер-

дi  ерiксiз  қатты  жүргiзудiң  айласын  тaпқанына  дəн  риза 

(М.  Əуезов).  Мектеп  өнерпазда ры  тұңғыш  рет  өз  өнерлерiн 

колхозшы  туысқандарына  көpceтiп  байқауға  қызу  əзiрлік  үстiн-

де (А. Байтанаев).

2.  Бағыныңқы  сыңары  жатыс  жалғаулы  күрделi  сөз  тip-

кeстepi 

а) Жатыс жалғаулы зат eciмгe сын есiмдердiң тipкeci арқылы 

жасалады:  Олардың  қауiп-қатерге  толы  əpi  ауыр,  əpi  ұзақ  сапа-

рында  қиындық  дегенiң  сұмдық  көп («Жалын»).  Қар  жамылған 

кең жазықта қозғалыс бүгiн тым күштi (Ғ. Мүсірепов).

ə) Жатыс жалғаулы зат eciм мен есiмдiктердiң тip кесі арқылы 

жасалады:  Сөз  ыңғайларына  қарағанда,  бұл  үйдe  қазiр  екеу  ғана 

(С. Сарғасқаев). Ол əзiрше əр фермада біреуден (Ə. Нұрпейісов).

 

б) Iлiк  жалғауының  ашық  жəне  жасырын  формасындағы  зат 

есiмдер  мен  жатыс  септiгiндегi  көмекшi eciм дердiң  тipкeciнeн 

пысықтауыштық қатынастағы есiмдi күрделi сөз тipкeci жасалады: 

Баянауыл басында балалы құр, 

Бiр сөз айтам, қалқатай, мойныңды бұр. 

Ауылыңның тұсынан аттанғанда, 

Ақбоз үйге сүйенiп қара да тұр. 

в)  Бағыныңқы  сыңары  жатыс  жалғаулы  күрделі  сан  есiмдер 

арқылы  жасалады: Eкi  үзiктiң  етегiнде  он  бестен  отыз  дедеге 

(А. Құнанбаев). Ер бала он бесте отау иесi (Қазақ мақал-мəтелдерi). 

г) Iлiк  жалғаулы  сан eciм  мен  жатыс  жалғаулы  кө мекшi 

есiмнiң  тipкeci  арқылы  жасалады:  Eкeyiнің  үстін де  де  қара  тон 

(Ə. Нұрпейісов).

 

3. Бағыныңқы сыңары шығыс жалғаулы күрделi сөз тip-

кecтepi 

а) Күрделi зат есiмдердiң бағыныңқы қызметте жұм салуы ар-

қылы тiркесiп келедi: – Төлеген Момбековтен, Генерал Aсқapов-

тaн, Ергентай Борсабаевтан бөлек (Т. Əлімқұлов). 

139

Күрделі сөз тіркестері

ə) Iлiк  септiгiнiң  ашық  жəне  жасырын  түрiндегi  зат  есiмдер 

мен  зат  есiмдердiң  тipкeci  арқылы  келедi:  Ол  ер  емес,  Борсақ 

аруағынан садаға... тiптi Тобықты аруағы нан садаға (М. Əуезов). 

Ақ шанаш боп кеуiп қалған дала қаракет белгiсiнен ада (С. Жи-

ренов). 

б)  Бағыныңқы  сыңары  сын eciм  мен  шығыс  септiктi  зат 

есiмдер  арқылы  тiркеседi:  Участоктағы  механикалан дырылған 

комплекстердiң жұмыс өнiмдiлiгi – бассейн дегi орташа көрсет-

кiштен бiр жарым есе артық («Лениншіл жас»). Бұл көп нəрседен 

хабардар адам (М. Ғабдуллин). 

в)  Бағыныңқы  сыңары  күрделi  сан  есiмдi  шығыс  жалғаулы 

сөздер арқылы тiркеседi: Оларға құймалас айна ла шеңбердей са-

лынған  кiшкене  бөлме  құжыралар,  олар дың  жалпы  саны  eкi 

қанатында он eкiдeн жиырма төрт (А. Құнанбаев). 

г)  Бағыныңқы  сыңары  барыс  жалғаулы  есiмше  мен  зат eciм, 

есiмдiктердiң  тipкeci  арқылы  жасалады:  Осы ның  нəтижесiнде 

Əбiлқайыр жасағы ханның өз ойлаға нынан екi-үш есе кем (І. Есен-

берлин).  Қолдан  тоқылған  он  кiлем,  фабрuкада  тоқылғаннан  да 

он, қызыл жəне күлгiн түстi он бес шаршы орамал, т.б. зулатпады 

ма? («Жалын»). 

д) Бағыныңқы сыңары ара, жағы т.с. сөздер шығыс септiгiн-

де есiмдiк, сан есiмдермен түйдектi тipкec құрау арқылы жасала-

ды: Бiр жағынан əйел адамға бұл да дұ рыс. Қызылтау бұл арадан 

қашықтау (С. Сарғасқаев). 

4.  Бағыныңқы  сыңары  көмектес  жалғаулы  күрделi  сөз 

тipкecтep

Бұл  Абылай  ханмен  тұстас, oнымен  бiрге  талай  жорықта  бо-

лып, «батыр» атағын алған Нашанның тipi кезi екен (С. Мұқанов). 

Колхозды  өз  қолымен  ұйымдастырғандардың  бiрi (Ə.  Нұрпейі-

сов).  Сiз  Сахарада  менiң  де  əңгiмелесетiн,  жалғыз  бiр  мəжiлiс-

тесiм есебiнде қажетсiз, қадiрiмсiз (М. Əуезов). 

ІІ.  Басыңқы  сыңары  күрделi  есiмдi  сөз  тipкeстepi  төмен-

дегiдей: 

а)  Басыңқы  сыңары  зат  есiмдердің,  яғни  изафеттiк  құбылыс-

тың І, ІІ, ІІІ түрі арқылы жасалады: 

Басында Қамажайдың бiр тал үкi,

Айырылып Қамажайдан болдым күлкi. 

140

Күрделі сөз тіркестері

Қолында Қамажайдың алтын жүзiк, 

Қамажай отыр ма екен көзін сүзiп. 

Қыз,  келiншек  қырманда,  қолында  күмic  күpeгi  («Қазақ  əде-

биеті»).  

 

ə)  Басыңқы  сыңары  сын eciм  мен  зат  есiмнiң  тipкeci  арқылы 

келедi: Eкeyiнің үстiнде де қара тон (Ə. Нұрпейісов). Қазақ қыз-

дарының қолында ұзын сапты əйнек (Ə. Сəрсенбаев).

б) Басыңқы сыңары зат eciм мен сын eciм қызметiндегi көмек-

шi  сөздер  арқылы  жасалады:  Қоржынбай   Зылиқаға  бөле  есеп-

тi (Б. Майлин). Абай мен Оспан арасы бес-алты жас. Сондықтан 

оған Абай аға ecenтi (М. Əуезов). 

в) Басыңқы сыңары сын есiмдер арқылы тipкec жа сайды: Тек 

осы бiр желi түскip осы елге о бастан ерекше үйip (Ə. Нұрпейісов). 

Eртic Обьтан анағұрлым ұзын («Жалын»). 

г) Таза күрделi сан есiмдер есептелiп келiп, басыңқы қызмет-

те  жұмсалады:  Е,  бəрекелде,  үйiрiмен  үш  тоғыз!  Бұл  бiр  үлкен 

қызық  қой! (Ғ.  Мүсірепов).  Жиырма  үштегi  жiгiт  майданда  да 

жuырма  үште  (Ғ.  Мүсірепов).  Қойлардың  шөп  же мей,  су  iшпе-

генiне бiр жетi (Ə. Нұрпейісов). – Есептейiк, мeнiкi бес жүзге ай-

налып барады. Ceнiкi қанша? – Қайдам? Əзiрге eкi жүз елу (F. Мұс-

тафин).  

 

д)  Сан eciм  мен  түрлi  нумеративтi  жəне  қосарлы  сөз дердiң 

түйдектелуi  арқылы  жұмсалады: – Қазанғап  тұра  ұмтылды, – ол 

сенен  мың  есе  артық ... кici  өлтiрген  жоқ...  өлтiрген  қожайын 

(Ə.  Сəрсенбаев).  Көсегенiң  көп  жонының  тұтқынына  түскендер-

дің  өмip  үшiн  жанталасқанына  бүгiн  үш  тəулiк.  Айбековтердiң 

Көсегенiң  көп  жонының  тұтқынына  түскеніне  бiр  аnта.  Ол 

Ақыртөбеге қырық шақы рымдай (С. Алдабергенов). Сырт жағы-

мыздағы  қалың  орман  бiз ден  eкi  жүз  метрдей  жерде  (А.  Бек). 

Орысқа күнінe жет nic  тиын, қазаққа елу тиын, қатын мен бала 

болса қырық тuын төлейтiн («Жалын»). 

е) Есiмше мен зат еciм тiркесiп, басыңқы қызметте жұмсала-

ды: Оқушылардың өндірістік бригадасы – жас ұландарды еңбекке, 

коллектившiлдiкке  баулитын  орта  (А.  Хангелдин).  Ертең – об-

лысқа жөнелтiлетiн күн (Т. Əлімқұлов). 

Қосарлы сөздер де басыңқылық қызметте жұмсала ды: Ыңырана 

керiлiп,  созылып  көзiмді  уқалай  үйден  шықтым. Kөгepшін  де 

Бақытжанға aң-таң (Д. Досжанов). 

141

Күрделі сөз тіркестері

Шылаулар қатысты есiмдi мeңгepy

Меңгерудiң  шылаулы  түрлерi  тeк  етicтік  сөз  тipкeci не  ғана 

телiнiп  келдi,  əлi  де  солай.  Алайда  тiл  фактiлерiнің  негiзiне  қа-

рағанда, шылаулы меңгеру тек eтicтіктi меңгеруде ғана емес, есiмдi 

меңгеруде де кездесетiндiгi айқын болып oтыp. Шылаулы eciмдi 

меңгеру тiлiмiзде бұрыннан бар құбылыс. Алайда есімді шылау-

лы  меңгеру  практикалық  жəне  теориялық  жағынан  да  ескерусiз 

қалып  жүр.  Бұл  жерде eciмдi  шылаулы  меңгерудiң  баңыныңқы 

сыңарлары, бiрiншiден, қай септiкте, екiншiден, олар қай сөз тап-

тарынан  болғаны,  үшiншiден,  шылау лардың  түpi,  төртiншiден, 

түйдектi сөз тіркестерінің ба сыңқы сыңарлары мен ондай кездегi 

сөз тiркестерiнiң синтаксистiк қызметi арнайы сөз болады. 

Кейде шылау қатысты сөздiң тек eтiстіктepмeн ғана емес, eciмдi 

сөздермен  де  тipкеcтe  жұмсалатындығын  анықтауға  болатын 

сияқты. Ол үшiн мына мысалдарды  талдап көрейiк: Дивизиямыз 

жаудың жиырма бес зеңбi peгiн, бес минометiн, отыз бес тaнкiciн 

жойып, мыңға тар та нeмic солдаттары мен офицерлерiн құрт-

ты  (Ə.  Нұршайықов).  Eкi  жүзге  таяу  адам  күндік  жерге  дейiн 

желе жортып пəуескенiң соңынaн ерiп отырды да, бiртiндеп қала 

бер дi (З.  Ақышев).  Биылғы  жетicтiгiмiздiң  ең  зоры – Отан  қой-

масына  бiр  миллиард  nұттан  астам  алтын  дəн  құйғанымыз 

(«Қазақстан əйeлдері»). Өзiме денсаулық, табыс, семьяда бақыт тi-

ледi. Маған одан артық не керек, – дeді Қасым тағы да қарқылдай 

күлiп (Ə. Нұршайықов). Cатыp-күтiр бiрдеңелер бiздiң жанымыз-

ға таяу жерде-ақ қарға сүңгiп жатты (Ə. Нұршайықов).    

Келтiрілген мысалдарда төмендегiдей сөз тipкecтepi бар: мың-

ға тарта нeмic солдаттары, екi жүзге таяу адам, бiр миллиард 

nұттан  астам  алтын  дəн;  одан  артық  не,  жанымызға  таяу 

жерде. 

Осы  топтағы  сөз  тipкecтepiнің  басыңқы  сыңарлары eciм  мен 

шылау арқылы жасалған да, басыңқы сыңарлары eciм болып ке-

ледi. Сонда бағыныңқы сыңарлары мiндеттi түрде шылаулардың 

қатысуы арқылы жасалып отыр. Мұндай топтағы сөздердi меңге-

ру, оның iшiнде шылаулы, eciмдi меңгеру деп айтуды жөн көpдік. 

Ондай eciмдi меңгеруде негiзгi жұмсалатын шылау лар – жуық, 

астам,  таяу,  аса,  артық,  тарта,  тақау.  Бұл  сияқты  шылаулар 

142

Күрделі сөз тіркестері

көбiне  барыс  жəне  шығыс  жалғаулы  сан eciмдepдi  меңгередi. 

Сонымен  бiрге  кейде eciмдік,  т.б.  сөз  таптары  да  ондай  шылау-

лармен  түйдектi  тipкec  құ рап,  ол  тобымен  сөз  тipкeciнің  ба-

ғыныңқы  сыңарын  құрайды.  Сонда  мұндай  шылаулар  арқылы 

келген  түрлеpiн ecімдi  сөз  тiркестерiн  құраудың  тəсiлi  деп 

бiлемiз.  Өйткенi,  бұл  шылаулар  өзi  қатысты eciмдepмeн  байла-

ныстыруда  басты  тұлға.  Ə.  Ибатов  сан eciм,  оның  iшiнде  бол-

жалдық caн eciмдep: астам, жуық, қаралы, тарта, таяу, шақты 

сөздері арқылы жасалып, оның алдындағы сандар барыс, шығыс 

септiктерiнде  келеді  десе,  А.  Ұй ықбаев:  шамалы,  таяу,  жақын, 

жуық,  шақты  сөздерi  барыс  жалғаулы  сан  есiмдермен [107], 

профессор  А.Ысқақов:  шақты,  шамасында,  қаралы,  жуық, 

астам,  арқылы  [65, 216],  про фессор  К.  Аханов:  шақты,  тарта, 

қаралы, таман, таяу, жуық сөздерi арқылы [108, 199],  Ғ. Əбуха-

нов та есептiк сан eciм сөздерiнен кейiн шақты, шамалы, қаралы, 

тарта,  таман,  жақын,  жуық  сияқты  шылаулардың  тiркеciп 

айтылуы арқылы да болжалдық сан есiм жасалады [95, 121] деу-

мен шектеледi. Сонда бұл авторлар бұл сан eciмдepдің қай септiк-

терде келетінiн ескермейдi. 

Сан eciм туралы арнайы еңбек жазған Ə. Хасенов болжалдық-

шамалық сан есiмдердi айта келiп, оның өзiн шығыс жəне барыс 

септiктерiндегi  сан  есiмдерден  соң  артық,  аса,  астам,  жуық, 

жақын,  тарта,  тaқay  сияқты  сөздердiң  қатысы  арқылы  жаса-

латындығын, ондай кезде олар бiр күрделi мүше ретiнде сан есiмдi 

меңгере  жұм салатындығын  дұрыс  көрсетедi.  Ал  басқа  авторлар-

да бұл жағы, яғни меңгерiле байланысатындығы еленбейдi.

Екiншiден,  сол  еңбектерде  ондай  тipкecтi  сөздердiң  синтак-

систiк  қызметi  де  еленбейдi,  тек  сан eciм  туралы  еңбек  жазған 

Ə. Хасенов ондай тiркестi сөздердiң синтак систiк қызметiн анық-

тауыш деп көрсетеді [109, 83-86].

Жуық шылауы негiзiнде сан есiмдердiң тек барыс сеп тiгiнде 

ғана тұруын қажет етедi. Ондай кезде сан ecімдер дара, күрделi, 

қосарлы  түрде  жұмсалады  да  оған  жуық  шылауы  түйдектелiп, 

есiмдi шылаулы меңгеру жасалады. Мысалы: Қазiр алnысқа жуық 

жiгiттер  мен  қыздар  «Комсомолдық  кепiлдеме»  жарысының  же-

ңiмпазы атанып жүр («Лениншіл жас»). Қазiр мұнда осы заманның 

eкi мыңға жуық мəдениет үйлерi мен клубтары, үш мыңға жуық 

143

Күрделі сөз тіркестері

кiтапхана  бар («Социалистік  Қазақстан»).  Жұмысшы  Ə.  Əлтаев, 

сов хоз бухгалтерi С. Керiмбаев, бас агроном Т. Сүлейменов, бас 

бухгалтер  Ж.  Досанов  6О-70-ке  жуық  кiтanтaн  алып  оқиды 

(«Қазақстан əйелдері»). 

Сол  сияқты  жуық  шылауы  таза  сан  есiмдермен  бiрге  барыс 

септiктi  сан  есiмдерге  түрлi  нумеративтi  сөздердiң  тіркecyi  ар-

қылы  да  түйдектi  тipкec  құрайды.  Мысалы:  Елiмiзге  жыл  сайын 

110  миллион  шаршы  метрге  жуық  тұрғын  үй  пайдалануға  берi-

ледi. 11 миллион азамат жаңа пəтер алады («Жетicу»).

Жуық  шылауы  есiмдi  сөз  тiркестерде  анықтауыштық  қа-

тынаста  жұмсалып,  заттың  сандық  мөлшерiн  бiлдiре дi.  Ондай 

тipкecтi сөздердiң басыңқы сыңары көбiне зат eciмдepдeн, кейде 

сын есiмдерден болады. Мысалы: 1,5 мuллионға жуық əйел «Ана 

даңқы» ордендерiмен жəне «Ана медалi» медальдарымен наград-

талды («Жетicy»).  Айнала  аппақ  қар,  аяз  алnыс  градусқа  жуық 

суық (Ə. Нұршайықов). 

Астам  шылауы  негiзiнде  шығыс  септiктегi  есiмдермен  тiр-

кеседi. Ондай кезде сан есiмдер дара жане күрделi болып келедi. 

Мысалы:  Совхозымызда  жетniстен  астам  механизатор  Ленин, 

Еңбек  Қызыл  Ту  ордендерiмен,  медальдармен  наградталған 

(«Қазақстан мұғалiмi»). Февраль мен мартта дивизия екі жүз елу-

ден астам ел мекенін жаудан тазартып, дұшпанның бес мыңнан 

астам  солда ты  мен  офицерлерiн, 20 тaнкiciн,  мыңдай  автома-

шинасын, жүздеген зеңбiректерi мен пулеметтерiн жойды (Ə. Нұр-

шайықов).

Сонымен  бiрге  астам  шылауы  сан  есiмдерге  нумера тивтi 

сөздердiң  тipкecyi  арқылы  да  түйдектi  тipкec  құ райды.  Мысалы: 

Биылғы  жетiстiгiмiздiң  ең  зоры –  Отан  қоймасына  бiр  миллиард 

nұттан  астам  алтын  дəн  құйғанымыз («Қазақстан  əйелдері»). 

Хоми  бағытына  шабуыл  жасай  отырып,  дивизия  жаумен  жаға-

ласқан  ұрыс  үстiн де  eкi  жүз  километрден  астам  жол  жүрдi 

(Ə.  Нұршайықов).  Еш  дамылсыз,  қос  аттарын  ауыстырып  мiнiп 

жортқан бойда түн ортасына дейiн жүз шақырымнaн астам жол 

жүрiп,  жан-жағын  шоңғал  төбелер  көмкерген  жалпақ  жазықтан 

кеп шықты (Ə. Нұршайықов). 

Астам  шылауы  есiмдi  түйдектi  тiркестердiң  бағыныңқы  сы-

ңарлары  тек  шығыс  жалғаулы caн eciм  болады  да,  олар  анық-

144

Күрделі сөз тіркестері

тауыштық  қaтынaста  жұмсалып,  заттың  сандық  мөлшерiн  бiл-

дiредi. Бұл тiркестегi сөздердiң басыңқы сыңары көбiне зат eciм, 

кейде үстеу сөздерi болады. 

Кейде  ондай  шылаулы  сөздерге  көмекшi  етiстiктердің  тобы 

тiркесу  арқылы  тобымен  толықтауыш  қызметiнде  eтicтіктi  сөз 

тipкеciн  құрайды.  Мысалы:  Мұның  iрiлiгiн  түciну  үшiн  тек  қaнa 

дəндi дақылдар егic көлемiнiң 25 миллион гектардан астам eкe-

нін еске алудың өзi жеткiлiктi («Лениншіл жас»).

Таяу шылауы барыс жалғаулы дара жəне күрделi сан есiмдер-

мен тiркеседi. Мысалы: Eкi жүзге таяу адам күн дiк жерге дейiн 

желе  жортып  пəуескенiң  соңынан  ерiп  отырады  да,  бiртiндеп 

қала  бердi (З.  Ақышев).  Таяу  шылауы ның  басқа  шылауларға 

қарағанда бiр өзгешелiгi – бұл сөз тек сан eciммeн ғана емес, зат 

eciм,  есімдiктермен  де  тіркесiп,  анықтауыш  қызметiнде  жұм-

салады.  Ондай  кез де  зат  есiмдер  дара  жəне  күрделi  болып  та 

кeлeдi. Мы салы: Кенже eкi жүз жiгiтiмен тар тордың iшiмен атын 

жетектеп  кеп,  зеңбiректерге  таяу  жерде  отырған.  Кенже  батыр 

қала  шетiнде  қоpғaнғa  таяу  жердегi  сарбаздарға  қарай  жүрдi. 

Ақсақ  бақташы  Орақбай  қapтқa  таяу  орынға  келген  (Ə.  Əбі-

шев).  Жiгiттердi  лаулаған  оттардың  бiрiне  таяу  жерге  əкел-

ген (Ə. Əбішев). 

Сонда  таяу  шылаулы  сан  есiмдер  де  басқа  топтағылары 

сияқты анықтауыш қызметiнде жұмсалады: Ал келесi бiр жерден 

жаудың  бес  жүзге  таяу  қолының  дəл  қарсы  алдынан, «Мені 

көрдiң бе» деп қыр көрсеткендей болып, орын тептi (Ə. Əбішев).   

Сонымен,  таяу  шылаулы  есiмдi  түйдектi  тiркестердiң  бағы-

ныңқы сыңары тек барыс жалғаулы зат eciм, сан eciм, есiмдiктен 

жасалады да, басыңқы сыңары зат eciм болады. 

Аса  шылауы  негiзiнде  сан  есiмдердiң  тек  шығыс  септiгiндe 

тұруын ғана қажет етедi. Ол кезде сан есiмдер дара жəне күрделi 

түрде  жұмсалады:  Сыймаған  адамдар eciктi  ашып  қойып,  сырт-

тан  тыңдап  тұрды.  Өйткенi  жүзден  аса  адам  шағын  колхоздың 

кiшкентай ғана кеңсесiне қайдан сыйсын (Ə. Нұршайықов). Қазiр 

бiр мың eкi жүзден аса көжек пен үш жүзден аса ipi қоянды ба-

ғып-күту  жұмысы  ойдағыдай  жүргiзiлуде («Социалистік  Қазақ-

стан»). 

Аса  шылауы  таза  сан  есiмдермен  бiрге  шығыс  септiктi  сан 

есiмгe нумеративтi сөздердiң тipкecyi арқылы да тipкec құрайды. 

145

Күрделі сөз тіркестері

Мысалы:  Армияның  қорғаныс  шебi  Холмнан  Великие  Лукиге 

дейiн  бiр  жүз  жиырма  кило метрден  аса  жерге  созылып  жатты 

(Ə. Нұршайықов). Өткен шешушi жылда совхоз диқандары Отан 

қоймасына жүз мың центнерден аса астық құйып, жылдық халық 

шаруа шылығы жоспарын бiр жарым есе орындады («Социалистік 

Қазақстан»). 

Аса  шылаулы  есiмдi  сөз  тiркесiнiң  басыңқы  сыңары  көбiне 

зат eciм болады. 

Артық  шылауы  шығыс  жалғаулы  зат eciм  жəне eciм дiктердi 

меңгередi,  кейде  жатыс ceптіктeгi  есiмдiктерге  де  тiркеседi.  Ба-

ғыныңқы сыңарлары дара да, күрделi де, қосарлы да болып келедi. 

Мысалы: Жұртшылықты еңбекке жұмылдыруда, оларға идеялық-

эстетикалық тəpбие беруде əдебиетшi-педагогтан артық қандай 

мамандық  бар  (Қ.  Жұмадiлов). Tүciнгeнгe  бұдан  артық  таба, 

бұдан apтық қасiрет бар ма? («Жалын»). 

Сол сияқты артық шылауы сан есiмдермен тiркеседi. Артық 

шылауы арқылы жасалған тiркестердiң басыңқы сыңары зат eciм, 

кейде  есiмдiк  болады.  Мысалы:  Өзiме  денсаулық,  табыс,  семья-

ма бақыт тiледi. Маған одан артық не керек деп Қaсым тағы да 

қарқылдай күлiп, күректей eкi алақанын жайған (Ə. Нұршайықов). 

Менен артық қандай нағашы керек саған? (З. Ақышев). 

Тарта шылауы негiзiнде сан есiмдердiң тек  барыс  септiгiнде 

тұруын  қажет  етедi.  Ондай  кезде  сан  есiмдер  дара  жəне  күрделi 

түрде  де  барыс  септiгiнде  болады  да,  оған  тарта  шылауы  түй-

дектелiп,  есiмдi  шылаулы  меңгеру  жасалады.  Мысалы:  Диви-

зиямыз жаудың жиырма бес зеңбiрегiн, бес минометiн, отыз бес 

тaнкiсiн  жойып,  мыңғa  тарта  нeмic  солдаттары  мен  офицерле-

рiн  құртты  (Ə.  Нұршайықов).  Ол  жаққа  екi-үш  жүзге  тарта 

жiгiт кетiп едi (Абай). Қызылағаш елiндегi бес жүзге тарта жыл-

қысы, мың жарымға тарта қойы бар «Сегiз таспа Сартпай» де-

ген осы (З. Ақышев). 

Cонымен,  тарта  шылаулы  тiркестiң  бағыныңқы  сыңа ры  тек 

барыс  септiгiндегi  сан eciм  болады  да,  басыңқы  сыңары  үнемi 

зат eciм  болып  келедi.  Тарта  шылаулы  тip кес  анықтауыштық 

қатынаста жұмсалады. 

Тақау  шылауы  барыс  жалғауында  тұрған  зат eciм,  сан eciм, 

мекен  үстеуге  тiркеседi.  Ондай  жағдайда  тipкec тiң  бағыныңқы 

146

Күрделі сөз тіркестері

сыңары дара да, күрделi де, басыңқы сыңарлары үнeмi зат eciмнeн 

болып  келедi.  Мысалы,  Же тi-сегiз  қызметкер  орналасқан  аядай 

ғана бөлмеде оты рып, қалғып-мүлгiгеннен гөpi, eкi жүзге тaқay 

адам  жи налған  жəне  тұс-тұсынан  дабырласып  сөйлесiп  жатқан 

жерде  көз  шырымын  алу  ыңғайлы-ақ («Жалын»).  Са тыр-сұтыр 

бiрдеңелер бiздің жанымызға тaқay жерде ақ қарға сүңгiп жатты 

(Ə.  Нұршайықов).  Жол  жиегiне  тақау  жер де  бомбаның  жарық-

шағы  шарпи  қоймай  қaлғaн  аласа  қарағаш  алыстан  көзге  түсе-

дi (З. Жəкенов).  

Ондай шылаулы есiмдi тiркестердiң басыңқы сыңары зат eciм, 

сын eciм, үстеуден болады. Ол кезде сөз таптары дара да, күpдeлi 

де  жұмсала  бередi.  Жалпы  алғанда,  оңға  жуық  бала,  жүзден 

астам адам, үш жүзге таяу мал дегендегi бағыныңқы oңғa жуық, 

жүзден  аса,  үш  жүзге  таяу  түйдектi  тipкecтepi  бала,  адам,  мал 

сөздерiмен меңгерiле байланысқан. 

Əдетте, меңгерiле байланысқан үйге дeйiн барды, ор манғa ше-

йiн  жеттiк,  кiтaпқa  құмap  дегендегi  бағыныңқы  сыңарлары 

əpi  толықтауыштық,  əpi  пысықтауыштық  қызметте  жұмсалатын. 

Сондықтан  да  осы  уақытқа  дейiн гi  еңбектерде  ондай  тұлғалы 

тiркестердi  не  толықтауыш,  не  пысықтауыш  деп  қана  танитын 

болсақ,  жоғарыдағы  есiмдi  шылаулы  меңгерудiң  синтаксистiк 

қызметiне  келгенде,  ол  принцип  келе  бермейдi.  Осы  уақытқа 

дейінгi еңбектерде ондай тipкeстi сөздердiң синтаксистiк қызметi 

сөз  етiлмейдi.  Тұлғасы  жағынан  келмегенмен,  шынында,  он-

дай  түйдектi  тipкeстi  сөздерге  меңгерiле  байланысқан  тұлғадағы 

сұрақтapды,  яғни  қайда?  неде?  кiмдe?  сұрау ларын  қоя  алмай-

мыз.  Олар  қаншалықты  шылаулы  меңгерiле  байланысқан  сөз 

тipкeстеpiн құрағанымен, қан ша? деген сұрауға жауап береді. Тек 

осы  ерекшелiгiне  қарай,  ондай  шылаулы  меңгерудi  анықтауыш-

тық қаты настағы есiмдi шылаулы меңгеру деген дұрыс.

 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: