Тапсырмалар: Қазақ әдебиеттану ғылымындағы жаңаша ізденістер

1.Қазақ әдебиеттану ғылымындағы жаңаша ізденістер.

3. Әдеби сынның теориялық мәселелері.

1960-70 жылдар – Қазақтың қазіргі заман поэзиясына жаңа есімдерді алып келумен қатар, рухани және әлеуметтік өміріміздің, қоғамымыздың кезеңге лайық шындығын ашуда, поэтикалық формалар /түрді/ мен образды, бейнелеу құралдарын барынша терең тамырлы дамытуда, қазақ әдебиеті үшін жаңа бір күрделі кезең болды. Позиядағы айтарлықтай жаңа бір құбылысқа айналды. Ұлы М.Әуезов сөзімен айтқанда жыл келгендей жаңалық сездіре келген Т.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Қ.Мырзалиев, М.Мақатаев, Ж.Нәжімеденов, Т.Айбергенов, М.Шаханов, т.б. ақындар әдебиет есігін өзіндік үнімен, өзіне лайық даусымен батыл еніп, еркін ашты.

Бұл арада 70 жылдан астам уақыт өз өктемдігін жүргізіп келген Кеңестік жүйенің әдебиетіміздің өсу процесіне кері ықпал тигізген әсерін айтып өтпеуге болмайды:

Біріншіден, бес ғасырлық ғұмыры бар қазақ әдебиетінің алтын қоры, бай қазынасы – фольклордың, ауыз әдебиетінің дәстүрі жалғасын таппай дағдарысқа ұшырады.

Екіншіден, Қазан төңкерісінен кейін, көп ұзамай: «Революцияны жақтайсың ба, жоқ оған қарсысың ба?» деген жалауды көтеріп, оған нақты жауап іздеді де, идеялық мазмұнына, әрі шығармашылығына қарай төрт топқа бөлінді.

Біріншісі – Кеңес үкіметіне сеніп, қолына қалам да, қару да алып күрескен Сәкен Сейфуллин, Баймағанбет Ізтөлин т.б. ақындар тобы. Екіншісі – бұл дүниенің болашағына барлай қарап, баянына үлкен ой көзімен қараған Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов т.б. ақындардың жұлдызды шоғыры. Үшіншісі – әдебиетке демократтық бағыт ұстаған нағыз бұқарашыл ақындар – Сәбит Дөнентаев, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров. Төртіншісі – еңбекші бұқара, халық арасынан шыққан ел ақындары – Жамбыл Жабаев, Иса Байзақов, Нұрпейіс Байғанин, Нартай Бекежанов т.б. тегеурінді талант иелері.

1937-1936 жылдардағы репрессиядан М.Жұмабаев тұрғыластарының поэзиясы кейінгі ұрпаққа беймәлімдеу болып келді. Лириканың алтын жібінің арқауы үзілді де, поэзияның табиғи арналы ағысына, дамуына кері ықпалын тигізіп, орасан зор залал жасалды. С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин поэзиясы да өктемдік қамалына тірелді.

Үшіншіден, заман мен қоғам ағымына байланысты жалаң үгіт-насихаттық поэзияға жол берілді де, адам жанының лирикалары уақытпен үндеспейді дегенге дейін барды.

Төртіншіден, жеке басқа табынушылыққа байланысты басқа елдермен қатар, қазақ лирикасы өзінің табиғи дамуына жол аша алмады.

Төрт түрлі себеп-салдары бар, әлеуметтік жағдайдың салдарынан 30-шы жылдардан 60-шы жылдар аралығы қазақ лирикасының дамуына қолайсыз болғаны анық.

Міне осындай сәтте, 1956 жылы «Жеке адамға табынушылық және оның зардаптарын жою туралы» қаулы жарық көрді де, әдебиет пен өнерде жаңа бір бағыт белең алды. Бұрынғыдай әрбір көркем шығармада міндетті түрде аталатын – Сталин есімінен біртіндеп арыла бастап, шығармашылықта еркіндік, біршама көзқарас бостандығы қалыптаса бастады, ой өрнегінің табиғилығы ірге тепті. Бұл кезең – 60-жылдардың басы еді. Әсіресе, бұрын тұсаулы аттай ғұмырды басынан кешірген поэзияның шоқтықты жанры – лирикаға қанат біте бастады. Жаңадан қуат ала бастаған лирика қазақ әдебиетінің көгіне самғап ұшып, көктемде оралған құстай өз айдынына қонып, аққу қанатын қомдай жүзді.

Жалпы лирика туралы анықтаманы көп келтіруге болады. Түп тамыры лириканың ертедегі гректердің музыка аспабы деген ұғымды беретін болса, ауыспалы мағынасында ақындық шабытқа да баланады. Лиризм сыршылдық сипатты танытса, екінші бір мағынасында сыршылдық күйге түсуді, сыршылдық сезімге берілуді сипаттайды. Лирик деп сыршыл ақынды атасақ, лирика деп ақынның өзінің, жан сезімін білдіретін шығарма түріне баласақ, екіншіден, лирика деп лирикалық шығармалардың сипатын да жатқызамыз. «60-70 жылдардағы қазақ лирикасы» деп тақырып бекітіп, қалам алуымыз да тегін емес. Бұрын жекебасқа табынушылық, үгіт-насихат, ұраншылдық кезеңді басынан кешкен қазақ әдебиеті, қолтығы созылып, бұл жылдары шынайы лирикаға ден қойды.

Грек сөзі - Лирикада көркем әдебиет тегінің бірі ретінде, ақынның дүниеге арақатысы, өмірге көзқарасы, толқынды көңіл күйін, терең тынысты сезімін, іңкәр жүрегін кең полотнода суреттеу, образды бейнелеу арқылы көрсетіледі десек те, кез келген серілік пен әсер лирика тудыра бермейтіндігін де ескергеніміз мақұл. Ақынның өзі өмір сүрген әлеуметтік мәні бар, адамгершілікке, гуманизмге толы, философиялық толғаныстар қоғамдық көзқарастар, халықтық махаббатқа тұнған сезім өрнектері – лирика деген құдіретті қасиетке ие болады.

Әлем әдебиетіндегі ұлы лириктер деп, туған халқымыздың Абай мен Мағжан ақынын алдымен ауызға алсақ, артық айтқандық емес. Мағжан Жұмабаев барша түрік әлемінің көңіл күмбезін көкке көтерерлік ақын. Ұлы Абайдың философиялық лирикасы да күллі әлемдік деңгейге биіктеген лирика. Грецияның Сапфо, Римнің Овидии, Италияның Петрарка, Иранның Хафиз, ағылшынның Байрон, немістің Гете, Гейне, француздың Ронсар, орыстардың Пушкин мен Есенинін еске ала отырып, қазақ ақындарының оның ішінде лириктерінің дүниежүзілік аренадағы деңгейі тең болмаса, аласа емес екенін айғақтайтын туындылар, әрине, баршылық. Бірақ, Кеңес өкіметінің тоталитарлық режимі лирика жанрының нәзік жанына ауыр жарасын салды. 1937-1938 жылдан соң-ақ, қазақ лирикасы үнсіздік күй кешті. Одан ұлы деп аталатын Отан соғысы да, лирика жанрының тілін күрмеді. Дей тұрсақ та, ел-халық арасында хатпен жазылған лирикалық жырлар шаң беріп қалса да, кәсіби деңгейге көтеріле алмады. Соғыстан кейін, халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарындағы қоғамдық көзқарас лирикаға бүйрегін бұра қойған жоқ. Тек, ара-тұра ақындық қуаттың аласұрған сезімінен туындаған Қ.Аманжолов, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов шығармаларында көрініс беріп қалатын. Бірақ олар қоғам талабына орай, партиялық өктем тапсырмаларды қатар орындау арқасында қол жеткізді. Бір жола Мағжанға ден қою, ол кездер үшін оғаштық болып көрінетін. Бұл дерт 50-ші жылдарды түгелдей меңдеді.

Ал, 60-шы жылдардың басынан бастап, лирикаға жан бітті. Қазақ поэзиясының туған топырағына алғашқы дәндер де жемісін берді. Қаулап өскен 60-шы жылдар жас ақындары өздерінің «Мені» лирикалық геройларымен, лирикалық тұлғаларымен келді. Олар Тұманбай Молдағалиев, Сағи Жиенбаев, Қадыр Мырзалиев, Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжімеденов, Төлеген Айбергенов, сәл кейіндеу үн қосқан Мұхтар Шаханов еді.

Лирикада суреткердің, ақынның «мені» азаматтық менге айналып, халықтың көкейкесті ойларына ұласады. Әрбір оқырман лириканы оқып отырып өзі жазғандай сезінсе, немесе, сол көңіл күй өз жүрегімен үндессе, лирикалық туындының діттеген биігінен көрінгені. Лиризм, ойшылдық және психологизмнің ұштаса көрінуі де 60-шы, 70-ші жылдар поэзиясының еншісіне тиген жетістік. Адамның сыртқы пішінінен ішкі жан дүниесіне ену, оның сыры мен сезімін қоса қабат ашу өріс алды.

XX ғасырдың басында Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев поэзияларында лирикалық толғаныс әлеуметтік мәнге ие болса, төңкерісшіл рухтағы ақын С.Сейфуллиннен бастап, І.Жансүгіров, Б.Майлин, С.Мұқанов, Б.Ізтөлин, Ш.Иманбаеваның лирикалы жырлары уақыт талабына үндесті. Одан кейінгі А.Тоқмағанбетовтың «Бәтиманың хаты», /1928/,Ә.Тәжібаевтың «Сырдариясы» /1936/, Ғ.Ормановтың «Қараймын да асығамын» өлеңі /1930/, М.Хакімжанованың «Азбай күткен жар – алтыны» /1944/, Ә.Сәрсенбаевтың «Ақша бұлты» /1943/», «Сен құрметте оны» /1945/, Ж.Саинның «Есімде Айдар өзені» /1947/, Қ.Аманжоловтың «Өзім туралы» жыры /1948-1954/, Қ.Бекхожиннің «Өзіңе сен, жас ойшылы» /1936/, Х.Ерғалиевтың «Ауылға» өлеңі /1943/ - лирикалы жанрының кезеңдік көркем дүниелері.

Туған халқымыздың асыл мұраты, ғасырлар бойы аңсаған арманы, ел-жұртымыздың қуанышы мен зар-мұңы, ұлттық психологиямыз, ұлттық дәстүріміз, қазақтың әлеуметтік тағдыры – шағын да, ұрымтал жанр – лирикада ежелден көрініс тауып, бірге жасап келеді. Адам сезімдерінің алуан құбылыстары, ұлттық колориті, салт-дәстүрге лайық мән-мазмұны лириканың нәзік тілінде сөйлеп, жүрек пернесін шертті. Жүректен шықпай жүрекке жетпейді деу де ең алдымен лирикалық дүниелерде айтылып, қанатты сөзге айналды. Шалкиізден Махамбетке, Абайдан Мағжанға, Сәкеннен Қасымға ұштасқан лирика 60-шы, 70-ші жылдары өзіндік қайнар бұлағымен, өзіндік арналы өзен-дарияларымен халық руханиятының теңізіне құйып, сахараның шөлін басты, өмірге деген іңкәрлікті оятты.

Лирикалық қаһарман, лирикалық кейіпкер, лирикалық тұлға деп жүргеніміздің өзі ақын атынан айтылатын «Менге» ұласып, оқырман жүрегінің өзіндік «меніне», яғни тағдырына, тыныс-тіршілігіне айналды. Поэзиялық туындылардан адамның жанды бейнесін лирикалық қаһарман ретінде таныдық. Ақын әрдайым өз атынан айтқанымен лирикалық кейіпкердің жинақталған образы атынан суреттеді. Көбіне-көп лирикалық тұлғаның бүкіл бар-болмысын, табиғатын бір туындыда толық ашуы шарт емес. Бір мезеттік, бір сәттік, қас-қағымдық болмысы, яғни, бейнелі түрде айтсақ, көбіміз байқай бермейтін, бүршікпен жапырақ арасындағы, көктем мен жаз арасындағы құбылысты жырлап, суреттеп көрсете білсе, ақынның діттеген жерінен табылғаны...

Ақын лирикалық туындысында өз атынан ғана емес, қоғам атынан, тіпті бір бүкіл ұрпақ атынан да сөз алуы мүмкін. Оған ақынның талант-дарыны өлшем бола алмақ.

60-шы, 70-ші жылдар поэзиясында ақындар цикл, томтама өлең жазу арқылы, тіпті, бір тақырыпқа бір кітабын арнау арқылы лирикалық қаһарманның тұтастай тұлғасын жасауға ұмтылып жүр. Бұған бір ғана мысал ретінде, ақын Қадыр Мырзалиевтың «Дала дидары» кітабын айтуға болады. Лирикалық тұлғаның бір түрінде бір қырынан көрініп, екінші кітапта екінші қырынан көрініп толыға түсетін кезеңі бар. Бұған Тұманбай Молдағалиевтың «Қош көктем» кітабынан бірнеше мысал келтіруге болады. Бірақ, біз арнаулы тарауларда тереңірек жан-жақты талданатын болғандықтан да, еске ала кеткенді жөн көрдік.

Лиро-эпикалық жанр да – поэзияның аса күрделі жанры. Лиро-эпос деп атап талданатын бұл поэзияның көркем туындысы әрі эпикалық, әрі лирикалық табиғаты бірге туысып, ажырағысыз түрде жырланады. Бұл шығармаларда лирикалық кейіпкер заманалық тұлғаға көтерілсе, азаттық үшін күрескер дәуірлік деңгейге биіктесе, лирикалық жырлардың әдебиеттегі орны, атқарар миссиясы тіптен бөлек. «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Мұңлық-Зарлық», «Жүсіп – Зылиқаның қиссасы» т.б. қазақ халқының шығыс әдебиетінің ұлы туындылары – лиро-эпикалық жанрға жатса, Шалкиіз жыры, Мағжан өлеңдері таза лирикаға жатады. Біз лиро-эпикалық жанр туралы М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаевтың, т.б. зерттеуші ғалымдардың елеулі еңбектері барын ескере отырып, таза лириканы зерттеуге ден қойдық. Әрине, тақырыбымызға сай 60-шы, 70-ші жылдар лирикасы.

Лирика шын мәнісінде көркем әдебиеттің үш тегінің бірі. Яғни, лиро-эпостай және лирикалық драмадай, өмір шындығын ішкі терең жан күйзелісімен бейнелейтін жанр. Ақынның ойы мен сезімі құстың қос қанатындай бірге қанат қағып, эмоциялық тебіреніс биік еңсе көтереді. «Лирика – кез келген поэзияның ғұмыры мен жаны» деп В.Г.Белинский бекер айтпаған. Белинскийдей лирика туралы көсем сөз айтқан адам екі талай. Оны қазақ тіліне аударып жеткізген Ә.Тәжібаев ақын болса, ең алғашқы аудармашылардың бірі – Б.Шалабаев еді. Пушкин лирикасы, Лермонтов лирикасы, ХІХ ғасырдағы орыс лирикасы, махаббат лирикасы дейтін дүниелерге біз қанықпыз. Абай лирикасы да біршама өзіне лайық зерттелді. Мағжан Жұмабаев лирикасы қолға алына бастады. Ал, 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ лирикасы өз алдына обьекті болып зерттеле қойған жоқ. Ара-тұра жазылған газет-журналдарда, жалпы баспасөзде жарық көрген сыни мақалалар бар. Бірақ, зерделі зерттеу деңгейіне көтеріле қоймағаны анық.

«Поэзия өнердің ең жоғары тегі» /«Поэзия есть высший род искусства»/ дейді В.Г.Белинский және эпикалық, лирикалық поэзияны салыстыра келіп: «Лирикалық поэзияның артықшылығы, эпикалық поэзияға қарағанда, барынша субьективті поэзия, ақынның ішкі жан тебіренісінің көрінісі». Жан-Поль Рихтердің: «Лирикалық поэзияда – суреткер өзі салған бояуға, картинаға айналса, ақын өзі жазған дүниесінің бітім-болмысына айналады». 60-шы, 70-ші жылдары әдебиетімізге келген жаңа толқындарда өздерінің лирикалық жырларымен, өзі көркемдеп кестелеген дүниелерінде өздері тұлға, әрі қаһарман, әрі кейіпкер болып енді. Солай бола тұрса да, кешегі кеңес үкіметі тұсында осы жылдардағы қазақ лирикасын зерттеу обьектісінен шеттеу қалды.

Кеңес үкіметінің басқа республикаларында бұл жылдар поэзиясы біршама зерттелді. Атап айтсақ, Т.А.Лещенконың «70-ші жылдардағы Советтік Украина поэзиясының көркемдік-идеялық ізденістері және Борис Олейник творчествосы» /«Идейно-художественные искания в Украинской Советской поэзии 70-х годов и творчество Бориса Олейника»/, Эле Лыхмустың «1960-шы жылдардағы Советтік Эстония поэзиясының дәстүрі мен жаңашылдығы» /«Традиции и новаторства в Эстонской Советской поэзии 1960-х годов», М.А.Мамедовтың «Советтік Азербайжан поэзиясы» /60-шы жылдар/, А.В.Науменконың «60-шы жылдардағы Советтік орыс поэзиясының даму проблемалары және Н.М.Рубцов творчествосы», А.Д.Түймебаевтың «60-70-ші жылдардағы Советтік қырғыз поэзиясының жанрлық-стильдік ерекшеліктері», А.А.Цурканудың «60-шы жылдардағы Советтік Молдавия поэзиясының лирикалық қаһарман проблемасы» т.б. толып жатқан ғылыми-зерттеу еңбектері жазылса, қазақ топырағында бұл еңбек тың дүниелердің бірі болып саналады. Жеке автор туралы жекелеген еңбектер болғанымен, тұтастай таразылап, бір ұрпақ творчествосын талдап жазылған зерттеу жоқтың қасы.

«60-70-ші жылдардағы Қазақ лирикасы» тақырыбының өзектілігі де осында. Бұл жылдарда қазақ лирикасы көркемдік ізденісімен дамыды. Пікір қайшылықтары да болды. Сыншылар мен оқырмандардың қазіргі қазақ лирикасының мән-мазмұнын, көркемдік деңгейін бағалау біраз дискуссиялар да толастамады. Әрқилы ой-пікірлер кейде обьективті, кейде субьективті көзқарастар соқтығысында өріс алды. 60-шы жылдарда «Формалистік өлеңдер» деген етек алып, оған қарсы шығушылар да қалыс қалмады. Сыншы мен оқырмандар талғамы әртүрлі болғандықтанда бітіспес пікір таласы өрбіді. Мұның бәрі, әрине, 60-70-ші жылдардағы қазақ лирикасы туралы фундаментальды зерттеуді қажет етеді. Ұлттық мәдениетімізге, халықтық дәстүрімізге қазақ лирикасының әсер-ықпалы, дәстүр мен жаңашылдықтың арақатынасы, байланысы жайлы ғылыми тұжырымдар жасауды жүктейді. Өйткені, тақырып етіп алып отырған кезеңнің көптеген ақындары зерттеушілердің назарынан тыс қалған.

Бұл зерттеу еңбегінің мақсаты – Қазақ поэзиясының жаңа кезеңдегі орнын белгілеу, Қазақ лирикасындағы көркемдік ізденіс ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда тұжырымдап, ғылыми баға беру.

60-70-ші жылдардағы лириканың көркемдік ізденістері қазақ әдебиетімен тұтастықта алып қарап, қоғам мен әдебиет арасындағы құбылысты зерделеу. Әдебиеттің қоғамға, қоғамның әдебиетке әсер-ықпалын зерттеп, екі он жылдықтағы қазақ лирикасының тарихи даму заңдылығын қорытындылау және де тұжырымды баға беру.

Гегелдің логикалық тұжырымдауы бойынша, обьективті шындықтың үш саласы бар. Біріншісі – табиғат; екіншісі – адам танымы, адамның айналаны қабылдау, тануға байланысты мидың ролі. Ми болса, екі бастан табиғаттың ең ғажайып, ең орасан зор жемісі, өнімі. Үшіншісі – адам танымында табиғаттың бейнеленуі. Бұл үш ұғым да лирикалық туындыға қатысты, әрі бұл ұғым заңдылық. Зерттеу жұмысында қазақ оқымыстылары мен ғалымдарының, сыншы-зерттеушілерінің ой-пікірлеріне арқа сүйей отырып, сонымен қатар шет елдермен және де бүгінгі тәуелсіз ел аталған республика оқымыстыларына да иек арта отырып, пікірімізді де айтуға ұмтылдық.

60-70-ші жылдардағы екі он жылдықта Қазақстанда 300-ден астам поэзия кітабы жарық көрді. Біріншіден, оның көпшілігі лирика. Екіншіден, көпшілік кітаптар біз зерттеу обьектісі етіп алған ақындардың еншісінде. Бұл да зерттеу материалдардың жұтаң еместігін, қайта бай екендігін аңдатса керек.

Бұл еңбек – 60-70-ші жылдардағы қазақ лирикасы туралы теориялық және аналитикалық талдау тұрғысында жинақтап зерттеген алғашқы еңбек деуге болады. Зерттеудің жаңалығы да осында. Қазақ лирикасындағы көркемдік ізденістер жан-жақты кеңінен теориялық тұрғыдан талданып, жүйелі түрде, әрбір оқиғаға айналған өлеңдер өз кезеңімен хронологиялық бағытта тілге тиек етіледі.

Сонымен қоса дәстүр мен жаңашылдық хақында уақытқа сай обьективті түрде баға беріледі. Әрбір ақынның өзіндік қолтаңбасы айшықталып, жеке тұлғасы сомдалып, алдыңғы және кейінгі ұрпақ өкілдерімен салыстыра зерттелді.

«Жұлдыз» журналының поэзия бөлімі мен сын және библиография бөлімін басқарған тұстағы практикалық еңбегімнің, сын мақалаларымның көбісі дерлік 60-70-ші жылдары әдебиетке келген ақындар шығармашылығымен тікелей байланысты. Бұл кезеңнің поэзиясына әділ баға беруіне бірге атсалыссам, екінші жағынан зерттеу обьектісі етіп алған ақындардың өлең-жырлары қызмет барысында қолдан өтіп, сұрыпталған кездері де бар. Мұнымен қатар, «Жазушы» және «Жалын» баспаларында жарық көрген қайта басылымдары мен таңдамалы дүниелерін рецензент ретінде де қатысып, ой-толғамдарымды ортаға салған тұстарым да болғанын айтқаным орынды болар. Бұл да зерттеу жұмысына өз көмегін аз тигізген жоқ. Қайта теориялық және методологиялық негізде әрбір ақынның лирикасына нақты анализ жасауға, обьективті түрде жіліктеп талдауға игі ықпалын тигізді.

Лирика, шынында да, тарихи тұрғыда қалыптасқан барша әлемге ортақ жүйелі жанр. Сондықтан зерттеушілердің бәрі теориялық жағына терең назар аударған. Біз көбіне-көп, тақырыбымызға орай, лириканың қоғамымызда алатын орны мен лирикадағы көркемдік ізденістерге баса көңіл бөлдік.

Сонымен зерттеу еңбегіміздің бірінші бөлімі: Қазақ поэзиясы жаңа кезеңде.

Екінші бөлім: Қазіргі қазақ лирикасындағы көркемдік ізденістер /60-70-ші жылдар/ деп аталады.

Екінші тараумен қатар: Қорытынды бөлімі бар.

Зерттеу жұмысында 60-70-ші жылдардағы әдеби процестің даму заңдылығы және оның ерекшелігі, бұл кезеңдегі қазіргі тәуелсіз елдер әдебиетінің даму заңдылығымен байланыстырыла қаралады. Мұнымен қатар, әдеби процесте поэзияның алар орны, маңызы сөз болумен бірге, ізденістер мен ағымдарға баға беріліп, сан-салалы ой-пікірлер қозғалады.

Уақытқа, дәуірге байланысты поэзиядағы, оның ішінде лирикадағы мазмұн мен ой жаңалығының әсерінен, түр /формалық/ ізденістерге жетелегені, поэтикалық ойлау жүйесінің өзгергендігі, сонымен қатар дәстүрлі көзқарастарды дамыту нәтижесінде, соны жаңалықтар енгені жан-жақты ғылыми талдау жасау көзделді.

Жаңашылдық лирикалық өлеңдердің сыртқы формасында ғана көрініп қойған жоқ, поэтикалық ойлау жүйесіне күрделі өзгерістер енгізді. Бұл кезеңде поэтикалық ойлау жүйесін жетелеп, толғандырған мәселе – жалпы адамдық, азаматтық проблемалар еді. Уақыт және Адам, Бейбіт ел тағдырын қорғау, Ғылыми-техникалық революция, экология және табиғат тағы басқа эстетикалық ақыл-ойдың, сананың игілігіндегі түрлі мәселелер лириканың қайнар көзіне айналды. Жалпы осы уақытқа дейінгі поэзияға тән қасиет, яғни әр кезеңдегі күрделі, есте қаларлық оқиғаларға жедел үн қосып отыру-сынды жедел, оперативті поэзия да бұл кезеңде өріс алғаны рас. Республикалық бұрынғы одақтық, одан қала берді дүниежүзілік оқиғаларға дер кезінде, сол сәтінде атсалысып, із қалдыруда жалпы поэзияның да, оның ішінде лириканың да үлес салмағы аз емес.

Қазақ лирикасының алпысыншы жылдардағы хал-ахуалы күнделікті өмір шеңберімен, немесе, саяси ағымдағы әртүрлі даталар мен оқиғалар тұрғысында өлшенбейді. Қайта көп жайларды айтуға болмайтын шақтарда да, қазақ лирикасы өзінің астарлы ой тереңдігімен, екінші, тіпті үшінші пландағы интеллектуальды оқырманына мегзерлік астарлығымен, ой диапозонының кең ауқымдылығымен бағаланады. Қазақ ақынының «Бұтақтарым – биікте, тамырларым – тереңде» деуі де сондықтан. 60-70-ші жылдар поэзиясын, оның ішінде қазақ лирикасын зерттеу обьектіміз етіп алу мәнісі де, мазмұны да осында болса керек.

Бұл кезеңде қазақ поэзиясында философиялық лириканың жаңа бағытындағы ізденістері белең алды. Белгілі қоғамдық формацияның желеуін көтеру үшін емес, қайта жалпы адамзат игілігіне айналарлық, ұлттық топырақта дәні өсіп-өнгенімен, жемісі – жер бетіндегі халықтарға ортақ ой-өрісі етек алып, өркенін жайды.

Жиырмасыншы-отызыншы жылдарда әдебиетіміздің, оның ішінде поэзияның алтын қазығын қадаған, поэзияның ұлттық туын көтерген ақын-жазушылардың репрессияға ұшырауы, әлбетте, әдебиетімізге кері әсерін тигізбей қойған жоқ. Олардың қатерлі уақыттың кәріне ұшырауы – одан кейінгі ақындар толқынын жалаң үгіт-насихаттау, науқаншылдыққа әкеліп итермеледі. Өз ойын ашық айтудан қалды. Міне, осындай қорқа-соқтап сөйлейтін ақындар қасіретті 1937 жылдан бастап, Ұлы Отан соғысы аяқталған тұста жалғасып, 50-ші жылдарға дейін жетті. Бұл тұстарда Қазақ лирикасына жан енгізіп, жүрек дүрсілін оятуға ден қойған Қасым Аманжолов сынды т.б.ақындар, халыққа қажет, В.Г.Белинский анықтама берген нағыз лириканың алғашқы нышандарын танытқанымен, біржолата бел шешіп кете алмады. Уақыт, саясат орайына қайта-қайта мойын бұрып отырды.

60-шы жылдары ұлы Мұхтар Әуезов сөзімен айтқанда «Әдебиетімізге жыл келгендей жаңалық сезінерлік» жаңа тегеурінді ақындар толқыны келді. Олар өлеңдерінің өміршеңдігімен, көркемдік ерекшеліктерімен әдебиет табалдырығын аттап, бұл күнде бұғанасы бекіген, кемел жасқа ғана емес, поэзиямызды кемелдікке жеткізді. Бұл кезеңдегі өзіндік үні, өзіндік ізденістерімен әдебиетімізге енген ақындар Тұманбай Молдағалиев, Сағи Жиенбаев, Зейнолла Шүкіров, Қадыр Мырзалиев, Мұқағали Мақатаев, Жұмекен Нәжімеденов, Төлеген Айбергенов, Қайрат Жұмағалиев, Сабырхан Асанов, Өтеген Күмісбаев, Сәкен Иманасов, Марфуға Айтқожина, Өтежан Нұрғалиев, Ақұштап Бақтыкереева, Фариза Оңғарсынова, Меңдекеш Сатыбалдиев, Мұхтар Шаханов т.б. ақындар творчествосы көркемдік жағынан да, эстетикалық әсер тұрғысынан да айқын қолтаңбамен әдебиетімізге өз соқпағын салуға ұмтылды.

Міне, 60 жылдары әдебиетімізге өзіндік қолтаңбасымен енген ақындар творчествосын талдағанымызда, бұрынғы бүкілодақтық поэтикалық процестегідей, ақиқат шындығымыздың күрделі де, жан-жақты картинасы, қайта құру, жариялылық көрсеткендей, тоқырау /застой/ кезінде де әдебиетіміз қарап қалмағандығы, олардың ащы үніне өктем үкімет пен тотолитарлық режимдегі партия басшыларының қаперіне кірмегендей, құлағына ілмегендігі айқын көрінді. Поэзияда, оның ішінде лирикада, бар болмысымызда болып жатқан шындықты айқайлап, ұрандап айтпаса да, өзінің жанрлық ерекшелігіне тән, түсінген адамға, естір құлаққа, көрер көзге қолға ұстатқандай әсерлі де, байыпты жеткізе білген лирикалық туындыларымыз аз емес. Міне осы жағын да ашып көрсету – басты бағытымыз.

60-70-ші жылдардың поэзия хақында ара-тұра баспасөз беттерінде сыни мақалалар жазылғанымен, зерттеу объектісі етіп алу, оны жан-жақты талдау жағы әлі күнге біржола қолға алынбаған шаруа екенін жоғарыда айттық. Сондықтанда әдеби-эстетикалық ой жүйесі тұрғысынан да, жаңашылдық проблемасы хақында да, көркемдік ізденістер мен дәстүр жайында да зерттеуге тұрарлық, негізі бар дүние деп санаймыз.

Осы бір тұжырымды ой-қортындыға орай, 60-70-ші жылдарда дүниеге келген бірнеше лирикалық көркем шығармалар жоғарыда айтып өткен аспектіде қаралып, зерттелді.

Әдебиет – қоғамдық болмыстың көркемдік шындығы екенін мойындай отыра, біз бұрын өмір мен өнер арасындағы қарым-қатынасты, маркстік-лениндік әстетикаға сүйене отырып, диалектикалық даму тұрғысында түсіндіріп келдік. Ол «Өнер иесінің абзал парызы – коммунистік қоғам орнатуға атсалысу» деген мақсатты алға қояды. «Коммунизмнің негізгі мұратты мақсаттарының бірі – жаңа адам», – дей отырып, қоғамды да, қоғамда өмір сүрген адамды да, оның ішінде өнер иелерін де жетпіс жыл бойы қалыпқа салумен келгені өмір шындығы. Адам қалыптасып, тәлім-тәрбие алу үшін, ең алдымен материалдық жағдайға байланысты, одан соң барып рухани өміріміз – әдебиет пен өнердің еншісіне тиді. Рухани өмір материалдық жағдайға тәуелді болды, ал материалдық жағдай Коммунистік партия билеген өкіметтің қолында болғаны баршаға мәлім. Осыдан келіп «сөз бостандығы» деген сөз жүзінде қалып, іс жүзінде «патшаны» мадақтау – әдебиет ісіне айналды. Мадақ көсемдерді тудырып, жеке адамға табынуға әкеліп душар етті. В.И.Ленин өзі өмір сүрген қоғамды талдай отырып, қарама-қарсы күштердің барлығын анықтады да, сол күштерді бір-біріне жұмсады. Ол өз ойын әдебиет пен көркемөнер өмірді қарама-қайшылықта, күрес үстінде бейнелей білу керек деп түйді. Әр заман, әр дәуір Әдебиет пен өнерге өз жүгін артып, көркемөнердің халықтық, таптық және партиялық принциптерін міндет етіп қою арқылы, мұның тасасында әдебиеттің ұлттық ерекшеліктері ұмыт қалды. Шығармашылық мұраға лениндік көзқарас, партиялық көзқарас бейнелеу теориясының методологиялық мәніне тұсау салды, дүниені көркем танудың ерекшеліктеріне, дүниені көркем танудың еркіндігіне жол берілмеді. Әдебиетті белгілі бір мақсатқа жұмсау нәтижесінде, тар қалыпқа түсіру арқылы – жеке адамға табыну дәуірін қоғамымыз басынан кешірді. Әдеби шығарманың басты құралы да, оның көркемдігінің, эстетикалық бағасының негізгі өлшемі тіл екендігі – жеке адамға табынудың тасасында тұншықты. Бес ғасыр бойы жырланып, ата-бабамымыздың алтын қазынасына айналған дүниемен дәстүр жалғастығы үзіліп тынды. Көсемдерді жырлау – актуальды тақырыпқа айналды да, көркемдік шеберлік, көркем тіл екінші планда қалды. Қазіргі еліміздің тәуелсіздігі, тәуелсіздіктің алғашқы сәби қадамы ащы шындықтың осылайша бетін ашып отыр.

1960-шы жылдың ерекшелігі – жеке адамға табынудан адамның мойыны сәл де болса босанған шақ еді. Зиялы қауым жан-жағына ойлы көзбен, бірақ, ежелгідей сақтана қарай бастаған кезең еді. Көпшілік қауым Сталин қолымен жасалған кесепатқа бірде сеніп, бірде сенбей екіұдай сезім кешкен. Қаншама уақыт уланған сана үшін Сталиннен кінәрат табу дегеннің өзі төбеден түскен жайдай әсер етті. Дегенмен келе-келе ел елдігін жасап, қозғалысқа енді. Тіршілік өз арнасымен ақты. Көрінгеннен үрке қараушылық бірте-бірте сейіліп, үй-іші, ошақ басында болсын шындықтардың ұштығы шыға берді. Бұл кезде әдебиетке жаңа толқын келді. Әсіресе, бұрынғы Одақтық әдебиет аренасында Евгений Евтушенко, Андрей Вознесенский, Роберт Рождественский есімдерімен бірге ащы шындықтың аз да болса жаңғырығы одақтас республикаларға жете бастады. Бұл кезде әдебиет әлеміне жұлдызды шоғыр танылып, өздерінің отты шығармашылығымен оқырман қауымын мойындатты. Олар: дағыстандық ақын Расул Ғамзатов, балкарлық Қайсын Кулиев, қалмақ Давид Кугультинов, тәжік Момын Қаноғат, башқұрт Мұстай Кәрім, армян Геворг Эмин, орыс Егор Исаев, өзбек Зұлфия, қазақ Жұбан Молдағалиев, Сырбай Мәуленов, қырғыз Сүйенбай Эралиев, Сауранбай Жусиев, түрікмен Аннаберді Ағабаев, эстон Владимир Бээкман, грузин Иракли Абашидзе, азербайжандық Наби Хазри, литвалық Эдуардас Межелайтис, Юстинас Марцинкявчис, т.б. есімдер поэзия сүйер қауымға ықпалды әсерін тигізген шақ. Осы тұста 1961 жылы Қазақстан топырағынан тұңғыш адам ғарышқа шығуы үлкен әлеуметтік оқиғаға айналып, ол туралы «Адамға табын, жер енді» атты поэмасымен Олжас Сүлейменов есімі әлемдік аренаға көтерілді. Жеке адамға табынудың жойылуы және адамзаттың тұңғыш ғарышқа көтерілуі – екі бірдей оқиға символикалық түрде үйлесіп, әлеуметтік жағдайды айғақтай түсті.

Осы тұста, 1959 жылы «Жас қанат» атты жас ақындар жинағы ақын Ғафу Қайырбековтың алғы сөзімен жарық көрді. Бұл кітап – туған әдебиетімізде оқиғаға айналған кітап. Оқиға болатын себебі, осы жинаққа енген ақындардың тұтастай дерлігі туған әдебиетіміздің тұрақты кадрына айналып, көркем әдебиетімізді көркейтуге көп үлес қосты. Ауыр жүгін арқалады. Атап айтқанда Ізтай Мамбетов, Тұманбай Молдағалиев, Сағи Жиенбаев, Зейнолла Шүкіров, Шәміл Мұхамеджанов, Ғаббас Жұмабаев, Жұмекен Нәжімеденов, Еркен Ибраһим, Мағираш Сарикова, т.б. ақындар алғашқы соқпақ жолын салды. Осы кітаптан кейін-ақ көктемнің дүркірей көтерілген көк майсасындай, қаулап өскен гүлдеріндей әдебиетке бірнеше есімдер келді. Бұл есімдер арқылы қазақ поэзиясының көркемдік лирикасы көріктеніп, сұлуланып сала берді. 1960 жылы Зейнолла Шүкіровтың «Теңіз жыры» /өлеңдер/, «Кәмила» /өлеңдер мен поэма/, Тоқаш Бердияровтың «Бейбітшілік көшесі» /поэма мен өлеңдер/, Еркеш Ибраһимовтың «Көкшетау көріністері» /өлеңдер/, Сағи Жиенбаевтың «Сыйлық» /өлеңдер/, Шәміл Мұхамеджановтың «Ана құшағы» /өлеңдер/, Жұмекен Нәжімеденовтың «Балауса» /өлеңдер/ т.б. кітаптары оқырман қолына тиді. 1961 жылы Олжас Сүлейменовтың «Арғымақтар» /өлеңдер мен поэмалар/, «Адамға табын жер енді» /поэма/, Ғафу Қайырбековтың «Арал әуендері» /өлеңдер/, Әділбек Абайділдановтың «Аққайың» /өлеңдер/, Сағи Жиенбаевтың «Дала гүлі» /өлеңдер/, Ғаббас Жұмабаевтың «Нөсер» /өлеңдер/, Ізтай Мәмбетовтың «Табантал», Тұманбай Молдағалиевтың «Құралай» т.б. кітаптар жарық көрді.

Хронологиялық жолмен осылай саралағанымызда, 60-шы жылдар поэзиясының алғашқы өкілі болып ақын Тұманбай Молдағалиев әдебиетке қадам басты. Оған «Студент дәптері» /1959/, «Кәмила» /1960/ кітаптары куә. Бұдан соң қазақ лирикасының көркем жайлауына /біз зерттеу обьектісі етіп алған ақындарды атасақ/ Сағи Жиенбаев «Сыйлық» /1960/, «Дала гүлі» /1961/, Зейнолла Шүкіров «Теңіз жыры» /1960/, «Арал дәптері» /1962/, Жұмекен Нәжімеденов «Сыбызғы сазы» /1962/, Өтежан Нұрғалиев «Менің махаббатым» /1962/, Сабырхан Асанов «Тұңғыш кітап» /1963/, Төлеген Айбергенов «Арман сапары» /1963/, Мұқағали Мақатаев «Ильич» /1964/, «Жанар» /1966/, Өтеген Күмісбаев «Тұңғыш» /1964/, «Алақан» /1966/, Жүсіп Қыдыров «Тұңғыш кітап /1964/, «Таңғы сәт» /1966/, Фариза Оңғарсынова «Сандуғаш» /1966/, Мұхтар Шаханов «Бақыт» /1966/ жинақтары жарық көрді. Ал, 60-шы жылдар поэзиясының өкілі Қадыр Мырзалиев болса, 1959 жылдан бастап, 1965 жылға дейін балалар ақыны болып, 1965 жылы философиялық лирика кітабы «Ой орманымен» жарқ ете түсті. Бұдан соң ақын жыл сайын кітап беріп «Дала дидары» /1966/, «Бұлбұл бағы» /1967/, «Ақ отау» /1968/ жинақтарымен барша қауымды баурады. Осы аталған ақындар 70-ші жылдары да сапалы да, өнімді еңбек етті. Зерттеу обьектісі етіп екі он жылдықты алуымыз да сондықтан.

Ақындар 60-шы жылдары әртүрлі сезіммен әдебиет есігін ашты. Бірі – сезім шуағына шомыла келсе, енді бірі – ой бұлтына батты. Енді бірі – терең ағым, тұңғиық иірімдерге барса, екіншісі – сөз сымбатының шолпыларын сыңғырлатып, шашпауын көтере келді.Әр қайсысының алдында – ақын болу, ақын болып азаматтық парызды өтеу. Ел, қоғам алдында қызмет көрсетіп, жұртшылыққа жүрегімен танылу мақсаты бар еді.

Бұл өлеңдерді, ә дегеннен мысал ретінде келтіру мақсатымыз, осы дүниелерден-ақ 60-шы жылдары әдебиетке келген ұрпақтың алғашқы үндерінен, алғашқы қадамдарынан өнер сапарына үлкен дайындықпен, азаматтық жауапкершілікпен, әдебиетті мешіт десек, имене басып, аяқ кебісін құтты шаңыраққа шешіп кіргендігін аңдатары сөзсіз. Ұрпақ үндері ибалы да, нәзік, сезімдері терең де, күрделі екендігін танытады. Мұндай мінез – ақындардың шыққан тегі мен әлеуметтік ортасын да айқындай түседі.

Бұл ұрпақтың басы – сонау репрессия жылдары дүниеге келсе, енді бірін аласапыран Отан соғысы кіндігін кескен перзенттер еді. 1937-1938 жылғы репрессияға ұшыраған Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов тағдырлары – бұл ұрпаққа да түгелдей мәлім болып келді деуге болмайды. Аса құпиялықта сақталды. Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров кейінірекке дейін оқуға рұқсат берілмегені рас. Сондықтан оқыған буынға Мағжан творчествосынан гөрі Европа, дүние жүзі классиктерінің шығармашылығы кеңірек таныс болатын. Ел аузынан есітіп, жасырып-тығып оқығандары болмаса, ашықтан-ашық оқуға мүмкіндік берілмеді де, ұрпақ пен ұрпақтар арасындағы дәстүр жалғастығы үзілгендей болып еді. Бірақ, олардың көзін көрген, бірге жыр жазған аға ұрпақтан үлгі-тәлім алды. Олар Советтік шындықты жазуда, социалистік реализм әдісімен жазуға үйретті. «Түрі – ұлттық, мазмұны – социалистік болуға тиіс» деп жар салды. Бірақ, 60-шы жылдардың жаңа толқыны бұл шеңберден шығып, шынайы өмірдің ақиқатына үңілуге ұмтылды. Айта алмаған жерлерін астарлап жеткізді. Ел, халық, уақыт туралы толғану – жаңа ұрпақтың алтын діңгегіне айналды. Табиғат пен туыстасты, адамға тән шынайылыққа бет бұрды. Өтірік көлгірсу, жалған ұраншылдықтан арылды. Осындай адал сезімді лирикалық жырлар – әлеуметтік өмірге әсерін аз тигізген жоқ. Қазақ лирикасы – 60-шы жылдары заманға шеру тартқан өз көшін бастады.

«...Қазақ поэзиясын жалпы әңгімелеу мезгілі өтті, жеке ақындар жайлы монографиялық еңбектер жазылумен қатар, поэзиямыздың әр алуан бай салалары туралы да ақындарымызша даралана, мамандана бастаған зерттеушілер керек. Онсыз әдебиет ғылымы /қазақ поэзиясына табыстарымен бірге қиындықтарға ұшырай отыратын/ көмек ете алмайды» – дей келіп, Ә.Тәжібаев оның ішінде лириканы бөліп зерттеу қажеттігіне тоқталады. Жеке зерттемей әдебиет ғылымы қазақ поэзиясына көмек ете алмайтындығын, ықпал-әсері бола алмайтындығын лириканы бөліп зерттеудің бірінші себебі десе, екінші себебі деп, Ұлы Абайдан басталатын шын мәніндегі қазақ лирикасы тар шеңберлі, талдауға келмес ұлттық қана құбылыс емес екендігін, поэзиямыздың дүние тану дәрежесінде: кең өрелілік, мотив байлылығын, сезім әрлілігі, тақырыптың жан-жақтылығы талданбай, лирикамызға арқау, өзек болатын сан түрлі конфликтілерді, лириканың сөз күшін, ондағы характерлерді жетік тексермей, поэзиямыздың өсу эволюциясына терең бойлай алмайтындығымызды, салыстыру арқылы лирикамыздың сапалық дәрежесін сипаттарлық өлшем табатынымызды тілге тиек етеді.

Үшінші ең басты себептердің бірі деп, лирикамыздың Абайдан бергі ұзақ тарихы бар: оның даму процестері еш уақытта бейбіт түрде, өзге әлеуметтік кезеңдерден бөлек, оқшау күйде өткен емес екендігін, лирикамыздың тарихи әдебиетіміздің ғана емес, бүкіл мәдени тарихымыздың үлкен бір арнасы екендігін, бұл – еліміздің ірі қоғамдық өзгерістерін қоса баяндайтын арна екендігіне тоқталады.

Абай лирикасы, Шәкәрім, Мағжан лирикасына ұласқан тұстарда «қазақ ұлтшылдарының» поэзиясынан асқынған ашық жаулықпен бірге жалпы символизмге тән бүркенішті, бояулы, сан-саққа бастайтын, жалған іздерге жетектейтін «нәзік» әрекеттерді табу қиынға соқпайды. Ендеше әдебиет өміріндегі мұндай кезеңді аттап өту, әйтпесе тарихымызға «қиянат» деп «зерттеген» тұстарымызда, бұлай сілтенген қылыш, талай алтын бастарды жалмап кетті де, кейін өз кінәсін өзі мойындап: «жасыратыны жоқ, поэзиядағы зиянды ағымдарға қарсы қызу күрестің артық сілтеу, арандағыш жақтары да болды. Символизм мен формализмді әшкерелеуді, оларға соққы беруді – лирика атаулыға соққы беру», – деп түсінген мезгілімізді де тарих ұмытпайды...

Бір жақты жаңсақ ұғынғандықтан, талантты лирикашыл ақындардың өздері көп уақыт лирикадан қашқақтағанын, адам сезімі мен оның нәзік түйсіктерін поэзия тақырыбы емес деген ұранға сеніп, өз дарындарын өзі булықтырғанын жақсы білеміз /«Өмір және поэзия», 14-16-беттер/.

Лирика атаулыға соққы берілген соң «Өз дарындарын өзі булықтыру» 60-шы жылдардың басына дейін келді.Тек, 1948-1954 жылдар аралығында ара-тұра лирикаға бет бұрған ақындар болды. Соның бірі – Қасым Аманжолов болса, оған «Өзім туралы» лирикалық жыры куә. «Сырда туған сырдың ұлы, жаңа Гейне мен болам» деп 1936 жылдары жар салған ақын Ә.Тәжібаев та 1937-1938 жылдардан кейін, 50-ші жылдары ғана лирикаға біржола үн қосуға зейін қойды, деп айта алмаймыз. Содан соң соғыстан оралған Сырбай Мәуленов, Жұбан Молдағалиев лирикалары бой көрсетті. Дегенмен, 60-шы жылдардағыдай қазақ лирикасы қанатын жаза алған жоқ. Бұл құбылыс – әдебиетімізге жаңа толқын, жас толқынның өзіндік үнімен, өзіндік сырымен келуіне байланысты деп білеміз. Бұл буындағы зерттеу еңбегімізге діңгек болғандары төмендегі ақындар: Т.Молдағалиев, Ж.Нәжімеденов, Зейнолла Шүкіров, Қадыр Мырзалиев, Мұқағали Мақатаев, Сағи Жиенбаев, Төлеген Айбергенов, Сабырхан Асанов, Қайрат Жұмағалиев, Өтеген Күмісбаев, Дүйсенбек Қанатбаев, Жүсіп Қыдыров, Фариза Оңғарсынова, Өтежан Нұрғалиев, Қастек Баянбаев т.б.

Осы аталған ақындардың біразының есімі елуінші жылдардың орта шенінде, енді бірі алпысыншы жылдардың басында көрінгенімен, ақын ретінде қалыптасып, халық алдында мойындала бастағаны 60-шы жылдардың екінші жартысында және 70-ші жылдары еді. Мысалға, ақындық қуатын алпысыншы жылдары таныта бастаған Т.Молдағалиевтың 1957 жылы «Студент дәптері» атты жинағы жарық көрді.

Бұл кезеңді көзге елестету үшін, бір ғана деректі айтып өтсек, артық болмас. 1953 жылы орталық газеттің бірінде, қазақтың зиялы қауымының қабырғасына батқан ауыр да, зілді мақала жарық көрді. Ол М.Әуезовтың «Абай» романы туралы. Газетте: «М.Әуезов басты герой Абай образын теріс ашады... Әуезов орыстың адамдарының образын жасау үшін жарқын бояулар таба алмайды... Олар өздерінің кейіпкерін жоғалтқан, олар ұлы орыс халқының таңдаулы қасиеттерін бейнелей алмайды.

Автор пантюркизм мен панисламизмнің кертартпалық сыйпатын әшкерелеуден жалтарады...

М.Әуезов романда орын алған елеулі бұрмалаушылықтарды жоюға тиіс»7, – делінген. Бұл мақалада ең алдымен, шовинистік пиғыл етек алған. Пантюркизм мен панисламизмді алға тартып, қазақ интеллегенциясына тағы бір ауыр қатерді де қаперіне салып қояды. Мұның алдында, С.Мұқановтың «Өмір мектебі» туралы «Ескілікті іш тарту»8 мақаласы да отқа май құйғандай, отыз жетінші жылғыны көксеу сарыны бар еді.

Мұндай қауіп-қатермен қатар жеке адамға табынудың асқынған, шегіне жеткен сәті де осы кез. Бұл редакциялық мақалалар жарық көргеннен кейін, үш жылдан соң, 1956 жылы «Жеке адамға табынушылық және оның зардаптарын жою туралы» қаулысы жалпы халыққа, оның ішінде әдеби өмірге серпіліс әкелді. Бұл хақында, «Ақындықтың құпия сыры» атты алғы /С.Қирабаев/ сөзде :

«Адам тұсаудан... XX съез ғана құтқарды. Тұманбай осы тұста әдебиетке келді де, өзінен бұрынғы ұрпақтың бойына сіңген тежеуге ілікпей, адам ырқына ғана тән еркін ойды, ашық, бүкпесіз сөзді айтты. Жастығын, махаббатын, туған елінің табиғатын, көктемін жырлады. Осындай жағдайда шын сезімді, адамның көкейін жарып өтетін сүйіспеншілік сырын аңсап отырған қауым, әсіресе, ақынның өзі сияқты еркін ойлап, еркін сөйлеуге ұмтылған оның құрбы буыны Тұманбай өлеңдерін ду көтөріп әкетті. Ол әдебиетке осылай жастықтың, махаббаттың, көктемнің жыршысы болып енді», – деп жазды.

Алпысыншы жылдары қалыптасып, жетпісінші жылдар өзінің ақындық шеберлігін күшейте түскен ақындардың алғашқы қарлығаштарының бірі – Т.Молдағалиев еді. Шынында да, «өлеңді тек саясатқа құрып, науқандық істерге үгіт есебінде көбірек пайдаланған». Қазақ поэзиясы өзінің аз да болса еркіндігін сезіне бастады. Сол тұста өзінің жастық сезім шуағына шомылған Тұманбай ақынның жарқырай көрінуі, сүйкімді болуы өмір тудырған заңды құбылыс деп бағалағанымыз орынды.

Асылында, поэзия – күн шуағынан жаратылған, жаны ізгінің ісі. Жұлдыз жарығындай жанарыңда самсай көрініп, жақын десең алыстай түсетін бір ғажап құпия дүние. Сол жұмбақ әлемге іңкәр адамның, табиғат тылсымына ынтызар жүректің ғана қолынан келер шаруа – поэзия. Адамды және өмірді сүюден басталған ақындық жол – Отанға деген биік парасат шыңына көтерілгенге дейінгі аралықта, тіршіліктің небір қилы-қилы қысталаң соқпақтарына жолығып, ащы мен тұшының дәмін татып, ыстығы мен суығына шыдап, соның бәріне мойып, мойып қана қоймай ауыр жүкті иығымен көтеріп, көтере алатындығын ел алдында мойындап, өзінің мазмұнды ғұмырын қортындылай алғанда ғана, нағыз ақын тұғырына шығары хақ. Сондай тұғыр биігіне жолдағы небір сынақтарды аттап өтпей, өз бағытынан талмай табанды қадам жасап, атын ел халқына жария етіп, мәшһүр етіп келе жатқан ақын – Тұманбай Молдағалиев.

Тұманбай Молдағалиев – Мұхтар Әуезовтің дуалы аузына іліккен бақытты ұрпақтардың бірі. «Жыл келгендей жаңалық сеземіз» атты мақаласында үлкен жазушы айтқан жылы пікірлерден бастап, күні бүгінге дейін есімі сын пікірдің талқысына түсіп келеді. Әрине, маятниктің аумалы-төкпелі тіліндей әрқилы пікірлер де болды. Сол маятниктің тілін бір қалыпты қозғалысқа келтіріп, тоқтайтын жерінде тоқтата алған, ең алдымен ақынның талантты творчествосы еді. Тұманбай творчестволық еңбек етуден танбады, ал творчество Тұманбайды ақындық өз тұғырына, ақындық өз орбитасына көтерді.

Ақын не жазса да, қалай жазса да, ең бастысы өмірді сүйіп жазады, адамға деген ізгілікті махаббатпен жазады. Тағдырдың талай тауқыметін, тіршіліктің көңілге қаяу салар көлеңкесін өлеңге арқау еткенде, ақын оған ашынудан гөрі, не қаһар төгіп айтудан гөрі, сәби маңдайын сипап отырып, кемшілігін мойындатқандай сезіммен төгіліп, елжірей жазады. Сол сырлардың аржағында үлкен жүрек дүрсілі естіліп тұрады.

Қайғыдан болар анасы, –

дейді, ақын. Махамбеттей Мағжан да табиғат аясында қалып қоймайды. Табиғат лирикасы арқылы ұлттық бояу-нақышпен зерлеп, табиғат пейзажын екінші бір мақсатқа қолданады.

«Жел» атты Мағжан ақынның екі өлеңі де табиғат лирикасы. Бірақ жалаң табиғаттың аясында қалмайды. Бірінші өлеңінде табиғаттың желді күнімен, абақтыда жатқан тұтқынның сырласуы. Екінші аттас өлеңінде жел суретін әсем бояумен қанықтыра суреттей отырып, махаббатпен байланыстырады. Екеуінде де табиғат тылсымдары жырға арқау бола отырып, адами тіршілікпен қоян-қолтық табысып, үндесіп кетеді. «Жел» болса:

Терезеден үйге кірмек болады,
Аманатты қолдан бермек болады.
Жол бермеген қатты қара темірді,
Ызаланып, зуылдап кеп ұрады.
Үй сілкініп құлағандай болады,
«Жіберші» деп сұрағандай болады.
Қуат кеміп, қажыған соң жүйрік жел,
Өксіп-өксіп жылағандай болады.
Дене күйіп желге құлақ саламын,
Жанып жүрек, көзіме жас аламын.
Жібермейді қара темір қайрымсыз,
Еркін дала, Сарыарқаның сәлемін.
/126-бет/

Ақын жүйрік жел гулей соғып, сонау Сарыарқаның самалын ескендей, зарыққан абақтыдағы азаматқа. Сарыарқадан алып келсе керек ауыр аманат деп, жел табиғатын тамаша суреттей отырып, саяси қоғамдық өмірге енгізіп жібереді. Жел гуілі тұтқынның уһілеген күңіренісі мен күрсінісіне ұласады. Жел мен тұтқын сырласуы – табиғат лирикасына алтын діңгек бола алған. Ақын енді бірде желдің табиғатын басқаша қырынан көреді.

Мазасы жоқ жел ерке,
Оянып тым ерте
Жорғалай басып кетеді.
Тыныш жатқан түс көріп,
Көлдің бетін кестелеп,
Оны әуре етеді.
Кәрі орманды оятып,
Бірдеңе деп жұбатып,
Жымиып күліп өтеді.
Жұрттан ойын жасырып,
Алқынып өзі асығып
Қарақат көзге жетеді.

Бұдан соң жел мотиві – махаббат лирикасымен ұштасып, ғашықтық, іңкәрлік сезімге ұласады. Табиғат лирикасы – махаббат лирикасына айналады. Ерке желдің назды қылығын көріп, суреттеген ақын, өлең түйінінде:

Дейді де сүйіп көзінен,
Шашы, алма жүзінен,
Қол жіберді кеудеге.
Бақыттысың еркежан!
Уа, дариға, жасаған,
Жел емеспін мен неге?! –

деп, сезім тылсымына енеді. Табиғат лирикасында да, махаббат лирикасында да М.Жұмабаев нағыз адам өмірінің құпия сырына терең де тұңғиық психологиясына еніп, жүрек сезімінің күрделі құбылыстарын, қыртыс екенін ашады. Орыс ақындары Фет пен Тютчевті табиғат жыршысы деп келді, зерттеушілер. Ол рас. Ал, табиғатты жырлауда – Мағжан ақын лирикалары дүниежүзілік деңгейден кем түспейді. Осы уақытқа дейін, орыс зерттеушілері, Баратынский қатарында, Тютчев – философиялық лириканың аса зор көрнекті өкілі екенін дәлелдей отыра, идеалистік философияның өкілі ретінде кінә артты. Орыс және батыс Европа романтизмінің негізінде өз школасын жасаған Тютчевтен асып түспесе, кем соқпайтын. Мағжан қазақ топырағында өз мектебін, шаңырағын көтерді, іргесін қалады. Мағжан табиғатпен ақыл-ойы, санасы бар адамдай сөйлеседі, сырласады. Табиғатпен терең түсіністік табады. Табиғатпен сөйлесе отырып, адам жанының, адам жүрегінің неше алуан қатпарлы сырларын, адам әлемінің күрделі құпияларын ашады.

В ней есть душа, в ней есть свобода,
В ней есть любовь, в ней есть язык, –

деп, Ф.И.Тютчев жырлағандай, сондай ұғыммен, сондай терең түсінікті сезіммен жырлау – 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ поэзиясында өз жалғастығын тапты.

Табиғат лирикасына жанымен ұғынып, жүрегі – сезініп барған ақындар қатарында, 60-шы жылдары әдебиетке келген поэзия өкілдерінің бірі – Сағи Жиенбаев. Өлеңнің музыкалылығы, әуенділігіне баса көңіл аударатын барынша бұлақтай мөлдіретіп жазуға ұмтылатын ақын өзінің жеке дара қолтаңбасымен қызық, өзінің сара жолымен – көркем. Сағи ақын қашанда аңдағайлап тұрған табиғат ғажайыбына тамсанудан гөрі, көзге көріне бермейтін табиғат тылсымдарына, азанғы уақытта ғана көрінетін таңғы шықтай тамшыларға іңкәр. Соларды жүрек дірілімен жыр етеді. «Жапырақ» деген өлеңінде «Туған жерге бір қарап, өтіп жатқан жыл құстарына» күз түскенін сездіріп, сол бір тұста сарғайған жапырақтарды жинап, өртеп жатқан кісіге назары ауады. Бұлттар жиі көшіп жатыр. Кешегі жасыл жапырақ, бүгін сарғайып, өрт құшағына оранған. Жас бұтақтар ырғалып тұрғанда, сол жапырақтарға, кәрі кеуде шыңдар да нұрлана қараушы еді. Сол жапырақтар арасында бұлбұлдар да ән салушы еді. «От салушы ең көңілге, ойнап ерке шуақпен» деп, жалын атқан о күнде жас махаббат сияқты еді. Сол кешегі жапырақтарды Уақыт өртеп жатыр. Сол кезге ақын жүрегі селт етіп:

Қабағыңда қалың мұң,

дейді толғанып. Өлең түйіні де, табиғатпен жарасым тапқан. Ақын жүрегі де сұлуланып, сүйкімді тартқан. Жапырақтай сарғаятынын, өртеніп-жанатынын еске алып, қапаландым, қайғырдым деудің орнына «Сені көріп жанымның, жапырағы дір етті-ау» деген жылы сөзде әлдеқайда ауыр салмақ жатыр. Табиғаттың осындай көріністерінен кездейсоқ жайда кездесіп, көзімен көріп куәгері болған «Құлын» деген өлеңінде ақын:

Табиғат осындай бір қастығын
Көрмейін деп бұлт астына қашты Күн.
Жаңа ғана енесіне жай түсіп,
Жапан дүзде қала берді жас құлын.
Нөсер жаңбыр құйылғандай шүмекпен,
Осы маңды өршелене үдеткен.
Құлыншақты тербегендей шайқалтып,
Қара жердің кеудесі бір дір еткен, –

деп бастап, енесіне жай түскен шұрқыраған құлынтайдың дауысын естірте суреттейді. Жай түсіп енесі қалды, енесін қимай құлын қалды. Басқа жылқылар болса қырға беттеп барады. Бұл болса енесін шыр айналып кете алмай жүр. Кенет:

Шақырғандай қоғалы көл, гүл құрақ,
Көз ұшында кетті бір көз бұлдырап.
Орта жолға жете бере жалт беріп,
Кейін қарай ақты қайта құлдырап.

Шыдай алмай арлы-берлі шапқылап, енді бір сәт «құлындарға қарап қойып алыстан, енесін ол еміп жатты алқынып». Табиғаттың кейде қатыгез де қатал заңын білмейтін алаңсыз көңілдегі құлынның қайғысын, жылқының жай түскен қазасын суреттей келіп:

Кеше ғана көрді ғой ол таң нұрын,
Кең даланың көк орайлы шалғынын.
Білмейді ғой оның сәби жүрегі
Ажал деген аяусыздың барлығын... –

деп түйеді. Бұл өлең жазушы Ғабит Мүсіреповпен бірге сапарлас болған сәтте жазылған өлең. Бұл өлеңнің жазылу тарихы да жазушыға қатысты. Осы бір суретті көзімен көріп куә болған Ғ.Мүсірепов айналасындағы сапарлас ақындар Қуандық Шаңғытбаевқа, Ғафу Қайырбековке, Сағи Жиенбаевқа тағы басқаларға табан асты осы жайды суреттеп жазуды тапсырады. Сағидың бұл өлеңі сол сәтте туған. Сол сәтте туған өлеңінің бірі – ақын Қуандық Шаңғытбаевтың өлеңі былай басталады:

Өрттей қаулап, нарттай қаулап қыр гүлі,
Май бұрқырап тұрған кезде қырмызы.
Мәрмәр тұяқ, меруерт кекіл, қан күрең
Құлын келді дүниеге бір күні.
Ойнай келді, қунай келді балаша,
Тулай келді тіршілікпен таласа.
Төбелінен сүйіп алғың келетін,
Қолыңды иіскеп, алақанын жаласа, –

осылайша дүниеге келген құлын бейнесін зерделеп суреттеп, «керілгенде келте жанын сілкетін, құйын өтсе, құты қалмай үркетін» бала құлынды кіршіксіз, таза жалын тарай суреттеп, шапқылап жүрген шағында, оның аспанында көкала бас көбік бұлттар қаптайды:

Көкті лезде қола құйын торлады,
Кетті бұрқап бұйра бұлттың орманы.
Бұлан-талай бір бұлағай басталды,
Ақырғандай мың арыстан тордағы...
...Кенет аспан шырт сынғандай гүрс етті,
Тап алдынан тарғыл түтін бұрқ етті,
Селк етті де, тұра қашты құлыншақ,
Сорлы бие сол орнында сылқ етті.
Өлді бие, кетті сәби серігі!
Өтті жаңбыр, тынды дүлей сел үні.
Жазығы жоқ, жаны таза жетімнің
Өміріне өксік кірді со күні...

Бүдан соң Қуандық ақын да Сағи Жиенбаев жырларындай, «жүгіріп кеп енесіне періште, сора берді дертіп жатқан желінді» деп жай түскеннен кейінгі жайды суреттеп өтеді. Екі ақынның да бір тақырыпқа келу барысы да, жырлау мәнері де екі түрлі. Сағи «жаңа ғана енесіне жай түсіп, жапан түзде қала берді жас құлын» деп оқиғаны дәл басынан бастаса, Қуандық әріден тартып, құлынның аңқау кезін, тіпті емшекті іздеп таба алмай қалған сәттерінен өрнектеп, «Тағдыры не? Таңдайда тас тұр ма? Жем боп ертең кетер мүмкін, қасқырға» деп трагедиялы оқиға сатына біртіндеп көтеріледі. «Сенгіш еді, көрмеп еді өлімді», енді құлын жүгіріп кеп енесіне періште, Сора берді дертіп жатқан желінді. Құлын үшін шуақ басталған өмір трагедиямен жалғасып, енесінен айырылып, жетімдікке маңдайын тіреген тағдырды суреттей келіп ақын, өмір жайлы салмақты да сабырлы түйін түйеді:

Әй, Қуандық, бұ да саған бір ақыл,
Бар қызыққа бәйек болмай тұра тұр,
Қарашы әне: аспанда – нұр, жерде – гүл,
Болмағандай түк те сұмдық сұрапыл.

1965 жылы Атырау сапарында туған бұл өлең тақырыбына Сағи Жиенбаев, Қуандық Шаңғытбаевпен бірге Ғафу Қайырбеков те қалам тартқан еді. Ақын өлеңін «Даладағы трагедия» деп атады. Сағи құлын енесіне жай түскен оқиғадан бастаса, Қуандық құлынның дүниеге келген сәтін суреттеуден өлең арнасын тартса, Ғафу да Атырауға жол тартқан жолаушылардың сапарын ең алдымен өлеңге өзек етеді. Қабат та қабат көк сағымды қуып жолаушылар келеді. Анталап келген бұлт, қас қаққанша нөсерлеп, найзағай төніп бас сұқты.

Ойнақтай берем дегенде,
Жанынан жалын жарқ етті.
Кезінде бір зат көлеңдеп,
Көзіне түсіп жалп етті...
Қара жолдың аузында
Құлап жатыр боз бие.
Құлыны тұр баурында
Құлазиды дүние...
Тұр табиғат білдірмей
Сұмдық апат шеккенін.
Анасы теуіп үлгірмей
Тағдыр теуіп кеткенін, –

деп суреттеді Ғафу Қайырбеков. Біз бұл жерде «Құлын» тақырыбын темірқазық ете отырып, 40-шы жылдары әдебиетке келген Қуандық Шаңғытбаев арқылы бір буын өкілін, 50-ші жылдары әдебиетке келген Ғафу Қайырбеков арқылы бір толқын өкілін және 60-шы жылдары әдебиет есігін ашқан Сағи Жиенбаев арқылы олардан кейінгі толқын өкілдерін салыстыра қарап, әр буынға лайық ортақ пікір, көзқарастарды алға тартпақпыз. Лирик ақын Қ.Шаңғытбаев 1945 жылы «Ар» жинағымен, лирик әрі эпиктік қарымы бар Ғ.Қайырбеков 1954 жылы «Құрдас» атты жыр жинағымен танылды. Осы ақын ағаларымен өкшелес келе жатқан буын 60-шы, 70-ші жылдардың поэзиясының әуеніне алуан сазды жырымен қосылды. Тұманбай да, Қадыр да, Мұқағали да, Жұмекен де және Сағи да саңлақтардың ізін ала, әдебиетке өз үнін ала келуге тырысты. 1959 жылғы «Жас қанат», кейін «Жырға сапар» жинақтары І.Мәмбетов, З.Шүкіров, Т.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Қ.Мырзалиев т.б. 1963-1964 ж. «Тұңғыш кітап» сериясы С.Асанов, Ж.Қыдыров, Ө.Күмісбаев, Ж.Сәтібеков т.б. 1969ж. «Жас керуен» К.Мырзабеков, Т.Медетбеков, Ж.Әбдірашев, Ж.Жақыпбаев т.б. 1974 ж. «Қанат қақты» Ұ.Есдәулетов, Д.Стамбеков, Е.Бағаев т.б. есімдерді әдебиетке әкелді. 1975 жылғы «Көктем тынысы» тәрізді жас ақындар жинақтары поэзияның жаңа кадрларын тәрбиелей бастады. Осылай толқын-толқын болып келіп жатқан жас ақындар жинағының ішінде «Жас қанат» пен «Жырға сапар» кітаптарының әдебиет кадрларын дайындауда, өзінің үлес-салмағы ерекше. 60-шы, 70-ші жылдарда лириканың дәстүрлі жалғасын үзбей жаңашылдықпен дамытуда бұл толқынның орыны ерекше. Өзінен кейінгі толқын арасында беделді, алдыңғы аға толқындар С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев, Қ.Шаңғытбаев, Ғ.Қайырбеков т.б. ақындарға ұқсамайтын, өзінің лирикалық «Мені»-мен келген таланттар шоғыры. Гылыми зерттеу еңбегімізді 60-шы, 70-ші жылдар лирикасына арнауымызға себеп болғанда, осы бір еңсесі биік, жеке-дара тұлғаланған ұрпақ өкілдері болғандығында десек қателеспеуіміз кәміл. Сағи Жиенбаев та сол толқын өкілі.

50-ші жылдардағы лирикамен, 60-шы, 70-ші жылдардағы лириканы салыстырып салмақтағанымызда соңғы жиырма жылдықта поэзияның жазылу мәдениеті мен шеберлігі әлдеқайда артты. Бұрын үгіт-насихат басым болса, кейінгі жылдарда бұл «жаңалықтан» арыла бастады. Бұрын ұзын-сонар жырлау тәсілінен, кейінгі жылдар лирикасында бір өлеңде бәрін қамтуға тырысып шашыраңдылыққа ұрынса, 60-шы жылдар поэзиясының басым көпшілігі өлең тұтастығына, ой тұтастығына көңіл бөліп, нақты тақырып жүйесіне көшті. Бұрынғы екі-үш буынды ұйқастар дамытылып, төрт буындық, бес буындық кейде, өлең жолдары тұтасымен ұйқасатын және ұйқастардың әуезділігіне, ұйқас шеберлігіне қол жеткізді. Әрине, ұйқас қуалаушылық та – өлеңге көбіне-көп опа бере бермейді. Оны дәлдеп, там-тұмдап дәйекті пайдаланбаса да, өлең кемшілігіне айналып кетуі ықтимал.

Академик З.Ахметов өзінің «Өлең сөздің теориясы» кітабын да, он бір буынды тармақтың соңғы буыны төрт буынды қалыпты түрін кейде бір өлеңде төрт буынды немесе жеті-сегіз буынды тармақпен кезектестіріп қолдану әдісіне орай, М.Мақатаевтың мына шумағын мысалға келтіреді:

Сырласайық
Қызғалдақты иіскеп, бір жасайық.
Қыр басайық.
Әмсе бұлақ мамырдың тұрмас айы.
Мұңдасайық
Қос көңілдің пернесін бір басайық.

Ал, он үш буынды өлшемге /өрнегі 3 буын + 3 буын + 2 буын + 3 буын + 2 буын + 3 буын/, Т. Молдағалиевтың:

Сондықтан таңда басыма ой кеп әр түрлі,
Сүйемін күліп, сонау бір оттай шалқуды..., –

деген шумақтарын дәлел үшін алған. Шумақты бес тармақты етіп құру үлгісін Т.Айбергеновтің «Жолдар, жолдар» өлеңін үлгі етеді /үйқасы - ааббб/.

Жолдар, жолдар мені алыс апарыңдар,
Апарыңдар, ұзаққа сапарым бар.
Қаламдаймын әлі мен ұшталмаған,
Өткізіңдер шөлдерден құс қонбаған,
Сын тақпасын дос түгіл, дұшпан маған.

Біз бұны келтіруде екі мақсатты көздедік. Бірінші, зерттеу обьектімізге негіз еткен ақындар бұрын әдебиеттану ғылымында жол-жөнекей болса да, ара-кідік айтылып, зерттеліп жүргендігі. Екінші, бұл буын өкілдерінің өлең ұйқасына да, өлең формасына да жаңалықтар енгізіп, тыңнан жол салып, соны соқпағымен келгендігін зерделі зерттеушілеріміздің мойындауы. Өз зерттеу еңбектеріне негіз етіп, зерттеуге лайық деп қабыл алуы. 60-70-ші жылдар лирикасы тың теңеу, эпитет, метофора табуда ғана емес өлең формасы түріне де жаңалық енгізуге ұмтылды. Өлеңнің формалық жағынан ізденісті 60-шы жылдары Жүсіп Қыдыров, Оразбек Сәрсенбаев, 70-ші жылдары Жұмекен Нәжімеденов, Төлеген Айбергенов, Мұхтар Шаханов дамытты. Бірақ, Жүсіп Қыдыровтың формалық ізденісі көбіне-көп мазмұн мәнімен сабақтаспағандығы үшін баспасөзде қатты сынға ұшырады. О.Сәрсенбаев «1961 жыл» поэмасы да түрлі форманы жаңғыртуға жасалған қадамдар еді. Сол кездегі «Жаңалық па, жаңа былық па?» атты әдеби сын мақалалар бұл ізденісті формалистік ізденіс есебінде қабылдап, тойтарыс берді. Мұның екі жақты салдары болды. Біріншісі, жас ақындардың мазмұн мәнін ұмытып, адасушылыққа жол берілмесе, екінші жағынан, жас толқынның тойтарыс беріліп, тосылып қалғандығы соншалықты, көбісі ізденіс әлемінен бас тартып кетті. Ізденістің алғы шарты – адасып барып, жол табу ғой. «Сүрінбейтін тұяқ жоқ» мақалын алға тартып, поэзияның түрін, формалық жағын дамытып отыру да – уақыт талабы.

Ақын Жұмекен Нәжімеденов ішкі интонациялық ұйқас жасау ізденісіне 60-70-шы жылдары біржола ден қойып, сол жолда біраз тер төкті. Мысалыға:

Кешікті деп таңдана,

Бұл шумақтағы: «таңдана – бармаған», «күтпе көп – бітпеген» ұйқастары бір жағынан «ақсақ» ұйқас сияқты көрінгенімен ырғақ бұзылып тұрған жоқ. Өлеңнің ішкі ұйқасына көңіл бөлуде де, Жұмекен дәстүрлі ұйқас әлемін жаңғыртуға күш салды:

Жайдақ қырдан түңілсең – гүл өседі бір күні,
Қайраттыдан түңілсең – күреседі бір күні...
Көп түңілсең сынақтан – ашу шығар бір күні,
Көп түңілсең тұнықтан – тасу шығар бір күні...
Үміт етем тастардан асыл шығып қалар деп,
Үміт етем қастардан: досым шығып қалар деп.

Мұндай ішкі ұйқастарды зерлеймін деп отырып, мазмұнның таяз болып қалуы да ықтимал. Жұмекеннің ұйқастарындағы: «бір надан – ұрлап ал», «қинайды-ақ шимайға», «қинайды-ақ – үй майла», «емеспін деп – мен ешкімге», «қаздым нені – жаздым келіп», «тойған міндет – қойған күнде – ойлағым кеп», «кәріғыпты – жарылып тұр», «Өзге амалың – боздағаның», «Жел емгелі – желем дедің», «бұлыңғыр тұр – тілін қырқып», «шапқылашы – лақтыр ашып» т.б. бір дыбыс жетпейтін «ақсақ» ұйқастарды орайын тауып тиегін жақсы келтіре біледі. Солай десек те Жұмекенге еліктеген кейінгі жас ақындар көбіне-көп ұқсата алмай келеді. Әрі осындай ұйқастарға әуес болу да жақсылық нышаны емес. Тек ара-тұра дәмдеп, қиюын қиыстыруға болар, бірақ әдетке айналдыру опа бере бермейді. Формалық ізденіс те, ұйқасты түрленту де мән-мазмұнға, айтайын деген ойға сай келгенде өз шешімін табады. Мысалыға, Ж.Нәжімеденовтың мына өлеңіндегі интонациялық ұйқас, бір дыбыс пен екінші бір дыбыстың өзгеріп келсе де орайын тауып қиюласуы көңілге қонады:

Мақтаймыз кеп өлгенді,
Мақтаймыз-ау төкпелеп,
Мақтаймыз көп өлеңін тірісінде өтпеген.
Жорғалаймыз алдында табытының,
Сол өлік
Тұрып кетер секілді некрологқа өкпелеп.
Мені бүгін бір досым мақтап жазды,
Секіреді
Жолдан жолға сұлу сөз, бәле ғой бұл, не тірлік.
Шошып кеттім:
«Мен осы өлгенім жоқ па екен» деп,
Өйткені кей мақтаулар некролог секілді.

Бұл өлеңдегі «төкпелеп-өтпеген-өкпелеп», Секірді-не тірлік-секілді» ұйқастары жыр мазмұнына нұқсан келтіріп тұрған жоқ. Қайта өзгеше айтылған жеке-дара ойға, өзіндік ұйқас ерекшелігі жарасып, ішкі үндестікпен жымдасып кеткен. Осындай ұйқас ерекшелігімен өрнектелген Жұмекеннің жақсы өлеңдері баршылық. Бірақ, әдейілеп ұйқастырылған тұстарда өлеңдік көркінен, нәрінен айрылып қалатыны да бар.

Қазіргі қазақ лирикасында сапалық өзгешеліктер мол. Шумақтағы өлең тармақтарының біразын бөлшектеп келтіру, ұзын тармақтарға қысқа тармақтарды араластыру тәсілдерін кеңінен қолданса да, мазмұн оғаштанып көрінбей, қайта біртұтас келісім табуын – қазіргі қазақ поэзиясының табыстары деуіміз керек. Мұндай ерекшеліктерді «Әдебиет теориясының негіздері», «Өлең сөздің теориясы» атты зерттеу кітаптарында толығырақ қамтылғаннан кейін біз оны қайталап айтып жатуды жөн көрмедік. Тек, 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ лирикасында ұйқас ерекшеліктерінің дамуын қазақтың қара өлеңінің дәстүрі де шеберлікпен жалғасын тапқанын айтып өтуді парыз деп білдік. Ғалым З.Қабдолов: «Мыналар – әшейін «бос мақалдайтын бұрынғы ескі ақындар» емес, әрқашан «жаңалыққа жаны құштар» дәл бүгінгі күндерімізді құлпырта жырлаған немесе жырлап жүрген жаңа, жас жүйріктер!» деп, эпитет жайлы, жалпы бейнелеу құралдары жайлы пікірімізді дәлелдеу үшін өзгелер емес, осыларды оқып қалайық деп, біздің зерттеу объектімізге негіз етіп алған ақын жырларына тоқталады, мысалдар келтіреді. С.Жиенбаевтың:

Көктемнің балғын кезі еді,

Т.Молдағалиевтың:

Қ.Мырзалиевтың:

Ж.Нәжімеденовтың:

Т.Айбергеновтың:

деген шумақтарды алдымызға тартып, осынау жаңашыл ақындардың ой айқындауда эпитетті орнымен қолданудағы шеберліктерін айтумен бірге, «бұлар қолданған эпитеттер өлеңге көне емес, жаңа, көмескі емес, айқын мағына бітіргенін» бағалайды. Асты сызылған сөздердің қарапайым сөздерге терең мағына бітіргенін, ақындардың эпитет қолданудағы ерекшелігін дәлелдейді.

«Ақындық тілдің жетілуіндегі жаңалықтар»69 атты зерттеу еңбегінде 60-шы, 70-ші жылдары әдебиетке келген ақындардың әдебиетке әкелген ерекшеліктері азын-аулақ болса да тілге тиек болған. С.Жиенбаев пен Т.Айбергеновтың аттас «Туған жер» өлеңдерін салыстыра келіп, «мүлде жаңа мазмұндағы, ақындық мол қабілеттіліктің айғағы» деп бағалайды. Сонымен қоса М.Мақатаев, Қ.Жұмағалиев, М.Сатыбалдиевтың лирикалық жырларына тоқталып өтеді.

1973 жылдары «Олжас Сүлейменов, Тұманбай Молдағалиев, Жұмекен Нәжімеденов сияқты жастар іздену, ойлану, жаңаға ұмтылу үстінде: сол жаңаны көрсе де, таба да білетіндей қалыптарымен сүйсіндіретіндігін» «Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы» зерттеу кітабында алғаш сөз болып, 60 жылдары әдебиетке келген ақындардың есімдері жаңа-жаңа атала бастаған еді.

Әлбетте, С.Қирабаев, М.Қаратаев, Ш.Елеукенов тағы басқа көптеген сыншы-ғалымдардың, Т.Әлімқұлов, З.Серікқалиев т.б. сыншылардың және Ә.Сәрсенбаев, Қ.Бекхожин, Ғ.Қайырбеков, Қ.Мырзалиев т.б. ақындардың 60-шы, 70-ші жылдардағы поэзия өкілдері туралы жазған мақалаларын, сыни зерттеулерін тағы бір еске ала отырып, бұл еңбегімізді қорытындылауға болар еді. Бірақ, зерттеу еңбегіміздің соңында біз шығармаларын талдаған ақындардан басқа, қазақ поэзиясының, оның ішінде қазақ лирикасының көкжиегінен, бұлардан басқа қандай ақындар көрініп еді, олар қандай ортадан ерекшеленіп шығып еді деген ой түрткісімен, біраз ақындарды атап өтуді парыз санадық.

Ақындар Сабырхан Асанов 1963 жылғы «Тұңғыш» кітабымен әдебиетке келіп, 1978 жылы «Қоштасқым келмейді» атты таңдамалысын дүниеге әкелсе, Әділбек Абайділданов 1961 жылы «Ақ қайың», 1971 жылы «Маржан» өлеңдер поэмаларын, Марфуға Айтхожина 1968 жылы «Шыңдағы жазу» 1974 жылы «Баянжүрек», Сәбит Баймолдин 1966 жылы «Жер мекен» тұңғыш кітабы, 1977 жылы «Қызыл іңір», Сәкен Иманасов 1966 жылы «Туған ауыл», 1976 ж. «Ғашық дүние», Өтеген Күмісбаев 1964 ж. «Тұңғыш», 1974 ж. «Ақшолпан», Дүйсенбек Қанатбаев 1967 ж. «Жазира», 1973 ж. «Жеті қарақшы – жеті жұлдыз», Жүсіп Қыдыров 1964ж. «Тұңғыш кітап», 1978ж. «Жанартау жүрек», Ізтай Мәмбетов 1961 ж. «Табантал», 1973 ж. «Тарланбоз», Шәміл Мұхамеджанов 1960 ж. «Ана құшағы», 1972 ж. «Күн төбеде тұрғанда», Жанғали Набибулин 1968 ж. «Ақ жаңбыр», 1972 ж. «Орда – қаһармандар қаласы», Мақсұт Неталиев 1966 ж. «Жырлайды гүлдер», 1977ж. «Менің замандастарым», Рафаэль Ниязбеков 1969 ж. «Келер күндер», 1975 ж. «Жалын кешкен», Өтежан Нұрғалиев 1962 ж. «Менің махаббатым», 1976 ж. «Таңдамалы», Аян Нысаналин 1968 ж. «Көктем кешікпейді», 1978 ж. «Сүмбіле», Фариза Оңғарсынова 1966 ж. «Сандуғаш», 1978 ж. «Шілде» таңдамалы, Мағираш Сарикова 1964 ж. «Студент қаламы», 1978 ж. «Қаракөз», Жақсылық Сәтібеков 1963 ж. «Тұңғыш кітап», 1977 ж. «Мойынқұм көктемі» тағы басқалар. Міне, бұл буынның, бір қарағанда, осалы жоқ. Қуатты толқын. Осы ортадан оқ бойы озып шығып, өз ерекшелігімен, табиғат болмысымен айқындау көрінген лирик ақындардың шығармашылығын талдап, қолдан келгенше жіліктеп, сүбелеп көрсетуге ұмтылған мақсатымыз бар. Сол біршама орындалса біз үшін дәтке қуат.

1970 жылдары қазақ поэзиясына жаңа толқын, жас толқын легі келді. Олар: Кеңшілік Мырзабеков, Жарасқан Әбдірашев, Темірхан Медетбеков, Күләш Ахметова, Жұматай Жақыпбаев, Есенбай Дүйсенбаев, Иранбек Оразбаев, Ибрагим Исаев, Серік Тұрғынбеков, Тынышбай Рахимов, Нұрлан Оразалин, Зейнолла Тілеужанов, Қажытай Ілиясов т.б. жас ақындар алдыңғы толқынды өкшелей басып, олардың әрдайым ояу болуына, тұғырдан түспеу үшін тер төгулеріне себепші болды. Алды-артын қарайлап, өз қабілет-дарынына сын көзімен қарайтын 60-шы жылдары поэзияға келген толқын өкілдерінен Қадыр Мырзалиев, Мұқағали Мақатаев, Тұманбай Молдағалиев, Жұмекен Нәжімеденов, Сағи Жиенбаев, Төлеген Айбергенов, Мұхтар Шаханов шығармашылығы оқшау көрінді. Ізденіс, ерекшеліктерімен қазақ поэзиясының іргелі ақындарына айналды. Бұрын тұмшалап келген тотолитарлық қоғамда дербес даралығымен көрінген ақындардың, тәуелсіз қазақ елінің, тәуелсіз қазақ жұртының жаңа гимнінің, жаңа ел-ұранын қайта жаңғыртып жазатын да осы ұрпақ өкілдері және дәстүрлі жалғастығы бар қазақ поэзиясының жас толқыны, келер ұрпағы.

60-шы, 70-ші жылдар поэзиясының өкілдері – «тоқырау» заманының ұрпақтары аталды. Бұл кезеңдері шын мәнісінде, саяси өмірде, қоғамда тоқырау болғаны рас. Бірақ, әдебиет пен өнерде тоқырау болды деуге негіз жоқ. Әдебиет пен өнер өз ағысымен дамыды. Бірақ, империялық көзқарасқа, тоталитарлық қысымға, партократиялық бюрократияға әдебиет пен өнер қашанда қарсылықта болып, наразылықтар көрсеткенмен, қоғамдық құбылысты өзгертуге дәрменсіз болды. Жеке басқа табынудан кейінгі, қоғамдық өзгеріске бастаған 1985 жылғы қайта құру кезеңі себепші болды. Уақыт және өмір ағысы да осы бағытқа итермелеп келе жатқанын көзі қарақты азаматтарымыз, сол ақындар және солардың тұстастары қазіргі поэзияның діңгегіне айналды. 70-шы жылдардың орта шенінен аса бере, әдеби сыншылар, көркем әдебиеттану ғылымдарының назарына бұл ұрпақ толқыны ілігіп, есімдері ауызға алына бастады.

Ғалым Хасен Әдібаев «Көкжиек» атты әдеби сын, зерттеу кітабындағы «Минут сайын басымнан ғасыр өтіп...» мақаласында Қадыр Мырзалиев шығармашылығына арнайы тоқтап, ақын ерекшелігін айқындап, «Қадыр поэзиясының жаңалығы мен қуаты осы уақытпен, осы уақыт жаңалығымен, заманымыздың тұлғасымен өлшенетіндігін» дәлелдеді. Ұлттық сөз өнеріне қосқан үлесін таразылады. Сол сияқты сыншы Сағат Әшімбаевтың «Сын мұраты», «Талантқа тағлым», «Парасатқа құштарлық» кітаптарындағы әдеби сын мақалалар, әсіресе, ақын Өтежан Нұрғалиев туралы сын мақалаларын, бүгінгі поэзия туралы толғаныстарын айтып өту орынды. «Талап деңгейі» атты әдеби сын мақалаларында Бақыт Кәрібаева ақындар Т.Молдағалиев, Ж.Нәжімеденов, Қ.Мырзалиев, М.Шаханов шығармашылығына тоқтап өтеді. Олардың ерекшелігін айқындауға ұмтылыс қадам жасайды. Бекен Ыбырайымовтың «Ой мен сөз», А.Егеубаевтың «Сөз жүйесі» деген әдеби сын кітаптарында 60-шы жылы әдебиетке келген ақындар лирикасы біршама сөз болды. Бірақ, әлі күнге 60-шы, 70-ші жылдар поэзиясын арнайы зерттеген қомақты дүние бола қойған жоқ.

Қазіргі қазақ лирикасының /60-шы, 70-ші жылдар/ бейнелеу және психологиялық тебіреніс-толғаныс сезімдерін зерттеу еңбегімізге арқау етумен бірге, осы арналы ағыстан азаматтық, философиялық, табиғат және пейзаждық, махаббат лирикалары өзінен-өзі бөлініп шығып, сол тармақтар арқылы ақындар шығармашылығын сараптап, таразыладық. Осы тақырыптарды талдау еңбегіміз арқылы 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ лирикасының көркемдік ізденістерінің көкжиегі біршама көз алдымызға елестеп, әдебиетке қатарлас келген бір ұрпақ өкілдерінің жай-күйінен творчестволық тыныс-тіршілінен хабар берсе, еңбек өзінің діттеген мақсат-мүмкіндіктерін орындағаны деп білеміз. Бұл ақындар шығармашылығын талдау арқылы, осы кезеңдегі әлеуметтік өмірді де, қоғам тынысын да, оның жақсы жақтары мен қайшылығын да әдебиет және ғылым шаңырағының өкілдері сезді. Советтік социалистік республикалар одағының /ССРО/ ыдырауы – тарихи құбылысқа, тарихи шежіреге айналды. Тотолитарлық мемлекеттен бас тартқан алғашқы Республикалар – Прибалтика елдері болды. Литва, Латыш, Эстон халықтары прогреске ертерек қол жеткен батыс елдерінің ықпал-әсерімен тарихи қозғалыстың бағыт-бағдарын ерте байқады. Молдаван, грузин, азербайжан, армян елдері де тарихи қозғалысқа еніп, орыс империясының құшағынан тартылып, өз іргесін аулақ сала бастады. Бірақ мұның бәрі де басты қозғаушы күшке айнала алған жоқ. 1950 жылғы Сібірге айдауларды да көрмеген қазақтың жаңа жас ұрпағы тәрбиеленіп, өсіп жетілген кезі еді. Көбісі сол 1950-ші жылдардан бері дүниеге келген, 60-шы, 70-ші жылдардың тәрбиесін, мәдениеті мен әдебиетін, өнерін өзінше салмақтап, сабақтай білген ұрпақ, мұндай халықты, бір ұлтты қорлау ісіне көне алмады. 1986 жылы 17-18 желтоқсанда намыс, ыза-кек кернеген қазақ ұрпағының стихиялы демократиялық қозғалысы бұрқ ете қалды.

Мұндай қарсылықты 70 жыл бойы көрмеген, бұрын-соңды болмаған ұлы оқиға ССРО басшыларын, КПСС Бюро мүшелерін састырып, есін жидырмай тастады. Жылдар бойы қатқан мұзды құрсаудың сеңі бұзылды. Алатаудың еңселі биік шыңдарының құшағынан басталған орасан қуатты сел тасқыны бүткіл бұрынғы Совет Одағын ойран еткендей әсер қалдырды. Республика алаңында неше мыңдаған қазақ жастары ақын Жұмекен Нәжімеденовтың «Менің Қазақстаным», Қадыр Мырзалиевтың «Атамекен» тағы басқа қазақ ақындарының ән-өлең жырларын шырқады.

Менің елім, менің елім,

деп шырқады жастар. 60-70-ші жылдардың ән-өлеңдері империяға қарсы қозғалыста қуат, жігер берді. Бұл да әдебиет пен өнердің әлеуметтік және саяси өмірге аз да болса ықпалы деп білеміз. Сол желтоқсанда қуғын-сүргін көрген, сотталған, жер айдалған жастардың сексен проценті астанаға оқуға келген ауыл жастары. Ауыл жастары 60-70-ші жылдар поэзиясынан нәр алып өсті. Қайбір ауыл жастарын алсаң да, Қадырды, Тұманбайды, Мұқағалиды, Төлегенді, Мұхтар Шахановты білмейтіндері жоқтың қасы. Бұл ақындардың лирикасы өсіп келе жатқан ұрпаққа орасан зор ықпалы болды. Ашықтан ашық күреске шақырмаса да, ел-халық, азаматтық рух, тіл, туған жер, дәстүр-салт туралы лирикалық өлеңдерімен жас ұрпақты баурап өсті. Сондықтан жас ұрпақ «Әрбір ұлт, халық өзін-өзі басқаруға тиіс», «Әрбір ұлттың өз көсемі болуға тиіс» деген ұранмен ұлттық намысымыздың туын биік көтерді. Алаш партиясының үні болған «Сарыарқа» газетінде70 жарияланған:

Қазағым, қақтықпа, қамалма!
Ел болар қамыңды амалда.
Кетті түн, енді таң, шықты күн,
Сал малды, сал жанды, аянба!
Мал баққан жай жатқан ел едің,
Бейнетті көп тартқан ер едің.
Қаны жат, тілі жат, діні жат
Жат елден таяқты жеп едің...
Ұраным, қорғаным, сен Алаш!
Жолыңа құрбандық мал мен бас!
Өнер тап, өрге шап. Қару ап!
Алла-лап алға бас. Алла! Алаш!!! –

деп жырлаған «Ұран» өлеңді, 1986 жылғы демократиялық қозғалысқа енген жастардың бірі біліп, бірі білмесе де, 60-шы, 70-ші жылдардағы ақындардың елін, жерін сүйіп жырлаған өлендері қуат, күш бергені анық.

1986 жылғы 17-18 желтоқсанда Алматыда болған оқиға дүние жүзінің назарын аудартты. Өзі іргесі сөгілейін деп тұрған ССРО-ның шаңырағының шайқалып, ортасына түсуіне осы тарихи оқиға демеуші болды. Демократия үшін, адам құқығы үшін күрескен жас қазақ азаматы Қайрат Рысқұлбековтың ату жазасына кесілуі дүниежүзілік наразылық тудырып қана қойған жоқ, тоталитарлық системаның күйреп құлауына әкеліп тіреді.

Баласын қазан аттың бақпай қойма,

басталатын осы халық өлеңінің өзегіндегі өлмес, өшпес қағида қайта жаңғырып, Қайрат Рысқұлбековты қорғау барысында, «Азат» радиосының Мюнхендегі өкілі Хасен Оралтай «Қазақ баласы» атты жасырын атпен әлемге жар салды. Болгария, Венгр, Полшаның алдыңғы қатарлы озық ойлы азаматтары Біріккен ұлттар ұйымының КПСС Орталық Комитетінің бас секретары М.С.Горбачевқа наразылық білдірген хаттар жолдады. Бірақ, Қайрат ғұмыры түрмеде опат болды. Семей түрмесінде жатып жазған өлеңдерінің бірінде, Қайрат Рысқұлбеков былай деп жазады:

...Кім бар-ау түсінетін жанымызды,
Не үшін төгіп едік қанымызды.
Көгенге байлап қойған қозы-лақтай,
Неге еркін жібермейді бәрімізді.
Далада күн күлімдеп күлген шығар,
Құлын-тай шұрқырасып жүрген шығар,
Алыста, мың бұралған шу бойында,
Гүл теріп құрбыларым жүрген шығар.
Осының бәрін қалай айырбастап,
Кеттім деп мен отырған шығармын-ау.
Кеттің деп сен отырған шығарсың-ау,
Ойланшы... Сонда ғана ұғарсың-ау,
Ойланшы сонда ғана ұғарсың-ау! –

деген өлеңдерінің мәнерінен бірде Мұқағали әсері, бірде Тұманбай әсерлері байқалмай қалмайды. Қайраттың енді бір өлеңіндегі:

Ауылдың барлық баласы,
Өзіңе қарап өсетін.
Ағажан, сынай қарашы,
Шәкіртің едім кешегі.
Өзгеріс бар ма бойымда,
Төңкеріс бар ма ойымда.
Көзіме бірақ мақтама
Кемісім болса мойында...
...Төмендеп, кейде биіктеп,
Өзіңнен сұрақ сұраймын.
Қансырап бала киіктей,
Құшағына келіп құлаймын, –

десе, Қадыр ақынның ойлылығы, Сағи ақынның әуен-сезімі, Төлегеннің жүрек тебіренісі аздап та болса, белгі береді. Өйткені, Қайрат еліктеу дәрежесінен жаңа ғана өте бастаған жас ақын дәрежесінде еді. Қайрат та 60-шы, 70-ші жылдар поэзиясынан нәр алған ұрпақ өкілі деп білеміз. Кейде Төлеген өлеңінің мақамына салып, Қайрат:

Сөйлесең даусың жетпейтін,
Кез болдық мынау заманға, –

деп іргесі іріп-шіріген, шаңырағы шайқалған империяның бар болмысын тап басып, жалғандықтың жамылғысын сыпырып тастай алған.

Бұл өлең «Кез болған соң кер заман біздің баққа, жау жарағын асынып, міндік атқа, заман-ай» деген Алаш маршын жадыңа оралтады. Қ.Рысқұлбековтың «Құйынға түскен ғұмыр...» атты кітабы 60-шы, 70-ші жылдар поэзиясының әсері болғандығын дәлелдей түседі.

«Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан» кейін қазақ халқының бірлігін аспандатқан Абылай ханнан бастап, қазақ хандарының туған халқына қайта оралуы, Алпамыс, Едігеден басталатын қазақ батырларының әруағын қайта тірілтуі – қазақ поэзиясының алдына үлкен ұлы міндеттер жүктеп отыр. «Халықтың ыстық ықыласы суымаса» деген халық жазушысы Әбділда Тәжібаев пен әдебиетші-ғалым Мүсілім Базарбаевтың сұхбатында, қазіргі өлең мен өмір байланысы туралы сырласады. Қайтсек жақсы ел боламыз дегенді бүгін қатты ойланып, үлкен саналылықпен, мәдениеттілікпен, үлкен рухани нұр бере отырып, сол елдің қамын жеу парыз және ол ұлтшылдық емес, ұлтын сүю, ұлтының болашағына болысу деген сөз. Осыны айтуға келгенде, біз әлі күнге дейін жасқаншақпыз. Мен осы жасқаншақтықтан тыйылу керек деп санаймын. Бұл пікірдің де негізі бар. 60-шы, 70-ші жылдардың поэзия өкілдері де осы «жасқаншақтықты» басынан кешті. «Қол бастаған көсем, сөз бастаған шешен» екендігін түсіне отырып, бұл момын мінезден ақындарымыз әлі де арыла алған жоқ. Енді, міне, тәуелсіз елдің – тәуелсіз жырын жырлау, арын арлау міндеті – күн тәртібінде маңызды мәселе болып тұр.

Қазақ халқын – халық ретінде, тәуелсіз ел ретінде сақтайтын үш-ақ нәрсе бар. Ол – әдебиет, өнер және ғылым. Әр халықтың тамырына балта шауып, құртып жіберу үшін атом бомбасын тастап, полигондар ашудың қажеті шамалы, осы үш тізгіннің беломыртқасын үзсе болғаны, халық – халықтығынан, ұлт – ұлттығынан айрылады. Әдебиет – ана тілімізге сүйенеді. Ал, ана тіліміздің асыл да інжу-маржандары – поэзияда. Қазақ поэзиясының 60-шы, 70-ші жылдардағы көркемдік ізденістерін зерттеу еңбегімізге арқау етіп, өзіміздің хал-қадырымызша талдап, таратып айтуға ұмтылғанымызды айта отырып, біз зерттеген ақындар – шын мәнісінде қандай ақындар деген заңды сауал туады. Бұған бізден гөрі, ақындардың өзі туралы, өлең туралы, жалпы өнер туралы лирикалық толғаныстары жауап бере алады деген сенімдеміз. Сол сеніммен, әр ақынның ерекшелігін айқындайтын, стиль-мінез болса, сол мінездерінен хабар беретін, ақпар беретін өлеңдерінен мысал келтірсек деп ойлаймыз. Мұқағали Мақатаев:

Қалқам,
Мен Лермонтов, Пушкин де емен,

дей келіп,

Ақынмын деп қалай мен айта аламын,
Халқымның өз айтқанын қайталадым.
...Күпі киген қазақтың қара өлеңін,
Шекпен жауып өзіне қайтарамын, –

десе, енді бірде:

Қатыбас өмірден мен пайда алмадым,
Жаныммен жазған жырым – жайған малым.
Қылышың емес пе едім қынаптағы,
Жоғалттың неге мені пайғамбарым.
Ат басы алтын берсе табылмаған,
Сыбағам қайда менің алынбаған?
...Бір түйір кәрі көздің жасы емес пе ем,
Ұшында сақалыңның дамылдаған?! –

деген жыр шумақтарынан, бейнелі суреттерінен ақын Мұқаңды танысақ, өлең мінезінен – ақын ерекшелігін де аңғарамыз. «Қылышың емес пе едім қынаптағы» немесе «Бір түйір кәрі көздің жасы емес пе ем, ұшыңда сақалыңның дамылдаған?! тәрізді суреттер Мұқағали көтерген өлең отауына өзіндік әр беріп тұр. Қадыр Мырзалиев:

Жыр составын жүйткітіп жүргізе алмай,
Шабыттың да қолтығы тұр қыза алмай.
Сен туғыздың, ұлы Абай жүз ақынды,
Жүз ақын жүр өзіңді туғыза алмай, –

десе, енді бірде:

Қызыл-жасыл құйрығындай тотының,
Шұғылалы сөзден шілтер тоқыдым.
Тура келсе – адам сырын көзінен,
Жалт бұрылса – жаурынынан оқыдым.
Сезім оты өшпейтұғын тамаша от,
Ақ алаңға айналмайды шала шоқ.
Мен – Абайдың інісімін жырдағы,
Екеуміздің арамызда бала жоқ! –

десе, ақын табиғатын – өлең табиғаты танытып, ақын мінезін – өлең мінезі айқындап тұрғаны күмәнсыз. Төлеген Айбергенов:

Талайлардың өмірге күле кірген,
Тағдырын да білемін тірі егілген.
Тоймай қарап келем мен дидарларға,
Көп шайлыққан осынау жүрегіммен, –

десе, енді бірде ақын:

О, менің байтақ мекенім,
Жанымның қаршығасы сен.
Шырқағым келіп кетеді,
Жазбаған ән шығарсың сен.
Қызығың тербеуде мені,
Тарқамас той шығарсың сен.
Тулаған тар кеудедегі,
Тумаған ой шығарсың сен...
Далаңның тербеп өскені,
Қызғыштай шыр айналдым кеп.
Толқын бір көл де кешпедім,
Тұнығын лайлармын деп, –

жырласа, өлең ырғағынан туындап жатқан ой тұнығынан ақын жүрегіне ғана тән тың ырғақтарды, ерекше сезімдерді жанымыздың жайлауынан табамыз. Тұманбай Молдағалиев:

Шіркін-ай, барлық адам досым болса,
Асықсақ жолыққанша, қосылғанша.
Бәрі де анам құсап мейірленіп,
Бәрі де анам құсап ашуланса, –

дейтін жүректің жырсыз ғүмыр кешуі мүмкін емес, сондықтан да ақын:

Өлең менің тіршілігім жер көгім,
Ертелі-кеш таусылмайтын еңбегім.
Мені өлеңнен бөлген күні бітем мен,
Өлеңсіз күн – өлген күнім ол менің –

деп тұжырым жасайды. Бұл да ақынның өмірлік кредосы, өзіне тән ақынның табиғатын алдыңа жайып салады, ақынның ғұмыры мен мақсатын баяндайды. Жұмекен Нәжімеденов:

Неге керек бір шындықты екі ұғып,
Екі айта алман – бір жүрекпен отырып.
Өмір – біреу, өлім – біреу, мен – біреу
Екеу болса – біреуі оның өтірік, –
десе енді бірде ақын өзінің сырласына:
Сөз еттің-ау Пушкинді тағы маған,
Өзге жұрттың дейсің ғой бәрі надан.
Талант күші – табыну болса шын-ақ,
Бір кісідей мен де осы табына алам...
...Қуқылдана соғасың құшырлана, –
Сәбисің-ау, жарған ба тісің жаңа.
Ұлы ақындар, сеніңше, өлген сынды,
Тірі ақынды мұқату үшін ғана.
Мезгілім аз қайтпаған, жасымаған,
Ал түңілген кездерім басым одан.
Мазалама Пушкинді, менің үшін
Жетіп жатыр өзімнің Қасым ағам, –

десе, мұнда да ақынның өз мінезі, өз ерекшелігі шалынады. Тіпте, «...ұлы ақындар жазса да өлең-итің, жаман болып тууға ұялмайды» деп те сыр аңдатады. Сағи Жиенбаев алғашқы өлеңдеріндегі:

Дүние қалдырмады көштен мені,
Талпынып бала қиял төске өрледі.
Өмірге келгенім жоқ күйеу болып,
Ол маған тегешімен төс бермеді, –

деген шумағымен баурап алып, өз үнін, ақындық мінезін танытқан еді. Сол мінез, сол сезім жалғасып, «көңілім толқып, көрейінші дедім де, создым қолды көкбестінің жалына» дейді. Атқа қонған ақын, өнер тұлпарына тақымын тигізгендей:

Кете бардым азыната жарып жел,
Көз алдымда бұлдырайды сары бел,
Жаны қалмай қолын созып тұс-тұстан,
«Байқашы» деп дауыстайды қалың ел.
Қыз-келіншек жаралғандай ақ гүлден,
Сол бір сөзді қайталайды тәтті үнмен.
Бір көгілдір дүниені бетке алып,
Ақ жұлдыздай ағып бара жаттым мен.
Шыр айналып, мені сүйіп-құшардай,
Бір қарлығаш келеді алға түсе алмай.
Айдалада құласам мен кенеттен,
Қанатына мінгізіп ап ұшардай.
Көз алдымда мөлдіретіп бір тұрды шық,
Кең жазықта ағып барам нұр құшып.
Мен жығылып қала ма деп абайсыз
Туған далам келе жатты бірге ұшып... –

дейді Сағи, дүниеге ақындық мейіріммен қарап, өмірді имандылық мұратымен бағалап. Тұтасқан тақсіреттен тұратын тіршіліктің шуағын көру, сұлулығын тану, әрбір жүректің адамгершілігін ұғыну Сағи лирикасына тән құбылыс, жарасымды мінез. Шопеннің «сөз біткен жерден, музыка басталады» дегеніндей, Сағи өлеңінен соң музыка, ырғақ, әуен, саз көңілге оралады.

Мұхтар Шаханов:

Көзімді алмай маздап жанған оттардан,

сынды ойлармен ақын өзінің ерекшелігін, жүрек түкпіріндегі сезімі мен даралық табиғатын танытып, оқырманды ойға жетелейді. Өзіндік ырғақ, соны ой, тың теңеу – М.Шаханов поэзиясының кілті.

Бұл жыр шумақтарын келтіру арқылы зерттеу еңбегімізде талданған ақындар поэзиясының:

біріншіден, әр ақынның өлең жасау ерекшелігін;

екіншіден, ой мен сезімді қабыстырып айтудағы өзіндік мақамын;

үшіншіден, ырғақ, ұйқас жасаудағы сонылығын;

төртіншіден, ең бастысы бейнелеу құралдарын табудағы, өлеңде қолданудағы әр ақынның өзіне тән әдіс-тәсілдерін;

бесіншіден, ой тұтастығына жұмсаудағы тілдік шеберліктерін дәлелдеуге ұмтылдық. Осы аталған компоненттер жиылып келіп, бір ақынның бойынан табылғанда ғана, әр автордың жеке-даралығы /личность/ көрінеді. Бұл ақындар 60-шы жылдары әдебиетке еркін еніп, 70-ші жылдар аралығында ел-халықты, талғам дәрежесі жоғары зиялы қауымды мойындата білген дара-дара тұлғалар. Тіл, ой, сезім, сөз сиқырынан бейнелілік туады. Поэзия құдіреті де бейнелілікте деп білсек, сол әдіс-тәсілді табиғи дарынымен меңгерген ақындар деп айтуымызға негіз бар. Өйткені, бұл зерттелген ақындар «лирика – мылқау түйсікке тіл бітіріп, образ береді» деген В.Г.Белинский сипаттамасының биігінен табылған қаламгерлер. Қазақ лирикасында үлкен көркемдік жаңалық ашып, соны әсемдік арналарды негіздеп, әсіресе, Европа, орыс әдебиетіндегі ізденістерді, бағыттарды ұлттық тақырыпқа батыл да еркін енгізген Мағжан екенін бағалап, мойындасақ, сол арнада, сол дәстүрді тереңдетіп жалғастырушы әрі дамытушы ұрпақ – 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ поэзиясының өкілдері деуімізге, солай жоғары бағалауымызға толық негіз бар. Сонымен қоса, дәстүрлі қазақ поэзиясының құнарлы топырағына өз бәйтерегін орнатып, тамырын ғасырлар шежіресінен тартқан ақындар деп айтуға да сенім мол. Ш.Айтматов шағын жанр әңгіме туралы айта келіп, «әңгіме – деген тамшы ғой... ал онсыз мұхиттың түзілуі мүмкін емес» деген болатын. Сол сияқты, лирикалық өлең де тамшы болып көрінуі мүмкін, бірақ ол әдебиетіміздің мұхитының, шалқар теңізінің негізі екендігінде сөз жоқ. Шын мәнісінде тамшысыз мұхит құралмас. Мұхит құрайтындай – қазақ лирикасы бар екені шүбәсіз. «Ғылымның өлімі – есте сақталмайтындығы және қызықпайтын адамдарға үйретіп, зая кетіру» деген Мұхамед пайғамбардың хадистерінде /«Жүлдыз», 1992. №1, 153-бет/, мұндай мақсат биігінен табылу оңай шаруа емес. Бірақ, біз ой-пікіріміз, зерттеу еңбегіміз бір қажетке жарап қалар деген сеніммен жазғанымызды ашық айтқанымыз орынды.

Азаматы Алаштың
Аттанатын күн туды.
Тұлпар мініп, ту ұстап,
Баптанатын күн туды, –

деп 1916 жылы Алаш ұранына айналған бұл сөз мәнін әлі де жойған жоқ. Қазір әрбір қазақ өз тәуелсіздігін баянды ету мақсатында әдебиет пен өнердің, ғылымның қай саласында болмасын жаңа дәуірге үн қосып, өз ой-пікірін ортаға салып, ұлттық қазынаға айналдыруға күш салуға керек. Біз бұл зерттеу еңбегімізді сол бір үлкен мақсатты бағыт-бағдар етіп, жүргіздік. Тәуелсіздікке әрбір қазақ өз мүмкіндігіне лайық үлес қосуы қажет. Біз бұл зерттеу еңбегіміз арқылы «Ғасырға татитын бір жыл» деп бағалаған ұлттық тәуелсіздігімізге, ұлттық әдебиетіміздің әдебиеттану ғылымына азғантай болса да үлес қоса алсақ – төккен теріміз бен еңбегіміздің ақталғаны деп білеміз. Туған әдебиетіміздің бір бұтағы – Қазақ лирикасы осы екі он жылдықта айтарлықтай табыстарға жетті. Бай ұлттық дәстүрімізді жаңашылдықпен жаңғыртып, күретамырлы дәстүр жаңа кезеңде үзілмей, өз жалғасын тапты.

* * *

Ертедегі гректердің анайы материализмі мен диалектикасының негізін салушы философтар: Фалес – дүниенің негізін су деп білсе, Анаксимен дүниенің негізін – ауа деп білсе, Гераклит – от деп санаса, сол үшеуінің негізінде де – поэзия бар. Судың /бұлақ, өзен/ ағысы да – поэзия, ауа аспан-көктің мөлдір тазалығы, әрі шексіздігі де – поэзия, оттың алаулап жануы мен сөнуі де – поэзия. Демокрит айтқан мәңгілік қозғалыста да поэзия бар. Платонның философиясы идеялықты – материялықтан, сананы – болмыстан бөліп алып, құдай бар, адам бар және оған тәуелсіз жан бар десе, оның негізі де – кәдімгі поэзия. Поэзияның жаны мен дерті, оты мен өрті лирикадан өрбиді. Бұл тұжырымға қазақ лирикасының ежелгі дәстүрі мен бүгінгі жаңашылдықпен дамуы айғақ бола алады.

«Поэзиядағы азаматтық әуен» атты мақаласында сыншы, ғалым С.Қирабаев: «60-70 жылдар ішіндегі қазақ лирикасының жаңашыл белгілерін сөз еткенде, ол жырлайтын заман мен адам бойындағы осы өзгерістер еске түседі. Бұл дәуірді лирикалық поэзияның жаңару, сілкіну кезеңі десе де болғандай. Жаңа адам бойындағы тың сапаларды аша отырып, лирика да рухани өсті, пафосын жетілдірді, өлең мәдениетін кетерді» деген салмақты пікірі де – біздің зерттеу еңбегіміздің басты қазығының біріне айналды. Суреттеу, бейнелеу, көркемдік тәсілдері, лириканың формалық, мазмұндық жағы, ұлт сипатын білдіретін өрнек, нақыш бояуларының молаюы, тақырыптың баюы лириканың композициялық жағынан күрделенуі, лирикалық қаһарманның есеюі бәрі-бәрі 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ лирикасының көркемдік ізденісінің жемісі. Шығармашылықтың психологиясын, ақынның шеберлігін ашуда «көркем сөз құпиялары қазыла қопарылған сайын тереңдей түсетіндігіне» /З.Қабдолов/ көз жеткізумен бірге, көркем лириканың болмысы мен бітімін, сыры мен сипатын, мағынасы мен мәнін парықтап, ғылыми сипатта зерттеуді басшылыққа алдық. Сөз табиғатының эмоционалдық, экспрессивтік қырларын, контекс аясындағы сиқырлы сырларын ашуға қадам жасап, образдық-метафоралық, лексикалық-фразелогиялық образдар жүйесіне назар аудардық.

Ғылыми еңбегіміздің кіріспесінде, тақырып ауқымындағы мәселелердің актуальдылығы, зерттеу мақсаты мен бағыт-бағдарды айқындау проблемалары қамтылған. Зерттеу еңбегінің мақсаттарының бірі – 60-70 жылдардағы қазақ лирикасының материалдарының негізінде басты-басты, ең негізгі идеялық-көркемдік тенденцияларды ерекшелеп, айқындау.

Диссертациялық еңбек екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлім: «Қазақ поэзиясы жаңа кезеңде», екінші бөлім: «Қазіргі қазақ лирикасының көркемдік ізденістері» /60-шы, 70-ші жылдар/.

Зерттеу еңбегіміздің мақсаты мен мұрат-мәніне келетін болсақ, қазақ лирикасының салмағы ауыр, құнды дүниелер бере алған кезі – 60-шы, 70-ші жылдардың рухани табысына жан-жақты ғылыми талдау жасауды басты мақсат етіп алға қойдық. Біздің әдебиетіміздің бұл кезеңі – ұлттық поэзиямыздың бай қазынасын одан әрі байыта түсті. Бұл пікірді әдебиет танытқыш, зерттеуші ғалымдар да, сыншылар да, жазушы қаламгерлер де мойындап, қостаумен келеді.

Ғылыми жаңалығы ретінде түйіп айтар болсақ, 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ лирикасының дамуы туралы бір дәуірді теориялық және аналитикалық талдау планындағы тұжырымдап қорытқан бірінші ғылыми жұмыс болып табылады.

Қазақ лирикасының тегіне, жанрына орай талданып, теориялық материалдар негізінде қорытылып, шығармалар тұтас та жүйелі түрде бағаланып, өлеңдердің ішкі және сыртқы мотивициялық дәлелдеу принциптеріне сай зерттелген.

Диссертацияның ғылыми жаңалығының бірі ретінде, дәстүрлі поэзия мен лирикалық жаңашылдық ізденісінің арақатынасындағы диалектикалық заңды жалғастық жан-жақты да айқын дәлелденген деуге болады.

Лириканың жанрлық тегінің әр саласын жеке-жеке, арнайы тақырыпқа арқау ретінде ала отырып, әр ақынның жеке-даралық қасиетін, ерекшеліктерін айқындап, түсін түстеуге, ішкі психологиялық, әр автордың өзіне тән жеке-дара стилін танытуда, әр кезеңдегі қазақ лириктерімен салыстыра отырып, зерттеу мақсаты көзделді және оны жүзеге асыруға ұмтылыс жасадық.

Зерттеу обьектісіне айналған периодтағы ұлттық лирикамыздың табиғаты қандай, оның сол уақыттағы топырағынан қандай құнды дүниелер өсіп шығып, жапырақ жайды және де оның өсу жолы неге жетелейді, қай бағдарда, қандай деңгейде деген сауалдарға жауап беру де, зерттеу еңбегіміздің актуальдығын алға тартса керек. 60-шы, 70-ші жылдардағы қазақ лирикасының тенденцияларын зерттей отырып, бай мұраны жан-жақты да, терең қамту мақсатымен, біз белгілі бір ақындар тобының творчествосымен, яғни шығармашылығымен шектелуді жөн көрдік.

Еңбектің басты мақсат-міндеттерінің бірі, 60-70-ші жылдардағы қазақ лирикасының, өзінің алдындағы 50-ші жылдармен салыстырғанда басты белгілерімен айырмашылығын, ерекшелігін жан-жақты талдап, анықтау. Айтарлықтай тенденциялардың әрқайсысын жеке-жеке талдап, ғылыми тұрғыда анықтама беру, осы кезеңдегі поэзияның жетістіктері мен кемшіліктеріне баға беру. Нақты көркем материалдарды анализ, талдау жасау барысында, жетістіктер мен кемшіліктердің характерін, сыр-сипатын ашу, әрі себебін анықтау. Зерттеу жұмысы барысында, қазақ әдебиетінің табысы мен осы кезеңдегі қазақ лирикасының бірге, қатар даму заңдылықтарын зерттеп, Абай, Мағжан лирикаларының бүгінгі күн лирикасымен ара қатынастары туралы да сөз етілді.

Әдеби процесс дәстүр мен жаңалықтардың өзара байланысынан өрбиді, қанат жаяды, дамиды. Бұл үлкен де терең зерттеуді талап ететін сала, сонымен қоса мұның негізінде сан қырлы материалдар, әртүрлі стильдер, көркемдік ізденістер жататыны мағұлым. Ең алдымен лирика жанрындағы сан түрлі ізденістерді, әсіресе, әртүрлі халықтар поэзиясын зерттеу арқылы бұған қол жеткізу мүмкіндігі бар. Поэзияның мән-мазмұны, қадыр-қасиеті қазақ әдебиетіне және әлемдік поэзия дәстүріне үлес қоса алатындығымен де өлшенеді. Қорытып айтқанда, қазақ лирикасының 60-шы, 70-ші жылдардағы дәстүрі мен жаңашылдығы диссертациялық еңбектің негізіне айналды. Қазақ лирикасының ең негізгі деген бағыт-бағдары, әдеби ағымы мен күрделі құбылысы талдап зерттелді.

1960-1970 жылдардағы әлеуметтік, қоғамдық ортаның жай-күйі, ситуациясы, қоғамның поэзияға, поэзияның қоғамға ықпал-әсері назарға алынумен бірге, осы кезеңдегі сын мақалалар, зерттеу еңбектері, қоғамдық көзқарастар басшылыққа алынды. Қоғамға орай, поэзия мазмұнының өзгеруі, тақырып аясының кеңуі, адамдардың концепциясының қоғаммен бірге дамуы, дәстүр фонында, жаңашылдық пен дәстүрдің өзара қатынасы, байланысы тәрізді мәселелердің фонында, қазақ лирикасының проблемаларын қозғап, жан-жақты зерттеуге ден қойдық.

Поэтикалық өзгерістер, қазақ лирикасының дәстүрлік өлең жазу стилінің дамуы, поэтикалық лекцикасының баюы, метаформациялау немесе сөздің ауыспалы мағынасында қолдану, бейнелілік, астарлы ой айту, образдылық композициясы туралы да зерттеу еңбегімізде біраз пікірлер қозғалды. Қазақ лирикасы негізгі ағымдар көзқарасы тұрғысында зерттеліп, жаңарған, толыққан, жаңғырған образдар мен лирика жанрларының түрлі аспектілері қамтылды.

60-шы, 70-ші жылдар лирикасына тән қасиет, дәстүрге деген жаңа көзқарас пен өзгеше де батыл арақатынас. Бейнелеу құралдарының дәстүр жалғасымен қатар, оны көркемдік тұрғыда дамыту, заман, уақытқа лайық өзгерістер енгізу және оны байыту проблемалары зерттеу еңбегіне өзек болды.

Ұлттық поэтикалық дәстүр – барша шығармашылықтың асыл діңгегі. Солай бола тұрса да дәстүр дамымай, дәуір мен уақыттың өзгешелігіне орай өз ерекшелігімен көрінбей қалса, дәстүрдің жасампаздығы болмағандығы. Дәстүрдің дәстүр болуы жаңашылдықпен дамып, байып отыруында десек, 60-шы жылдары әдебиетімізге енген ақындар шоғыры дәстүрден өз жалғасын тауып, поэзиямызға жаңалық сипатын ала келді. Міне, соған ғылыми тұрғыда баға берілді.