Жай сөйлемге қатысты терминдер

281

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

ғына. 7. Еркін тіркес. 8. Жақтық қиысу. 9. Жалғаулықсыз байла-

ныс. 10. Жапсарлас қабысу. 11. Көптік қиысу. 12. Көсемшелі тіркес. 

13.  Қабысу. 14. Қиысу. 15. Қиысу  түрлері. 16. Матасу. 17. Мең-

геру. 18. Меңгеру түрлері. 19. Предлог түріндегі меңгеру. 20. Син-

тетикалық тəсіл. 21. Сөз тіркесі. 22. Сөз тіркесінің түрлері. 23. Түй-

декті  тіркес. 24. Тұрақты  тіркес. 28. Тізбекті  тіркес. 29. Фра-

зеологиялық тіркес.

Сөздіктегі құрмалас сөйлем синтаксисіне қатысты термин 

сөздер:

1.  Анықтауыш  бағыныңқылы  сөйлем. 2. Бағыныңқы  сөйлем. 

3.  Басыңқы  сөйлем. 4. Гипотаксис. 5. Ереуіл  бағыңқы  сөйлем. 

6.  Жалғаулықсыз  сабақтас  құрмалас  сөйлем. 7. Жалғаусыз  сала-

лас. 8. Жалғаусыз байланыс. 9. Қимыл-сын бағыныңқылы сабақ-

тас сөйлем. 10. Құрмалас сөйлем. 11. Мақсат бағыныңқылы (сөй-

лем). 12. Мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлем. 13. Мекен бағы-

ныңқылы  сабақтас  сөйлем. 14. Паратаксис. 15. Пысықтауыш  ба-

ғыныңқылы  сөйлем. 16. Сабақтас  құрмалас  сөйлем. 17. Сабақ-

тастырушы  жалғаулықтар. 18. Салалас  құрмалас. 19. Салыстыр-

малы  бағыныңқылы  сөйлем. 20. Себеп  бағыныңқылы  сабақтас 

сөйлем. 21. Толықтауыш бағыныңқылы сөйлем. 22. Талғаулы жал-

ғаулықтар. 

Жалпы синтаксиске қатысты терминдер:

1. Абзац. 2. Бөгде сөз. 3. Синтагма. 4. Синтаксис. 5. Синтаксис-

тік конструкция. 6. Синтаксистік талдау. 7. Синтаксистік фонети-

ка. 8. Синтетикалық тілдер. 9. Төл сөз. 10. Ішкі синтагма. 

Тыныс белгісіне қатысты терминдер:

1. Көп нүкте. 2. Қос нүкте. 3. Леп белгісі. 4. Нүкте. 5. Нүктелі 

үтір. 6. Пунктуация. 7. Пунктуация  ережелері. 8. Сұрау  белгісі. 

9. Сызықша. 10. Тире. 11. Тыныс белгілері. 12. Тырнақша. 13. Үтір. 

Осы берілген синтаксистік терминдердің арақатынасы бірдей 

емес.  Көбісі  жай  сөйлем  синтаксисіне  қатысты  терминдер.  Ал 

қалғандары тар көлемде берілген. Бірақ  оның өзінде синтаксистің 

əрбір объектісіне байланысты кейбір терминдер берілмеген. Мы-

салы,  бұйрықты  сөйлем  деген  термин  атымен  жоқ.  Сол  сияқты 

сөз  тіркестеріне,  тыныс  белгілеріне  қатысты  көптеген  термин-

дер  ескерусіз  қалған.  Кейбір  терминдер  ойлануды  қажет  етеді. 

Жеке алғанда леп

 

[94, 35] деген сөзді термин деп алуға келер ме 

282

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

екен?  Лепті  сөйлем  дегенге  үйренгенмен,  леп  жеке  қолданыла 

ма,  қолданылмайды  ма?  Сол  сияқты  ереуіл  бағыныңқылы  сөй-

лем

 

[94, 131] деген  термин  де  ойлануды  қажет  етеді.  Бағының-

қылы  деген  термин  бар  да,  басыңқы  деген  термин  сөз  жоқ.  Кө-

семшелі тіркес деген бар да, есімшелі тіркес жоқ.

Лингвистикалық  терминдерде  синтаксистік  терминдердің 

153-і  берілген  дедік.  Əрине  бұл – үлкен  табыс.  Бұл  еңбек 

оқытушылар,  мұғалімдер,  студенттер  үшін  қажетті  құрал  екені 

белгілі.  Пайдасы  өте  мол  бұл  сөздік  өзінің  құнын  ешбір  жойма-

са керек. Дегенмен бұл  сөздіктегі кейбір синтаксистік терминдер 

өз  дəрежесінде  берілді  деп  айта  алмаймыз.  Əрбір  синтаксистік 

терминдерді беруде авторлар жағынан кеткен ақауларды байқауға 

да болады. Сөздікте определение – анықтауыш сөйлем мүшесіне 

мынадай  түсінік  берілген. «Сөйлем  ішіндегі  сөздерді  анықтап, 

сипаттап, қандай? қалай? деген сұрауларға жауап беріп тұратын 

синтаксистік  тұрлаусыз  мүше.  Анықтауыш  қиысусыз  (опреде-

ление  не  согласованное)  жəне  қиысулы  анықтауыш  (определе-

ние согласованное) болып бөлінеді»

 

[94, 114] – дейді. Осындағы 

анықтауышқа  берілген  ереже,  біріншіден,  оның  негізгі  қасиетін 

аша  алмайды,  екіншіден,  осы  уақытқа  дейінгі  оқулықтардың 

барлығында  анықтауыштың  негізгі  сұрауы  қандай?  қай?  деп  бе-

рілсе,  ал  сөздіктің  авторлары  оған  қоса  қалай?  деген  сұрақ  та 

қатысты  деп  беруі  келіспейді.  Оның  үстіне  анықтауыштың 

түрлеріне  орыс  тіліндегі  согласованное,  несогласованное  деген 

терминді əкеліп қоса салады.

Сөздікте бұдан басқа да ойға сұрау салатын тұстары бар, де-

генмен  бұл  саладағы  қолға  ұстар  аса  қажетті  сөздік  болғасын 

орны ерекше.

2.  Синтаксистік  терминдердің  құрылымы  туралы.  Син-

такистік  термин  сөздер  құрылысы  жағынан  дара  да,  күрделі  де 

болып  келеді.  Дара  синтаксистік  терминдер  əрі  орыс  тілі  неме-

се басқа тілдер арқылы немесе қазақтың төл сөзі арқылы да келе 

береді.  Мысалы,  Кеңесбаев  пен  Жанұзақовтың  «Русско-казах-

ский  словарь  лингвистических  терминов»  деген  сөздігінде  дара 

синтаксистік  терминдер  былай  берілген:  Мысалы  басқа  тілдер 

арқылы енген термин сөздер:

1. Атрибут. 2. Анастрофа. 3. Варваризм. 4. Гипотаксис. 5. Пара-

таксис. 6. Пунктуация. 7. Синтаксис. 8. Предикат.

283

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

Қазақтың өз сөздері арқылы берілген термин сөздер мыналар:

1.  Айқындауыш. 2. Анықталғыш. 3. Анықтауыш. 4. Бағыну. 

5. Басыңқы. 6. Баяндауыш. 7. Нүкте. 8. Сөйлем. 

Ал  осы  сөздіктегі  синтаксистік  термин  сөздердің  үш  күрде-

лі түрі беріледі.

1. Екі сыңары да орыс тілі немесе басқа тілдер арқылы жасал-

ған термин сөздер:

1. Абсолютті конструкция. 2. Синтаксистік конструкция. 3. Син-

таксистік фонетика. 4. Релятивті синтагма. 5. Номинативті функ-

ция.

2. Бір сыңары қазақша, бір сыңары орысша немесе керісінше 

алдыңғы сыңары орысша, соңғы сыңары қазақша термин сөздер:

1. Адъективті баяндауыш. 2. Адъективті сөйлем. 3. Адъективті 

тіркес. 4. Аналитикалық тəсіл. 5. Аффективті сөйлемше. 6. Баян-

дауыштық аффикс. 7. Номинативті сөйлем. 8. Грамматикалық бас-

тауыш. 9. Грамматикалық  заңдар. 10. Грамматикалық  мағына. 

11.  Синтаксистік  талдау. 12. Синтаксистік  тəсіл. 13. Пунктуация 

ережелері. 14. Предикат есімдер.

3.  Екі  сыңары  да  қазақша  сөздер  арқылы  берілген  термин 

сөздер мынадай:

1. Атаулы сөйлем. 2. Бағыныңқы сөйлем. 3. Басыңқы сөйлем. 

4.  Бірыңғай  анықтауыш. 5. Болымды  сөйлем. 6. Болымсыз  сөй-

лем. 7. Жалғаулықты  сабақтас. 8. Жалғаулықсыз  салалас. 9. Ер-

кін  тіркес. 10. Есімдік  тіркес. 11. Есімшелі  тіркес. 12. Қосалқы 

анықтауыш. 13. Құрамды бастауыш. 14. Меңгеру түрлері. 15. Сөй-

лем мүшелері, т.б.

Жалпы  барлық  синтаксистік  терминдерді  беру  бір  жұмыста 

мүмкін  емес.  Сондықтан  да  сөз  тіркесіне  қатысты  терминдерді 

ғана жеке беріп отырмыз. Олар:

1.  Алшақ  қабысу. 2. Аналитикалық  тəсіл. 3. Аналитикалық – 

синтетикалық  тəсіл. 4. Анықтауыштық  қатынастағы  сөз  тіркес-

тері. 5. Аралас  сөз  тіркесі. 6. Бағыныңқы  сыңар. 7. Барыс  жал-

ғаулы  сөз  тіркесі. 8. Бір  сөз  табының  негізінде  қалыптасқан 

сөз  тіркестері. 9. Əр  сөз  табының  негізінде  қалыптасқан  сөз 

тіркестері. 10. Бір сөз табының қайталануы негізінде қалыптасқан 

сөз  тіркестері. 11. Басыңқы  сыңар. 12. Еліктеуіш  сөздің  етіс-

тікпен  тіркесі. 13. Етістікті  меңгеру. 14. Есімді  меңгеру. 15. 

284

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

Етістікті  қабысу. 16. Есімді  қабысу. 17. Еркін  тіркес. 18. Есімді 

матасу. 19. Есімді  сөз  тіркестері. 20. Етістікті  сөз  тіркестері. 

21. Есімдік пен зат есімнен құралған сөз тіркестері. 22. Есімше мен 

зат  есімнен  құралған  сөз  тіркестері. 23. Есімдікті  сөз  тіркестері. 

24. Есімшелі сөз тіркестері. 25. Есімді қатыстырма сөз тіркестері. 

26. Етістікті қатыстырма сөз тіркестері. 27. Есімдіктің етістікпен 

тіркесі. 28. Жақ  жағынан  қиысу. 29. Жалғаулар  арқылы  байла-

нысу. 30. Жай  сөз  тіркесі. 31. Жай  матасу. 32. Жай  меңгеру. 

33.  Жай  табысу. 34. Жатыс  жалғаулы  сөз  тіркестері. 35. Жана-

су. 36. Зат  есімнің  етістікпен  тіркесуі. 37. Зат  есім  мен  зат  есім-

нен  құралған  сөз  тіркестері. 38. Зат  есімді  сөз  тіркесі. 39. Инто-

нация  арқылы  байланысу. 40. Көмекші  сөзді  меңгеру. 41. Кө-

мекші сөзді есімді меңгеру. 42. Көмекші сөзді меңгеру. 43. Күрделі 

матасу. 44. Күрделі меңгеру. 45. Күрделі қабысу. 46. Көсемшенің 

етістікпен тіркесі. 47. Көмектес жалғаулы сөз тіркесі. 48. Күрде-

лі  сөз  тіркесі. 49. Қиысу. 50. Қабысу. 51. Қыстырма  сөз  тіркесі. 

52.  Қиыса  байланысқан  сөз  тіркесі. 53. Қабыса  байланысқан  сөз 

тіркесі. 54. Қабысудың қиысуға ауысуы. 55. Қабысудың меңгеру-

ге ауысуы. 56. Қабысудың матасуға ауысуы. 57. Қабысудың жана-

суға ауысуы. 58. Қос септік жалғаулы сөз тіркестері. 59. Матасу. 

60. Меңгеру. 61. Модаль сөзді меңгеру. 62. Мекендік мағынадағы 

сөз  тіркесі. 63. Мезгілдік  мағынадағы  сөз  тіркесі. 64. Мақсат 

мағынадағы сөз тіркесі. 65. Матаса байланысқан қатыстырма сөз 

тіркесі. 66. Матаса  байланысқан  сөз  тіркесі. 67. Меңгеріле  бай-

ланысқан сөз тіркесі. 68. Метафоралық сөз тіркестері. 69. Мағына-

лық қиысу. 70. Ортақтаса байланысу. 71. Ортақ қабысу. 72. Ортақ 

меңгеру. 73. Ортақ  басыңқылы  сөз  тіркестері. 74. Ортақ  матасу. 

75. Пысықтауыштық қатынастағы сөз тіркестері. 76. Сөз тіркесі. 

77.  Салаласа  байланысу. 78. Сабақтаса  байланысу. 79. Сатылана 

байланысу. 80. Сөз тіркесінің байланысу формалары. 81. Сөз тір-

кесінің  байланысу  тəсілдері. 82. Сөз  тіркесінің  түрлері. 83. Сөз 

тіркесінің синтаксистік қатынастары. 84. Сөз тіркестерінің аясы-

ның  кеңеюі. 85. Сөз  тіркестерінің  аясының  тарылуы. 86. Сан 

жағынан қиысу. 87. Сөздердің орын тəртібі арқылы байланысуы. 

88. Синтетикалық тəсіл. 89. Сатылай қабысу. 90. Сатылай тіркес-

кен  сөз  тіркесі. 91. Сан  есімнің  етістікпен  тіркесі. 92. Сын  есім-

нің етістікпен тіркесі. 93. Сын есім мен зат есімнен құралған сөз 

285

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

тіркесі. 94. Сан есім мен зат есімнен құралған сөз тіркесі. 95. Сын 

есімді  сөз  тіркесі. 96. Сан  есімді  сөз  тіркесі. 97. Субстантивті 

сөз тіркесі. 98. Тұрақты тіркес. 99. Түйдекті тіркес. 100. Тікелей 

қабысу. 101. Табыс жалғаулы сөз тіркестері. 102. Толықтауыштық 

қатынастағы сөз тіркесі. 103. Фразалық тіркес. 104. Шартты райлы 

етістіктердің етістіктегі тіркесі. 105. Шығыс жалғаулы сөз тіркес-

тері. 106. Шылаулы меңгеру. 107. Үстеулі сөз тіркесі. 108. Үстеу 

мен  зат  есімнен  құралған  сөз  тіркесі. 109. Үстеудің  етістікпен 

тіркесі. 110. Үстеулі қыстырма сөз тіркесі.

Сөз тіркесі мен сөйлем мүшелерінің терминдерінің арала-

са  қолданылуы.  Əдетте  сөз  тіркестерінің  терминдері  өз  ал-

дына,  сөйлем  мүшелерінің  терминдері  өзара  бір-біріне  қатыс-

сыз  қолданылып  келсе,  кейде  сөз  тіркесінде  сөйлем  мүшеле-

рінің  элементтері,  керісінше,  сөйлем  мүшелерінде  сөз  тіркесте-

рінің  элементтері  араласып  келе  береді.  Мысалы,  қабыса  байла-

нысқан анықтауыш, матаса байланысқан анықтауыш дегенде не-

гізінде  анықтауыш  туралы  сөз  болғанымен,  сол  анықтауыштың 

жасалу  процесінде  олардың  байланысу  формаларының,  яғни  са-

палық анықтауыш, меншікті анықтауышпен қатар қабыса байла-

нысқан, матаса байланысқан анықтауыштар қабат қолданыла бе-

реді.

Ал  толықтауыштық  қатынастағы  сөз  тіркестері,  пысықта-

уыштық  қатынастағы  сөз  тіркестері,  анықтауыштық  қатынаста-

ғы  сөз  тіркестері,  мезгіл  мағынадағы  сөз  тіркестері,  мекендік 

мағынадағы  сөз  тіркестері,  т.б.  дегенде  негізінен  сөз  тіркестері-

нің мəселесі басым болады да, сөйлем мүшесіне қатысты термин-

дер оларға көмекшілік қызметте жұмсалуға тиіс.

9. Меңгеріле байланысқан сөз тіркестері

Қазақ  тіліндегі  басқа  байланысу  формаларына  қарағанда  мол 

зерттелінген  байланысу  формасының  бірі – меңгеру.  Оның  көп-

теген  мəселелері  оқулықтар,  жеке  монографиялық  еңбектер  мен 

кандидаттық,  докторлық  диссертациялар  көлемінде  жан-жақты 

зерттелуде. Онда меңгерудің бағыныңқы жəне басыңқы сыңарла-

ры,  олардың  түрлері,  жасалуы,  мағыналық  топтары  сияқты  көп-

теген мəселелері сөз болуда.

286

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

Меңгеріле байланысу формалары туралы негізгі мəселе – оның 

бағыныңқы  жəне  басыңқы  сыңарлары  туралы.  Сөз  тіркестерінің 

басқа  байланысу  формаларының  басыңқы  сыңарларына  қараған-

да  меңгеріле  байланысқан  сөз  тіркестерінің  басыңқы  сыңарлары 

жан-жақты  қаралуда.  Сондықтан  да  меңгеріле  байланысқан  сөз 

тіркестерінің  басыңқы  сыңарлары  матаса,  қабыса  байланысқан 

сөз  тіркестеріне  қарағанда  ортақ  басыңқы  түрі  ерекше  қаралып 

келеді. Əрине, бұл жерде меңгеріле байланысқан сөз тіркестерінің 

басыңқы  сыңары  əрі  етістікті,  əрі  есімді  жəне  ортақ  басыңқы 

болғандығы олардың өзіндік ішкі ерекшеліктері əлі де болса жан-

жақты қарауды қажет етеді.

Меңгеріле  байланысқан  сөз  тіркестерінің  бағыныңқы  сыңар-

лары  барыс,  табыс,  жатыс,  шығыс  жəне  көмектес  жалғаулы 

сөздер болып келетіні белгілі. Əрине меңгеріле байланысқан сөз 

тіркестерінің  бағыныңқы  сыңарларының  осы  септіктерде  жұм-

салуы  туралы  соңғы  кездегі  пікірлерде  онша  алшақтық  жоқ. 

Меңгеріле  байланысқан  сөз  тіркестерінің  бағыныңқы  сыңар-

ларында  осы  септіктер  жұмсалуы  сөзсіз.  Меңгеріле  байланысу 

формасы туралы əлі де болса, талас тудырып келе жатқан мəселе-

нің  бірі – олардың  осы  бағыныңқы  сыңарлары  туралы.  Жалпы 

əрбір  байланысу  формаларының  өзіне  ғана  тəн  түрліше  ерек-

шеліктері  бары  айқын.  Меңгеріле  байланысқан  сөз  тіркестерінің 

бағыныңқы  сыңарларының  аясында  кейде  тарылу,  кейде  кеңею 

процесінің  болатындығын  көруге  болады.  Меңгеріле  байланыс-

қан  сөз  тіркестерінің  аясының  тарылу  процесін  тіл  фактілері 

айқын дəлелдейді.

1)  Түркологиялық  əдебиеттерде  септік  жалғаулы  сөздер  син-

таксистік  қызметіне  қарай  толықтауышық,  пысықтауыштық  қа-

тынаста  жұмсалатыны  белгілі.  Барыс,  табыс,  шығыс,  жатыс 

жəне  көмектес  жалғаулы  сөздердің  толықтауыштық  қатынаста 

жұмсалуын  меңгеруге  жатқызуда  ғалымдар  арасында  бір  бағыт 

жоқ.  Ал  сол  септік  жалғаулы  сөздердің  пысықтауыштық  қаты-

наста  жұмсалуын  В.Н.  Насилов,  А.А.  Коклянова,  Н.Т.  Сауран-

баев

 

[95]  сияқты  ғалымдар  меңгеру  аясында  қарастырмайды. 

Осының  салдарынан  меңгеруге  толықтауыштық  қатынастағы 

сөздерді  ғана  жатқызу  меңгерудің  аясын  тарылтып  жіберетінін 

көруге  болады.  Сонда  пысықтауыштық  қатынаста  жұмсалатын 

287

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

əрбір септіктегі сөздер мен сол септіктегі сөздерге шылаулардың 

түйдектеліп  келіп  жұмсалуын  қай  байланысу  формасына  жат-

қызуда мектеп пен жоғары оқу орындарына арналған еңбектерде 

үлкен  айырмашылық  бар.  Ғылыми  еңбектерде  үйге  барды,  үйге 

дейін  барды дегендерді шылаулы меңгеруге жатқызу басым. Де-

генмен  мектеп  грамматикаларында  осы  тіркестердің  бағыныңқы 

сыңарларын меңгеруге жатқызбай, жанасу деумен шектеледі (ол 

туралы жанасу, байланысу формасы деген тақырыпты қараңыз).

Жалпы түркологиялық еңбектерде, əсіресе қырғыз тілінің ма-

маны А. Тұрсынов тоону қарай кетишти сөз тіркестеріндегі ба-

ғыныңқы  сыңардағы  барыс  жалғаулы  тау  негізгі  сөз  бен  қарай 

шылауының  түйдекті  түрін  қабысуға  жатқызады.  Автор  тауға 

қарай  деген  бағыныңқы  сыңардың  байланысу  формасын,  оның 

тау сыңарының тұлғасын негізге алмайды, автор сол негізгі сөзге 

қатысты  қарай  шылауының  тұлғасын  негізге  алуы  көңілге  қона 

қоймайды.  Негізінде  сөз  тіркестері  толық  мағыналы  сөздердің 

арасындағы байланыс десек, ал көмекші сөздер, соның бірі – шы-

лаулар  тек  оларды  байланыстыруға  дəнекер  болып  жұмсалуға 

тиіс те, оның байланысу формасын негізгі сөздің тұлғасына қарап 

айқындау тілдік фактіге дұрыс келеді [96, 172].

Меңгерудің  аясының  тарылу  процесі – көбіне  септік  жалғау-

лы  сөздерден  кейін  түрлі  жұрнақтардың  жалғануының  нəтиже-

сінде  болатын  құбылыс.  Ондай  кезде  көп  жұмсалатын  жұрнақ 

-ғы, -гі  жұрнақтары.  -ғы, -гі  жұрнақтары  түбір  сөзге  жалғанып, 

қатыстық сын есім жасаумен бірге кейде жатыс жалғаулы сөзден 

кейін де жалғанып жұмсала береді. Егер жатыс жалғаулы сөздер 

меңгеріле  байланысқан  сөз  тіркестерін  құрайтын  болса,  ал  енді 

ондай  жатыс  жалғаудан  соң  жалғанған  -ғы, -гі  жұрнақты  сөз 

меңгеріле  байланысқан  сөз  тіркестерінен  енді  қабыса  байланыс-

қан сөз тіркестеріне ауысады. Оның мынадай жасалу жолдары бар.

а)  Негізгі  сөзі  -ғы, -гі  жұрнақты  қатыстық  сын  есіміне  зат 

есімдер  қосақталып  жұмсалады.  Мысалы:  Шыңғыс,  Есеней  кел-

генде    қонақ  үйдегі  мəжіліс  қайта    қызды  (С.  Мұқанов).  Бүкіл 

Қиыр Шығыс шекарасындағы Қызыл Тулы армия бір сəт ішінде 

ұйықтады да қалды (С. Ерубаев). Халаф батальондағы оқиғалар 

жайлы айтып берді (Ш. Усманов).

ə)  Негізгі  сөзі  -ғы, -гі    жұрнақты  қатыстық  сын  есімі  мен 

сын  есімнің  түйдектелуі  арқылы  жасалады.  Мысалы:  Ең  алды-

288

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

мен  сіздің  Россия  телеграф  агенттігінің  бюллетеніне  қарап,  қы-

зыл майдандағы күрестің барысына құлақ түріп отырдық (Ш. Ус-

манов).

б) Негізгі сөзі -ғы, -гі жұрнақты қатыстық сын есімі мен тағы 

да  -ғы, -гі  жұрнақты  қатыстық  сын  есімнің  түйдектелуі  арқы-

лы жасалады: Біз қайта келсек, тəтем төргі бөлмедегі екі кісілік 

темір  кереуетті  Танаға  дайындап,  маған  еденге  төсек  салып 

қойыпты (Ə. Нұршайықов).

в) Негізгі сөзі -ғы, -гі  жұрнақты қатыстық сын есім мен сан 

есімнің  қосақталуы  арқылы  келеді.  Мысалы:  Сол  тақияның  екі 

самайдағы жиегінен ойдым-ойдым боп түскен ақ құйқа көрінеді 

(М. Əуезов). 

г)  Негізгі  сөзі  -ғы, -гі    жұрнақтары  қатыстық  сын  есімі  мен 

есімдіктердің  қосақталуы арқылы келеді. Мысалы: Осының бəрі 

жайлауға  көшу  сапарын  жайшылықтағы,  өзге  мезгілдегі  өзге 

тұрмыстың  баршасынан  басқаша  қып  жіберді.  Бұл  жиындағы 

жастар  мен  қартаң  шаруалар  түйіліп  алған,  қатты  ашулы  еді. 

Құнанбай өз көңіліндегі дағдарысымен кетіп еді (М. Əуезов).

Мұнда  негізінен  -ғы, -гі    жұрнақтары  толық  мағыналы  жа-

тыс  жалғаулы  меңгеріле  байланысқан  сөз  тіркестерін  қабыса 

байланысқан сөз тіркестеріне ауыстырып отыр.

Ал  осы  сияқты  құбылыс  тек  дербес  мағынасы  бар  сөздер 

ғана  емес,  дербес  мағынасы  жоқ  жатыс  жалғаулы  немесе  негізгі 

сыңары септік жалғаулы, онан кейін оған түйдектелген шылау, т.б. 

сөздерге тəн. Олардың мынадай жасалу жолы бар.

1. Негізгі сөзі ілік жалғауының ашық жəне жасырын түріндегі 

зат есімі болады да, екінші сыңары -ғы, -гі   жұрнақты көмекші 

есім  арқылы  жасалады.  Мысалы:  Əлдеқайда  көл  бетіндегі  құс-

тардың  да  ықыл-шықыл  үндері  өмір  думанына  бөленгендей  көл 

қауымы өз тілімен үн қатысады (С. Бақбергенов). Шағын базар-

дың ішіндегі үш қатар бөрененің шеткі, ұсақ-түйек, темір-терсек 

сататын бөлігінде отырған («Жалын»).

2.  Негізгі  сөзі  ілік  жалғауының  ашық  не  жасырын  түріндегі 

есімдік  пен  қосалқы  сыңар  -ғы, -гі    жұрнақты  көмекші  есім  ар-

қылы  жұмсалады.  Мысалы:  Менің  өз  басым  осылардың  арасын-

дағы  тартысқа  сенбеймін («Қазақ  əдебиеті»).  Менің  астымдағы 

жирен ат қырдың киігінше сырғиды (С. Сейфуллин).

289

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

3.  Негізгі  сөзі  көмекші  есім  немесе  ілік  жалғаулы  зат  есім 

жəне    оған  қосақталған  -ғы, -гі  жұрнақты  көмекші  есім  арқылы 

жұмсалады. Мысалы: Ауылдың арғы тұсындағы биік дөңнің үсті-

нен жөңкіліп сағым ағып жатыр (С. Мұқанов).

4. Шылаулар да кейде -ғы, -гі   жұрнағын қабылдап, өзі қатыс-

ты  сөздің  анықтауыш  қызметінде  жұмсалуын  қажет  етеді.  Он-

дай шылаулы сөздің негізгі сөзі септік жалғауындағы (көбіне ба-

рыс) есімдік, зат есім, есімше, үстеу, т.б. сөздер болады. Мысалы: 

Құсты арал саяхаты менің сол күнге дейінгі өмірімде жаз салтана-

тын  бірінші  рет  тойлаған  ең  елеулі  бір  белесім  еді  (Ə.  Сəрсен-

баев).  Ағаштан  түрлі  ойыншық  жасағанға  дейінгі  менің  өмірім 

өз алдына бір хикая еді (Жалын). Мəселен, Бұрын əл-Фараби тек 

жалпы  математикамен  өзіне  дейінгі  ұлы  математиктер  еңбегін 

түсіндірумен  шұғылданды  деп  айтылатын («Жұлдыз»).  Сырға 

ауғанға дейінгі мекені – Аманқарағай ішіндегі Əуменкөлде (С. Мұ-

қанов).  Бұл  сөйлемдегі  зат  есім,  есімше,  шылау  сөздердің  бар-

лығы -ғы, -гі жұрнағын қабылдап тұр.

Міне, бұл сөйлемдерде -ғы, -гі жұрнақтары негізгі сөзбен бір-

ге көмекші сөздерге жалғануы арқылы енді қабыса байланысқан 

есімді сөз тіркестеріне ауысуына байланысты бұрынғы меңгеріле 

байланысқан сөз тіркестерінің аясы тарылып отыр.

Сонымен,  сөз  тіркесінің  байланысу  формалары  түрлі  жұр-

нақтардың əсерінен бір-біріне ауысу формасында кеңею процесі-

не  алып  келсе,  керісінше  екінші  байланысу  формасының  тары-

луына  əкеліп  соғады.  Сол  сияқты  С.Аманжолов,  А.Əбілқаевтар 

ол  бүгін  кітап  оқыды  дегендегі  кітап  оқыды  сөз  тіркесіндегі 

кітап  сөзінің  табыс  жалғауы    түсіріліп  берілсе  де,  оны  септік 

жалғауының  жасырып  тұруына  негіздеп,  бəрібір  меңгеруге  жат-

қызады  да,  қабыса  байланысу  формасынан  шығарып  тастайды. 

Сөйтіп,  жалпы  түркологиялық  еңбектерде  меңгерудің  аясының 

осы  сияқты  тарылу  процесін  көруге  болады.  Меңгеріле  байла-

нысқан  сөз  тіркестеріндегі  тарылу  процесімен  бірге  керісінше 

оның аясындағы кеңею процесін де көруге болады. П.М. Мелио-

ранский  -дай, -дей  жұрнағын  септік  жалғауы  десе

 

[96, 172], 

Қ. Жұбанов, т.б. теңдес септеу (-дай, -дей) деп,  (-ша, -ше) жұр-

нағын да  қосқаны белгілі [81, 344].

290

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

М.З.  Закиев  татар  тіліндегі  атау,  ілік,  барыс,  табыс,  шығыс 

жəне көмектес септіктеріне -дай, -дей, -сыз, -сіз, -лы, -лі, -ғы, -гі, 

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: