Шартты рай, оның синтаксистік ерекшеліктері

305

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

шартты  рай  тұлғалы  сөздердің  синтаксистік  ерекшеліктері  ту-

ралы  толық  мағлұматты  Қ.  Есеновтың  еңбектерінен  алуға  бо-

лады [110].

Автордың  -са, -се  тұлғалы  сөздердің  тек  шартты  бағының-

қылы  сабақтас  сөйлемде  ғана  емес,  тіпті  жай  сөйлемдер  ара-

сында да жұмсалуы туралы пікірлерін былайша көрсетуге болады. 

Автор -са, -се тұлғалы сөздердің жай сөйлем синтаксисінде:

а) Мен білсем, жаңағы өзің айтқан «Қаракөздің» көп ырғағын 

жасты мұңға айналдыруға болады. Сол əнге қосып тоқтау айт, – 

дейді  (М.  Əуезов).  Сөйлемдегі  Мен  білсем – бастауыш  пен 

шартты  формалы  баяндауыштан  құралған  жай  сөйлемді  қыс-

тырма топ ретінде алып, ондай топты қыстырмалардың мол қол-

данылатындығын  нақтылы  дəлелдейді.  Сонда  шартты  тұлғалы 

етістіктердің  барлығы  бірдей  үнемі  сөйлемнің  баяндауышы  бо-

ла  бермейтіндігін,  олардың  сөйлемде  оқшау  сөздер  ретінде  де 

қолданылатындығын дəлелдейді.

ə)  Нем  кетіпті,  айтса  айтар,  айтпаса  қояр  (С.  Мұқанов) 

сөйлеміндегі    айтса,  айтпаса  шартты  рай  етістігінің  əрі  бо-

лымды,  əрі  болымсыз  түрлерін  жеке  алып  қарастыруға  болмай-

тындығын, олардың өзі қатысты сөздер мен мағынасының тұтас-

тығын негізге ала келіп, ондай сөздерді тұрақты тіркестер ретінде 

қарастырады.

б)  Əсіресе  автор  -са, -се  мен  бол  көмекші  етістікті  түйдекті 

тіркестердегі  бол  көмекші  етістігінің  шылаулық  мəнге  ауысып 

жұмсалуын арнайы айқындауды мақсат еткен. Мысалы: Базаралы 

болса,  сыртта  боп  жатқан  қияс-тартыстың  бəрін  күтуші  əйелден 

ерте білген (М. Əуезов). Осы сөйлемдегі -са шартты райы көмекші 

бол етістігі арқылы күрделі бастауыштың құрамында жұмсалуын 

дұрыс көрсетеді.

Жоғарыда  айтылғандай,  шартты  рай  тұлғалы  сөздер  морфо-

логиялық,  синтаксистік  жағынан  айтылғанымен,  оған  қатысты 

бір  мəселе,  яғни  шартты  рай  тұлғалы  сөздердің  жай  сөйлемде 

қолданылуы əзірше сөз болып қозғалған емес.

Осы  күнге  дейінгі  еңбектерде  шартты  рай  тұлғалы  сөздер-

дің  жай  сөйлемнің  баяндауыш  қызметінде  жұмсалуы  айтылып 

келеді.  Алайда  онда  да  шартты  рай  тұлғалы  сөздерден  соң  (жай 

сөйлемнің  баяндауышы  қызметінде)  оған  түрлі  көмекші  етіс-

306

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

тіктердің қатысуы арқылы ғана жүзеге асатындығы нақтылы сөз 

болды.  Осы  күнгі  синтаксистік  зерттеулерде  (сабақтас  құрмалас 

сөйлемнің  бағыныңқы  сыңары  болмаса)  жай  сөйлем  синтакси-

сінде  -са, -се  тұлғалы  баяндауыш  жасалады  деп  айтылмайды. 

Өйткені  -са, -се  жұрнақты  сөздер  тиянақты  ойды  білдіре  алмай-

ды дейтін қағида басым орын алып келгені белгілі. Бірақ Қ. Есе-

нов  шартты  райды  зерттеу  барысында  жай  сөйлемдерде  шартты 

райлы  етістіктер  де  баяндауыш  қызметінде  жұмсалатындығын 

нақтылы дəлелдейді [111, 48].

1. Шіркін, енді Ленинге жолығып осылай сөйлессе (С. Мұқанов).

2.  Биыл  сіз  күріштен  рекорд  жасап  берсеңіз…  Содан  кейін 

жұрт сізден үлгі алып, сіздікі сияқты звенолар əр жерде құрылса. 

Сөйтіп, күріштен мол өнім алушылар Сыр бойына жайылып кет-

се    (С.  Мұқанов).  Міне,  осы  сөйлемдердегі  курсивпен  жазылған 

баяндауыштардың барлығы да екі түрлі жағдайда берілген.

а) Сөйлессе, құрылса, кетсе тұлғалы баяндауыштар, негізінде, 

сабақтас  құрмалас  сөйлемнің  бағыныңқы  сөйлемінің  баяндауы-

шы  қызметінде  жұмсалуы  тиіс  болуы  керек  еді,  енді  ондай  тұл-

ғалы  баяндауыштар  жай  сөйлемнің  жеке  баяндауышы  ретінде 

жұмсалуы,  біріншіден,  құрмалас  сөйлемдегі  тілдік  экономияның 

əсері  арқылы  құрылса,  екіншіден,  ондай  тұлғалы  сөздерге  ек-

піннің  түсуі  арқылы  да  сөйлемді  тиянақтау  процесінің  пайда 

болғандығын көрсетеді. Екіншіден, мұны баяндауыштық тұлғада 

(жай сөйлемнің баяндауышы ретінде) да өзіндік бір жаңа көрініс 

деп  білуіміз  керек.  Сөйтіп,  -са, -се  арқылы  бұрын  тек  бағының-

қы сөйлемнің баяндауышы туралы ғана ойласақ, енді ондай тұл-

ғалы  жай  сөздің  сөйлемнің  баяндауышы  қызметінде  жұмсала-

тындығын көруге болады. 

ə)  Жоғары  сөйлемдегі  берсеңіз  баяндауышы  алдымен  шарт-

ты рай, онан кейін жіктік жалғауы арқылы беріліп отыр. Əрине, 

бұл  баяндауыш  алдыңғы  баяндауыштарға  қарағанда  тұлғалық 

жағынан біршама тиянақтылық көрсетеді, дегенмен бəрібір өзінен 

кейінгі басыңқы сөйлемді керек ететін тəрізді. Мұнда таза шарт-

ты  рай  тұлғасындағы  формаға  қарағанда  қалайда  аздап  болса  да 

тиянақтылық бар.

Сонымен,  бұл  пікірлерге  қарағанда,  тағы  -са, -се  тұлғалы 

сөздердің  сөйлем  мүшелерінің  ішінде  дара  баяндауышы  қызме-

307

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

тінде  жұмсалып,  тілек,  қалау,  талап,  т.б.  мағыналарда  жұмса-

латындығы туралы ғылыми талдауларды келтірелік:

Қ.  Неталиева  шартты  рай  тұлғалы  етістіктер  туралы  айта  ке-

ліп,  кейде  ондай  тұлғалы  сөздерді: «Шартты  рай  тұлғалы  етіс-

тіктер керек модаль сөзімен оқыса керек, білсе керек қой түрінде 

де  жұмсала  береді.  Олар  керек  модаль  сөзімен  айтылуда  көбіне-

көп  оқыған  болуы  керек,  барған  болуы  керек,  бітуің  керек  қой 

сияқты  тіркестермен  мағыналас  болады.  Іс-əрекеттің,  қимылдың 

нəтижесі  көрінбейді» – деп,  шартты  рай  тұлғалы  сөздердің  қа-

лай да басқа сөздермен бірлікте келетінін көрсетеді [112, 196].

Р.  Сыздықова  Абай  шығармаларындағы,  тіпті  онан  да  бұрын 

болған  -са, -се  жұрнақты  етістіктердің  керек  сөзімен  тіркесіне 

біраз  тоқталған [113, 268-271]. Əрине,  автор  -са, -се  тұлғалы 

етістік  пен  керек  сөзінің  тіркесі  деп  беруіне  қарағанда,  оның 

синтаксистік  жағын  сөз  етті  деуге  болады.  Автордың  мына  мы-

салдарына  назар  аударалық:  Жұрт  айтқан  сол  анттың  мезгілі 

келсе  керек.  Мен  де,  сен  де  амалсыз  көнсем  керек 

 

[113, 269]  –

дегенде  шартты  райлы  келсе,  көнсе    етістіктері  керек  сөзімен 

синтаксистік тіркес құрай алмайды. Себебі, керек модальдік сөзі 

дəл  осы  сөйлемдерде  сөйлемді  жеке  тұрып  тиянақтай  алмайды. 

Өйткені  сол  сөйлемнің  бастауыштары  керек  сөзімен  мағыналық 

қиыса алмайды. Егер: Мына кітап маған керек дегенде керек сөзі 

сөйлемді  жеке  өзі  тиянақтап  кітап,  маған  сөздері  керек  сөзімен 

өзара  сөз  тіркестерін  құрай  алса,  ал  жоғарыдағы  сөйлемдердегі 

керек  сөзі  келсең,  көнсем,  сол  сияқты  барса,  білсе,  қылса  сөз-

дерімен  өзара  грамматикалық  байланысқа  түсе  алмайды,  олай 

болса,  өзара  сөз  тіркесін  де  құрай  алмайды.  Мұндай  конструк-

циялы  топтардың  сол  сөйлемдер  үшін  негізгі  мағыналы  сөздері 

-са, -се  тұлғасы  етістікті  сөздерде,  ал  керек  сөзі  ол  сөздерге  тек 

көмекшілік қызметте жұмсалған деп білуіміз керек. Р. Сыздықова 

екінші  бір  еңбегінде:  Ал  Əмір  болса  сол  балалар  ішіндегі  əнші, 

өнерші боп келеді. Менің болса мұршам жоқ – деген сөйлемдердің 

тыныс  белгісін  құрмаластың  тыныс  белгісімен  шатастыруға 

болмайтындығын  айта  келіп,  көбіне  Əмір  болса,  менің  болса  де-

гендерден  кейін  тыныс  белгісін  қоюға  болмайтындығын,  ондай 

тұлғалы сөздердің үнемі шартты рай бағыныңқы сабақтастан гөрі 

бастауыш  не  анықтауыш  қызметінде  жұмсалатындығын  дұрыс 

көрсетеді [114, 10].

308

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

Проф.  М.  Томанов  шартты  рай  тұлғалы  етістіктердің  қалып-

тасуының тарихи жағына баса назар аудара келіп, ондай тұлғалы 

сөздердің шарт мағынасымен бірге мезгіл мəнін жəне қалау мəнін 

де беретінін көрсетеді [115, 110]. Əрине, -са, -се жұрнақтарының 

етістікке  тікелей  жалғануы  оншалықты  ой  сала  қоймағанымен, 

ондай  тұлғалы  сөздердің  қимыл  есімдерінен  соң  жалғануының 

кейбір  өзіндік  сыры  барлығы  ой  салатын  сияқты.  Автордың 

көрсеткен:

ер кусурсады

татығсады

сатығсады

барығсады  сөздерінде  -са, -се  шартты  рай  жұрнақтары  -ығ 

қимыл  есімінен  кейін  жалғанып  тұрғандығын  жəне  ондай  тұл-

ғалы  сөздердің  сол  мысалдарға  келтірілген  сөйлемдерінде  сөй-

лемнің соңында келіп, баяндауыш қызметінде жұмсалғанын анық 

көруге болады [116].

Автор  одан  əрі  ығсаң  тұлғасының  əрі  есім,  əрі  етістіктерге 

жалғануын  айта  келіп,  қазақ  тілінде  сусақ,  үйгірсек,  жемлек 

сөздерінің  пайда  болғандығын,  бірақ  ол  сөздер  сөйлемде  қол-

дануында  үнемі  сөйлемнің  соңында  ғана  емес,  тіпті  сөйлемнің 

ішінде,  яғни  тобуғсаң  еріс – қызметті  тілеуші,  сүюші  кісі  де-

генде  есімді  сөз  тіркесін  құрап,  анықтауыштық  қатынаста  да 

жұмсалатындығын көрсетеді [116, 112].

Мұның  өзі  шартты  рай  тұлғалы  сөздердің  қазіргі  қасиетіне 

қарағанда ерте кездегі қолдану аясында өзіндік үлкен  ерекшелік-

тің  барлығын  көрсетсе  керек.  Егер  қазіргі  қолдану  барысында 

-са, -се  тұлғалы  етістіктер  сөйлемнің  тек  баяндауышы  қызме-

тінде  ғана  жұмсалынады  деп  қана  айтып  келсек,  ал  оның  ескі 

дəуірде,  баяндауыш  қызметімен  бірге,  тіпті  есімді  қабыса  бай-

ланысқан  сөз  тіркестерін  де  құрайтындығын  көруге  болады. 

Бұған қарағанда, шартты рай тұлғалы етістіктердің қолдану аясы 

қазіргіден  кең  болған  ба  деген  ой  келеді.  Оның  үстіне,  -са, -се 

тұлғасының бұлайша анықтауыштық жасалу жолын қазіргі əдеби 

тіл онша дəлелдей алмаса керек. Қазіргі кездегі са-қ, се-к тұлғалы 

сөздер есімдер тобына ауысып кеткен болуы да мүмкін, олардан 

шартты райлық тұлға көмескіленіп кеткен сияқты.

Дегенмен бұл форма шартты рай тұлғалы сөздердің қалай да 

сөйлем  ішінде  қолданылып,  белгілі  сөйлем  мүшесі  қызметінде 

309

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

жұмсалатындығын  көрсеткен  болу  керек.  Қазіргі  кезде  -са, -се 

тұлғалы  етістіктердің  белгілі  бір  сөздермен  тіркесіп  келіп,  баян-

дауыштан  басқа  сөйлем  мүшелері  қызметінде  жұмсалуы  тура-

лы  мəселе  көп  айтылып,  -са, -се  тұлғалы  етістіктердің  жұмсалу 

аясы  оншалықты  сөз  де  бола  бермейтін.  Дегенмен  -са, -се    тұл-

ғалы  толық  мағыналы  етістіктер  ондай  қызметте  жұмсалуы 

туралы  айтылмағанымен,  Қазан  төңкерісі  жəне  онан  кейінгі 

түркологиялық еңбектерде шартты рай тұлғалы «бол» кейде «де» 

көмекші  етістіктерінің  есімдермен  тіркесіп  келіп  жұмсалуын-

дағы,  яғни  Асан  болса,  бала  десе  сияқты  есім  мен  шартты  рай 

тұлғалы  етістіктердің  қолдануындағы  өзіндік  ерекшеліктерге 

назар аударсақ,  мынаны көруге болады:

1. Темірді болзо қысқа кес, ағашты болзо ұзын кес...

    Кіік ползо түтү болор, кіжі болзо атту болор [117, 214].

2. Козум болса кормоіду. Қулагим болса есітпоіду [118, 34].

Осы  сөйлемдердегі  болса  көмекші  етістігінің  сөйлемдегі 

қызметіне  Қазан  төңкерісіне  дейінгі  жəне  онан  кейінгі  түрколо-

гияда  жəне  қазақ  тіл  білімінде  жеке  назар  аударушылық  бар. 

Жалпы  осы  күнге  дейінгі  еңбектерде  етістіктердің,  оның  ішінде 

көмекші  етістіктердің  де  -са, -се  тұлғалы  түрінің  сөйлемнің 

ішінде  келуінің  барлығы  да  сабақтас  құрмалас  сөйлемнің  бағы-

ныңқы  сыңары  ретінде  ғана  қарастырып  келеді.  Бірақ  осы  сөй-

лемдердегі:

темірді

ағашты

киік

кісі                                            болса

көзім

құлағым

конструкциясы  шартты  бағыныңқылы  сабақтастың  бағыныңқы 

сөйлемі болмайтындығы, қалайда осы конструкцияға назар ауда-

ру  керектігін  көрсетеді.  Жоғарыдағы  авторлар  болса  сөзінің  өзі 

қатысты  сөздермен  бірлікте  жұмсалуын  айтқанмен,  біріншіден, 

оның  өзіндік  сырын,  екіншіден,  таза  сөйлем  мүшесіне  қатысын 

да толық аша алмайды. Міне, осы сөз арқылы жасалған конструк-

ция туралы Қазан төңкерісіне дейінгі түркологтардың пікірі жəне 

310

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

онан кейінгі кейбір ғалымдардың да өзіндік пікірлерін көруге бо-

лады [119].

Болса сөзінің өзіндік ерекшелігі туралы Р. Əміров, А. Əбілқаев

 

[120] еңбектерінен кездестіреміз, əсіресе соңғы автор болса сөзі-

нің  қызметін  де  етістігінің  -са  тұлғасы  арқылы  да  берілетіндігін 

көрсетеді.  Бұл  мəселе  жөнінде  Қ.  Есеновтың  «Шартты  рай  тұл-

ғалы  сөздердің  жай  сөйлемдегі  кейбір  қолдану  ерекшеліктері» 

мақаласы жəне, т.б. еңбектері ерекше [121].

Қ.  Есенов  осы  конструкция  туралы  жалпы  шолу  жасай  келіп 

(осындағы  негізгі  мəліметтерді  жоғарыдағы  мақаладан  алуға 

тура келді), өзіндік талдау жасайды.

Автор  болса  сөзі  арқылы,  біріншіден,  сөйлем  мүшелерінің 

жасалуын,  екіншіден,  ол  сөз  бен  сөзді,  сөйлем  мен  сөйлемді 

жалғастыратын  жалғаулыққа  айналатынын,  ондай  кезде  ыңғай-

лас жалғаулық жəне қарсылықты жалғаулықтардың орнына жұм-

салатынын  көрсетеді.  Бұған  қарағанда  -са, -се  жұрнағы  кейде 

сөз бен сөзді байланыстыру қызметін де атқарады деуге болады. 

Əдетте  сөз  бен  сөзді  байланыстыруда  жалғаулар  айтылғанымен, 

жұрнақтар  туралы  онша  сөз  бола  бермейді.  Дегенмен  орыс  тіл 

білімі мен түркологиялық еңбектерге шолу жасу барысында мы-

наны көруге болады.

Қосымшаны  жалғау  деп  тану  үшін  оны  басқа  сөз  не  басқа 

қосымша керек етіп, өзіне бағындырып тұруы қажет. Мысалы, та-

быс жалғауын сабақты етістік керек етсе, тəуелдік жалғауын ілік 

жалғаулы  сөз  (жəне  керісінше)  керек  етеді.  Осылай  лексикалық 

грамматикалық  орайда  байланысу  үшін  жұмсалған  қосымша-

ларды  (көсемше,  есімше,  рай,  т.б.  жұрнақтарды)  жалғаулармен 

бір деп санауды дəлелдейді. Əдетте сөз бен сөзді байланыстыра-

тын қосымшалар түбір, туынды, сөздердің соңында тұрады. Рас, 

тəуелдеуден  кейінгі  жіктік  жалғауы  жалғанатыны  бар.  Ондайда 

сөздер екіжақты байланыста тұрады. Ал кейбір септіктегі сөздерге 

кейде жіктік жалғауы жалғануы мүмкін. Ондайда септік қосымша 

жалғаулық қызметін жояды. Мысалы, Мен Бірлік колхозынанмын. 

Ал форма тудырушы қосымшаларда ол қасиет жоқ. Олардан кейін 

басқа қосымшалар жалғана береді (Мысалы, Білгенге маржан. Ай-

тушы айтыпты). Осындайда олар немен нені жалғастырады, қай 

сөзбен қай сөзді байланыстырады деген сұрау тумай ма?

311

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

Əрине, олар жалғау да, жалғаулар сияқты да емес. Мəселе сол 

форма  тудырушы  қосымшалардың  лексикалық-морфологиялық 

қызметтеріне қарап шешілуге тиіс.

Сөз  тіркесі  кемінде  екі  сөздің  бір-бірімен  тіркесі  арқылы 

жасалатындығы  белгілі.  Сонда  оның  бағыныңқы  сыңары  мен 

басыңқы сыңары өзара сөз тіркесін құрау үшін олар бірімен-бірі 

белгілі  тəсілдер  арқылы  байланысады.  Ондай  тəсілдер  аналити-

калық, синтетикалық, үшінші түрі аналитика-синтетикалық. Син-

тетикалық  тəсіл  бойынша,  сөз  тіркесінің  əрбір  сыңары  өзі  қа-

тысты  сөздермен  жалғаулар  арқылы,  ал  аналитикалық  тəсіл – 

сөздердің  орын  тəртібі,  шылау,  интонация  арқылы  байланысып 

жатады. Соның ішінде сөз бен сөзді байланыстырып, сөз тіркесін 

жасауда  жалғаулардың  атқаратын  қызметі  ерекше.  Жалғаулар 

негізінде  қосымшалардың  бір  түрі.  Міне,  осы  күнгі  əдебиеттер 

сөз  бен  сөзді  байланыстыруда  тек  жалғаулар  қатысты  деумен 

шектеледі.  Ол  орынды  да.  Əрқайсысының  өзіндік  функциясы, 

жасалу жолдары, орны бар. Жұрнақ – негізінде жаңа сөз тудыру-

шы  категория.  Міне,  осы  жағынан  келгенде  ол  лексика  аясында 

қаралады ма, морфология саласында қаралады ма деген мəселенің 

өзі  де  қазіргі  күрделі  мəселенің  бірі  болып  отыр.  Бұрынғы 

əдебиеттерде  жұрнақ  сөз  жасаушы  элемент  деумен  шектелетін. 

Соңғы  кезде  жұрнақтарды  В.В.Виноградовтың  сөз  тудырушы, 

форма тудырушы деп екіге бөлуіне байланысты, қазақ тілінде де 

жұрнақтарды осылай бөлу орын алып отыр [122, 32].

Дегенмен, «форма тудыратын жұрнақтар сөз бен сөзді байла-

ныстыратын  қосымшалардан  гөрі  сөз  тудырушы  қосымшаларға 

жақындау»

 

[122, 32] – дейді.  Ы.  Маманов  та  форма  тудырушы 

жұрнақтарды екі топқа бөледі. Бірінші тобын сын есім, сан есім, 

етістікке  тəн  десе,  екінші  топқа  зат  есімнің  көптік,  тəуелдік, 

септік, иелік формаларының қосымшалары мен етістіктің есімше, 

көсемше,  қимыл  есімі,  рай  формаларының  қосымшалары  мен 

жіктік жалғауын жатқызады [123, 32].

Міне, осы пікірлерден қалайда қосымшалардың, оның ішінде 

жұрнақтардың  қызметі  іштей  бір  емес  деген  тұжырымға  келуге 

болады. 

А.  Ысқақов  форма  тудырушы  қосымшалардың  қызметі  екі-

жақты,  яғни  əрі  сөз  тудырушыға  да,  сөзді  байланыстырушыға 

312

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

да  арақатынасы  бар  деп,  қалайда  олардың  сөз  бен  сөзді  байла-

ныстыруға  қатысы  барлығын  көрсетсе,  Ы.  Маманов  жоғарыда 

көрсетілгендей,  форма  тудырушы  етістіктің  есімше,  көсемше, 

қимыл  есімі,  рай  формаларының  қосымшаларын  əдеттегі  сөз 

бен  сөзді  байланыстырушы  төрт  жалғаумен  бір  санайды  да,  ав-

тор  соңғы  форма  тудырушы  қосымшалардың  қызметін  асыра 

бағалап жіберетін сияқты. Форма тудырушы қосымшаларды əдет-

тегі  сөз  тудырушы  формалардан  бөліп,  олардың  қызметіндегі 

өзгешеліктерді  ескеріп,  өз  алдына  қарастыруына  біз  қосыламыз. 

Форма тудырушы жұрнақтарда негізінде ондай ерекшеліктер бар 

да. Сондықтан да А. Ысқақовтың «ондай жұрнақтар екіжақты, сөз 

тудырушы  мен  сөз  байланыстырушы  жұрнақтарының  арасын-

дағы  категория»  деуін  ондай  жұрнақтарға  өзіндік  жаңа  қасиет 

пайда бола бастағандығынан деп тану дұрыс болар.

Ы. Мамановтың ондай форма тудырушы қосымшаларды сөзді 

байланыстырушы  қосымшалармен  бір  деуіне  қосыла  алмаймыз. 

Əсіресе  байланыстырушы  жалғаулар  оларды  универсал  катего-

рия деп білу керек. Олар қаншалықты зат есімге немесе етістікке 

(жіктік жалғауы) тəн делінгенмен, олар барлық сөз табына тəн ка-

тегория. Олар – барлық сөз табының бірімен-бірінің тіркесі үшін 

негізгі тірек.

Керісінше, қимыл есімі, көсемше, есімше, рай формаларының 

жұрнақтары  негізінен  тек  етістікке  ғана  тəн,  сондықтан  олар, 

біріншіден, етістікті, оның ішінде тек есімше мен көсемшенің өзі 

қай сөзбен тіркессе, сол сөзге  ғана қатысты жұмсалады. Олардың 

аясы  тар,  сол  сөз  тобы  көлемінің  шеңберінен  шыға  алмайды. 

Сондықтан  ол  топты  жалғаулар  тобымен  бір  деу  келе  бермесе 

керек.  Міне,  осы  пікірлерден  қалайда  жұрнақ,  оның  ішінде  фор-

ма  тудырушы  жұрнақтар  сөз  бен  сөзді  байланыстыру  қызметін 

атқарады деген тұжырым пайда болады.

Қазақ тіліндегі сөз бен сөзді байланыстырып, сөз тіркесін жа-

сауда  жалғаулармен  бірге  форма  тудырушы  қосымшалардың  қа-

лай да қызметі бар деген қағида айқындалады.

Бұндай пікір туралы орыс тілінде Н.А. Прокопович, М.Н. Ян-

ценецкая, түркологияда А.В. Севортян, А. Абдуллаев, М.З. Закиев, 

Н. Базарбаев, т.б. көзқарастарына назар аудару керек болады.

Жалпы  қазақ  тілі  материалдарына  қарағанда,  меңгеріле,  ма-

таса  байланысқан  сөз  тіркестерінің  жасалуында  жалғаулардың 

313

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

орны  ерекше.  Ал  қабыса  байланысқан  сөз  тіркестерінде  сөз-

дердің орын тəртібімен бірге ондай кезде жұрнақтардың да қыз-

меті  ерекше.  Мысалы:  Абайлар  үйге  сөйлей  кірді  (М.  Əуезов). 

Əр  тұстан  дабырласып,  сөйлесіп  қалған  үндер  шығады  (Ғ.  Мү-

сірепов) – деген сөйлемдерде сөйлей кірді, дабырласып, сөйлесіп 

қалған  үндер  деген  сөз  тіркестерінің  бірінші  сыңарлары  –

етістіктер. Олар өзара қабыса байланысқан сөз тіркестерін құрап 

тұр.  Бірақ  осы  сөз  тіркестерінің  бағыныңқы  сыңарлары  сөйле, 

қал  етістіктері  өзінің  басыңқы  сөздерімен  тікелей  сөз  тіркесін 

құрай алмаса керек. Біз сөйле кір, қал үндер деп айтпаймыз. Сонда 

мұндай  сөз  тіркесін  құрауға  себеп  болып  тұрған  -й, -ған  есімше 

мен  көсемше  жұрнақтары.  Осы  сияқты  сөз  бен  сөзді  байланыс-

тыру дəнекерлігін басқа сөз таптарының жұрнақтарынан да көруге 

болады.  Мысалы:  Олар  пештің  үстінде  отырып  қазақша  кеңесті 

(С.  Мұқанов).  Кейбіреу  жайдары  ашық  боламын  деп  орынсыз 

адамдармен жыртақтаған (Абай) – дегенде қазақ зат есімі -ша 

жұрнағы арқылы кеңесу етістігімен, орын зат есімі -сыз жұрнағы 

арқылы  жыртақтаған  етістігімен  қабыса  байланысқан  сөз  тір-

кестерін жасап тұр.

Сонымен, -са, -се тұлғалы сөздер туралы еңбектерге шолу жа-

сай келгенімізде,  мынаны көруге болады. Морфологиялық зерт-

теулерде  -са, -се  тұлғалы  сөздер  көбіне  морфологиялық  жағы, 

қандай  тұлғалы  сөздерге  жалғануы,  ондай  кездегі  олардың  шақ-

қа,  жаққа  қатысы,  қандай  көмекші  етістіктермен  тіркесіп  келуі 

деген  бағытта  айтыла  келіп,  ондай  тұлғалы  сөздердің  құрмалас 

сөйлемнің  сабақтас  түрінің  тиянақсыз  баяндауышы  қызметінде 

жұмсалатындығы көрсетіледі, дəлелденеді.

Сөйтіп,  -са, -се  тұлғалы  сөздер  морфологиялық,  синтаксис-

тік  жағынан  сөз  болады.  Əрине,  біз  -са, -се  тұлғалы  сөздердің 

морфологиялық  объектіде  жұмсалуы  туралы  онша  пікір  қоспа-

ғанымызбен,  ал  олардың  синтаксистік  жағына  келгенде  синтак-

сис  мамандары  ондай  тұлғалы  сөздердің  ерекшелігін  жан-жақты 

көрсете білді деуге болады. Оны мынадан байқаймыз. Синтаксис 

мамандарының зерттеуіне қарағанда, -са, -се тұлғалы сөздер мы-

надай синтаксистік бағытта сөз болды.

а)  сабақтас  құрмалас  сөйлемнің  бағыныңқы  сөйлемнің  тия-

нақсыз  баяндауышы,  басыңқы  сөйлемнің  тиянақты  баяндауышы 

ретінде;

314

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

ə) қыстырма сөздер ретінде;

б) тұрақты тіркестер құрамында;

в)  жай  сөйлемнің  баяндауышы  ретінде  жұмсалатындығы  сөз 

болып жүр.

Біз,  əрине,  -са, -се  тұлғалы  сөздердің  барлық  синтаксистік 

жағын сөз етуді мақсат етіп отырғанымыз жоқ, бұл арада ол тұлға-

лы  сөздердің  қандай  синтаксистік  категорияларында  сөз  болып 

жүргенін ескерте кеп, мақсатымыз -са, -се тұлғалы сөздердің сөз 

тіркесі, оның ішінде шартты рай тұлғалы етістіктердің етістікпен 

тіркесіп,  пысықтауыштық  қатынаста  жұмсалатындығын  көрсету. 

Бұл тақырыпқа арнайы түрде қатысты бұрын-соңды еңбек жоқ та. 

Дегенмен жоғарыдағы зерттеулерде -са, -се тұлғалы сөздердің сөз 

тіркесіне байланысы жөнінде мынадай пікірлер кездеседі.

Морфологиялық  еңбектерде  Қ.Неталиева  -са, -се  тұлғалы 

сөздерге түрлі көмекші сөздердің тіркесіп келіп жұмсалуын көр-

сететіні белгілі. Бірақ -са, -се керек тұлғалы күрделі топқа арнайы 

тоқтағанымен,  оны  автор  не  морфологиялық,  не  синтаксистік 

жағынан  айқындауды  мақсат  етпеген.  Р.  Сыздықова  -са, -се  ке-

рек  сөздер  тобын  шартты  рай  тұлғалы  сөздердің  керек  сөзімен 

тіркесі  деп  арнайы  атай  келіп,  оның  өзіндік  ерекшеліктерін  та-

рихи  жағынан  көрсеткен.  Мұнда  біздің  негізгі  объектіге  алып 

отырғанымыз  бір  категорияны  екі  автордың  екі  түрлі  түсіндіруі. 

Қ. Неталиева мұндай топты не тіркес, не морфологиялық ерекше-

лік деп айтпаса, ал Р. Сыздықова оны арнайы сөз тіркесі ретінде 

қарастырады. Əрине Р. Сыздықованың көнсем керек, келсең керек 

сияқты мысалдарын былайша айтқанда таза арнайы сөз тіркесі деп 

айтуға келе де бермейді. Өйткені ондай күрделі топтың керек сөзі 

арнайы басыңқы сыңар ретінде қолданыла алмайды. Олар сол то-

бымен түйдекті тіркес құрайды. Бірақ бұл мысалдардан, бұл тал-

даулардан  қалайда  -са, -се  тұлғалы  сөздердің  басқа  сөздермен 

тіркесі  бар  ма,  жоқ  па,  бірақ  тіркес  қатарында  сөз  болуының  бі-

рінші алғышарты демекпіз.

Таза -са, -се тұлғалы сөздердің синтаксистік ерекшеліктері ту-

ралы  айта  келіп,  осы  күнгі  ғылыми  əдебиеттерде  сөйлем  ішінде 

ондай  тұлғалы  сөздердің  тек  сабақтас  құрмалас  сөйлемнің  баян-

дауышы қызметінде жұмсалуы туралы ғана сөз болады да, сөйлем 

ішіндегі  ондай  тұлғалы  сөздерден  кейін  міндетті  түрде  үтір 

қойылмайтынын  Р.  Сыздықова  жоғарыда  айтып  өтті.  Шынында, 

315

Сөз тіркесі мен жай сөйлем

сөйлемнің  ішіндегі  шартты  рай  тұлғалы  сөздердің  екі  түрлі  қол-

данылатындығы байқалады:

1. -са, -се жұрнақтары дербес мағынасы бар етістіктерге жал-

ғанып, сөйлем ішінде, соңында баяндауыш болады.

2. -са, -се кейде көмекші етістіктерге де жалғана береді. Бірақ 

ол  көмекші  етістіктер  өздері  сөйлемде  басқа  бір  есім  сөздермен 

түйдекті тіркес құрап барып қана жұмсала алады.

Əрине бұл екі түрлі шартты рай тұлғасының бірінші тобы ту-

ралы  оншалықты  талас  пікір  тумағанымен,  екінші  топ  туралы, 

оның ішінде -са, -се тұлғалы бол, кейде де етістігі туралы жоға-

рыда  аталған  пікірлерді  келтіруге  болады.  Шынында,  осы  күнгі 

көркем  əдебиет,  публицистикада  сөйлем  ішіндегі  шартты  рай-

лы сөзден кейін үтір қоя салу оп-оңай-ақ. Мысалы: Мен болсам, 

олай демес едім. Гүлбаршын болса, аудан орталығында акушерлік 

қызметте (С. Жүнісов) деген сөйлемдерде мен болсам,  Гүлбаршын 

болса  дегеннен  кейін  үтірмен  бөлінген.  Ондағы  үтірдің  қойылу 

себебі болса шартты рай тұлғалы сөз бағыныңқы сөйлемнің баян-

дауышы дейтін қағидадан туып отыр. Егер болса сөзінен кейін үтір 

қоятын  болсақ,  жоғарыдағы  екі  сөйлеміміз  де  құрмалас  сөйлем 

қатарында қаралуы тиіс болар еді. Алайда бұл сөйлемдерде  шарт-

ты райлы сөздер сөйлем ішінде келгенімен,  олар бəрібір өз алды-

на бағыныңқы сөйлем ретінде қарала қоймауы керек. Сонда бұл 

жердегі болсам, болса сөзі ол сөйлемнің баяндауышы болу үшін 

емес, ол сөзді басқа сөздермен байланыстырушы дəнекер ретінде 

жұмсалған.  Болса  сөзі  Гүлбаршын,  мен  сөздерімен  бірлікте, 

сөйлемде  сөйлемнің  бір-ақ  мүшесі,  яғни  бастауыш  қызметінде 

жұмсалуы  тиіс.  Бұған  қарағанда  болса  сөзі  есімдермен  түйдекті 

тіркес  құрай  келіп,  сөйлемнің  бастауыш,  анықтауыш,  толықта-

уыш қызметінде жұмсалатындығын көруге болады.

Міне,  бұған  қарағанда,  шартты  рай  тұлғалы  сөзді  қалайда 

сөйлемнің  ішінде  сөйлемдік  дəрежеден  гөрі  енді  сөйлемнің  бел-

гілі  бір  мүшесі  қызметінде  де  жұмсалады  деп  айтатын  боламыз. 

Оның бір көрінісін бол, кейде де көмекші етістіктерінің есімдер-

мен түйдекті тіркесте жұмсалуынан анық көруге болады.

жүктеу/скачать 2,81 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: