Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы

 
76 
an interactive approach, instead of using solely a workbook or textbook, helps the student learn more about 
how to communicate. While teaching a student grammar is vital to speaking English correctly, instructing the 
student through examples and conversation is a more successful route. 
It is not enough to simply know and understand the basic words and sentence structure of the English 
language. A student must be able to communicate clearly. Communication differs from study of the language 
itself and must therefore be practiced and understood before it is clearly executed; it is the practice of using 
English in everyday life and not simply in class. 
There are some instructions below how to do it: 
1.
 
Set  up  an  online  forum.  Here  the  students  can  practice  answering  and  writing  questions  in  a  non-
threatening, no-pressure environment. It will help them get used to communicating in the written form. They 
should  post  at  least  two  times  a  week  in  response  to  a  teacher-formulated  question  or  topic  related  to  the 
primary age group of those studying and the cultural issues of the day. This will help students use words that 
they would not use as commonly when just rehearsing the English language. 
2.
 
Watch  excerpts  of  movies  and  read  passages  from  books  as  a  class,  geared  towards  developing 
dialogue. Study the setting and the questions and responses of the characters. While this is simulated, it will 
help students visualize what their communication with a native English speaker may look like. 
3.
 
Play a game. Set a timer and have students stand in a circle. One student asks a question and then 
passes  the  timer  to  another  student  who  has  to  answer  the  question  quickly  before  asking  a  question  and 
passing the timer. The person holding the timer when it runs out loses and the other team receives a point. 
This teaches students to think quickly, answer precisely, formulate questions and answers and listen. 
4.
 
Assign a day of role-play to your students. They must speak only in English to their classmates and 
simulate a scene of natural interaction. They can ask questions for their partner to answer and discuss basic 
topics  such  as  the  weather  and  their  families.  Students  listening  to  the  exchange  will  learn  and  students 
performing the exchange will gain invaluable practice. 
5.
 
Speak only English in class. Part of learning English communication is speaking it daily, becoming 
comfortable  with  the  flow  and  wording  and  understanding  the  idiosyncrasies.  Since  you  have  now  been 
practicing  communication in  sound bytes, it  is time  to  make  it  a  permanent  and  sole focus  of  class.  Teach 
only  in  English  and  require  students  to  read  and  speak  only  in  English.  Their  communication  skills  will 
enhance and become smooth with daily practice [1]. 
As we know there are many interactive ways to teach English Communication Skills. Best known of them are – PPP , 
Pair  work  and  Working  in  Small  Groups,  Active  Learning  Strategies  ,  In-Class  Exercises  and  Group 
Exercises and Cooperative Learning. 
“PPP” – means Presentation, Practice, and Production 
―Presentation‖ is where the target language (the language to be taught to the students) is ―presented‖ to 
the  students  generally  through  eliciting  and  cueing  of  the  students  (to  see  if  they  know  it  –  generally 
someone knows some or all of it) and then providing the language if no one does. 
The target language is usually put on the marker board either in structure (grammar-type) charts or in 
dialogs.  Presentation features more ―teacher talk‖ than the other stages of the lesson – generally as much as 
65-90% of the time.  This portion of the total lesson can take as much as 20-40% of the lesson time [3]. 
Next  comes  ―Practice‖  where the  students  practice  the  target  language  in  one to  three  activities that 
progress  from  very  structured  (students  are  given  activities  that  provide  little  possibility  for  error)  to  less-
structured (as they master the material). 
These activities should include as much ―student talk‖ as possible and not focus on written activities – 
though written activities can provide a structure for the verbal practices. Practice should have the ―student 
talk time‖ range from 60-80 percent of the time – with teacher talk time being the balance of that time.  This 
portion of the total lesson can take from 30-50% of the lesson time. 
―Production‖  is  the  stage  of  the  lesson  where  the  students  take  the  target  language  and  use  it  in 
conversations  that  they  structure  (ideally)  and  use  it  to  talk  about  themselves  or  their  daily  lives  or 
situations.  Practice should involve student talk at as much as 90% of the time  – and this component of the 
lesson can/should take as much as 20-30% of the lesson time. 
Pair work and Working in Small Groups 
Most speaking practice in the classroom should be done in pairs and small groups with students talking 
to each other.  It is a common mistake of the untrained teacher to think that students must or need to talk to 
the teacher. 
While talking to the teacher is certainly useful, each student in a small class of only 15 will get at most 
three  minutes  of talking  time  in  a  45  minute  class  if  conversation is  teacher centered.   In  pairs  those  same 
students could be directly involved in conversation as much as twenty-two minutes. 

 
77 
The teacher‘s role during pair work and small group time is to rotate around the classroom encouraging 
students  and  helping  them  focus  on  the  target  language/concepts  of  the  lesson.     Including  pair  work  and 
small-group work in your PPP lesson is critical to the success and improvement of your students [6]. 
Students in classes will be more attentive and their potential for learning will be increased when they 
are exposed to a wide variety of teaching methods and learning experiences, such as the following. No one 
method is best; they all mutually support one another. 
Active Learning Strategies 
Active learning involves students doing an activity and thinking about what they are doing, rather than 
passively  listening.  Through  active  learning,  both  students  and  teachers participate  in the learning  process, 
and they can receive more and faster feedback. Numerous studies show the importance of active learning in 
improving student learning, increasing retention and application, as well as promoting continuous learning.  
In-Class Exercises 
In a small class, you might be able to persuade many of your students to participate in an activity, such 
as  getting  them  asking  and  answering  questions,  discussing  issues,  laughing  at  a  humorous,  but  relevant, 
anecdote, etc. A technique you can count on is the in-class exercise. 
As you lecture about a topic or explain the solution to a problem, instead of just posing questions to the 
class  as  a  whole  and  enduring  the  ensuing  time-wasting  silence,  occasionally  assign  a  task  and  give  the 
students anywhere from 30 seconds to five minutes to come up with a response. Anything can be used as the 
basis for in-class exercises.  
Brainstorm why a certain solution might be correct or incorrect depending upon the situation. Short in-
class writing assignments, such as ―minute papers‖ or 
―minute pictures‖ for younger students, with selected students reading their papers aloud or presenting 
their pictures to the class to stimulate discussion [5]. 
Group Exercises and Cooperative Learning 
A group exercise can be conducted as an in-class exercise or out of-class assignment, and it is a very 
good way to manage the active learning of students in a class [7]. Students work together to discuss or solve 
problems,  a  process  that  is  also  called  collaborative  learning  or  cooperative  learning.  In  a  class,  students 
working in pairs or larger groups can help each other and learn from each other. They don‘t get 
bored  listening  to  their  teacher  talk.  Group  exercises  give  students  an  opportunity  to  meet  and  work 
with  one  another,  a  good  first  step  toward  building  a  sense  of  community.  Moreover,  in  the  ―real‖  world, 
working  with  others  is  an  important  skill.  Increasing  opportunities  for  students  to  work  together  can  help 
them develop this skill.  
Other Active Learning Strategies 
There are many other active learning strategies that you can use in your classes. The challenge lies in 
selecting the type of activity to match the purpose or objective 
you have in mind for your lesson.  
Brainstorm.  
Ask students to individually think about an issue  or a problem and to list its possible causes, such as 
―Why is water becoming scarce?‖ or ―How can we improve our school?‖ Assign individuals into groups, and 
ask them to share their ideas and compile a list of possibilities. Stress that people working together can create 
more than an individual alone [2]. 
Simulations and Games. 
Ask  students to  role-play  a  situation; for  instance,  ―What  would  happen  if  you  were  confronted  by a 
bully?  What  would they  do?‖  By  creating  situations that  are  momentarily  real, your  students can  practice 
coping with stressful, unfamiliar, or complex situations [4]. Also encourage games that place students in a 
new role, one 
that other student may be facing, in order to encourage empathy. For example, blindfold students and 
ask them to identify their friends just by listening to their voices or touching their faces. 
Teaching speaking is a very important part of second language learning. The ability to communicate in 
a second language clearly and efficiently contributes to the success of the learner and success later in every 
phase of life. Therefore, it is essential that language teachers pay great attention to teaching speaking. Rather 
than leading students to pure memorization, providing a rich environment where meaningful communication 
takes place is desired. With this aim, various speaking activities such as those listed above can contribute a 
great deal to students in developing basic interactive skills necessary for life. These activities make students 
more active in the learning process and at the same time  make their learning more meaningful and fun for 
them. 
__________________________ 

 
78 
1.The Internet TESL Journal: English Communication Through Practical Experiences 
2.Richards,  J.  C.  and  T.  S.  Rodgers.  1986. Approaches  and  methods  in  language  teaching.  Cambridge: 
Cambridge University Press. 
3.Nunan, D., 2003. Practical English Language Teaching. NY:McGraw-Hill. 
4.English Studies Institute: Communication Skills 
5.Bonwell, C. C. Active Learning: Creating Excitement in the Classroom. St Louis:Center for Teaching and 
Learning, St. Louis College of Pharmacy, 1995. 
6.Intentional Learning: A Process for Learning to Learn. American Accounting    Association.  
7.―English in mind‖, Herbert Puchta and Jeff Stranks, Cambridge University  Press, 2010 
 
Аннотация.  Мақалада  ағылшын  тілін  оқытудың  интерактивтік  тҽсілдердің  қолдану  тиімділігі 
қарастырылады. 
Аннотация. В данной статье рассматривается эффективность интерактивных методов преподавания 
английского языка.  
 
 
 
 
 

 
79 
ПЕДАГОГИКА 
 
 
Э. Абдимутанова 
 
БАЛАЛАР МЕН ЖЕТКІНШЕКТЕР ҚЫЛМЫСЫНЫҢ  
АЛДЫН-АЛУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ 
 
Жеткіншектер  қылмысының  алдын-алу  қазіргі  уақытта  ҿткір  ҿзекті  мҽселенің  бірі. 
Статистикалық  мҽлімдемелер  бойынша  қарасақ,  ағымдағы  жылдың  ҿзінде  облысымызда  9  айда 
барлығы  5210  қылмыс  жасалса,  оның  196-н  229  жеткіншектер  жасаған.  Қылмыс  жасаған 
жеткіншектердің 124-і мектеп, лицей , гимназия оқушылары болса, 42-сі техникум мен арнаулы орта 
білім  ордаларының,  8-і  жоғары  оқу  орындарының  студенттері.  Жас  ерекшеліктері  12-13  жас 
аралығындағы -14,  14-15 жас аралығындағы -61, 16-17 жас аралығындағы -142 жасҿспірім жҽне 12 
жасқа  дейінгі  12    жеткіншек  қылмысқа  барған.  Жеткіншектер  қолымен  жасаған  қылмыстық  іс-
ҽрекеттердің 70-і ұрлық, 55-і тонау, 22-сі бұзақылық, 6-ауы аса ауыр дене жарақаттары, 5-еуі күшпен 
иемдену ҽрекеттері, 5-еуі қарақшылық, 3-еуі зорлау, 1-еуі кісі ҿлімі жҽне т.б. қылмыс түрлері.  Бұл 
кҿрсеткіш  ҿткен  жылмен  салыстырғанда  біршама  артқан.  Қылмыстың  қатыгезді-  күштеу 
бағытындағы  құрылымдық  ҿзгерістері  тенденциясы  сақталған. Мына жағдайға  тоқталу  керек,  соңғы 
уақытта  жеткіншектер  қатыгездігі  мен  агрессивтілігі  ерекше  байқалуда.  Жеткіншектердің  есіртікі 
заттарын  қолдануы  қысымды  жағдайлардың  бірі  болып  қала  беруде.    Жеткіншек  қылмыскерлердің 
жасерекшелік  құрылымы  да  ҿзгерді.    Бүгінгі  күнде  бұл  қатарды  кімдер  толықтыруда?  Белгілі 
болғандай, ол жалпы білім беру мекемелерінің, орта білім беру кҽсіптік лицейлерінің нашар оқитын, 
ата-ана  тарапынан  бетімен  кеткен  оқушылары,  қолайсыз  отбасында  тҽрбиеленіп  жатқан  балалар 
анықталуда.  Кҽмелетке  толмағандар  ісі  бойынша  арнайы  комиссия  жұмыс  істеуде;  заң  бұзған 
жеткіншектерге  тҽн  жаза  қолдануда.  Дегенмен  де,  қолданылатын  барлық  іс-шараларға  қарамастан, 
нҽтиже  кҿңіл  кҿншітпейді.  Қалыптасқан  жағдайға  қандай  қарама-қайшылық  бар?  Қатерлі  жолға  түсіп 
қойған осы балалар тағдырына кім жауапты? 
Жеткіншектердің  жаңа  қылмыс  түрлері  пайда  болғанын  да  ұмытпау  керек-  ақша  алу  мақсатында 
адам ұрлау, бұзақылық, зорлық-зомбылықты насихаттайтын шығармалар шығару жҽне тарату, қару жасау 
жҽне  ұстау.  Жҽбірленушілермен  қатыгездік,  садистік  кҿріністегі  қылмыстар  үлесі  де  артуда.  Тіпті 
жеткіншектер  топтары  жасайтын  жыныстық  қылмыстардың  ҿзі,  тек  сексуалды  емес,  сонымен  қатар 
қатыгездік,  агрессивтілік  негізінде  болады.  Осы  жерде  қатыгездік  мақсатқа  жету  құралы  емес,  ҿзіндік 
мақсат  ретінде  болады.  Барлық  қоғам  назарын  қарастырылып  отырған  мҽселеге  бұру  қажет.  Бүгінгі 
оқушылар ертең еліміздің толыққандыазаматы болады.  
Қолайсыз  отбасылық  қатынастар,  эмоционалды  жетілмеуі,  қарым-қатынасты  қиындататын  мінез 
ерекшеліктері- жеткіншектік жасты қиындата түсетін тҽуекел факторлары болып табылады.  
Жалпы білім беру мекемелері мен кҽсіптік лицейлердегі тҽрбие жұмысының ұйымдастырылуы 
күтілген  нҽтижелерді  бермейді.  Бұл  мекемелерде  балалар  қоғамға  қарсы  ықпалдар  мен  қолайсыз 
жағдайларға  шынықпайды,  эмоционалды  жҽне  ерік  сферасын  ҿзіндік  тҽрбиелеу  дағдыларын 
игермейді.  
Жеткіншектер  қылмысының  ҿсуі  бірқатар  ҽлеуметтік  жҽне  биологиялық  факторлар 
жиынтығымен негізделеді. Ҿнегелі тҽрбиеде қолайсыздық, кейбір тұқым қуалаушылық ауруларының 
кҿрініс  табуы  (психопатия,  невротизм,  маскүнемдік  жҽне  т.б),  дұрыс  емес  босану  барысында  бас 
миының  жарақаты,  балалық  шақтағы  ауыр  инфекциялы  аурудан  кейінгі  асқыну-  жеткіншектер 
қылмысының негізі болып табылатын факторлар.  
Соңғы  жылдары  ауытқыған  мінез-құлық  мҽселесі  кҿптеген  ғылыми  пҽндердің  зерттеу  орталығы 
болды,  бірақ  олардың  бірі  де  ҿздігінен  алдын-алу  шараларын  жасау  үшін  қажетті  ҽдістер  мен  білімдер 
жиынтығына  ие  емес.    Осы  мҽселені  шешуде  тек  ҽлеуметтану,  психология,  психиатрия,  педагогика, 
құқықтану  ғана  емес,  генетика,  биохимия,  биоэнергоинформатика  күштері  де  бірігуі  керек.  Зерттеудің 
жаңа деңгейлеріне кҿшу, балалар мен жеткіншектердің қылмысқа баруына қабілеттілігін кҿрсететін, адам 
психикасын зерттеудің жаңа ҽдістерін қолдану ҿте маңызды.  
Жеткіншектер қылмысының алдын-алуда, бұзақылық ҽрекеттердің кҿпшілігі 11, 13 жҽне 15 жастағы 
жеткіншектермен  жасалатынын  ескеру  керек.  Бақылаулар  бойынша,  дҽл  осы  жылдар  жеткіншектер 
психофизиологиялық  аспектілерінде  девиантты  құбылыстарды  еркше  қабылдауымен  сипатталады. 
Биоэнергоинформатика  мен  генетиканың  жаңа  ҽдістерін  қолдану,  қажет  болғанда  бас  миы  жарақаты 

 
80 
салдарын шеттей отырып, жеткіншектер қылмыстық санасына, бейсана мен индивидтер санасына ықпал 
етуге  мүмкіндік  береді.  Қазіргі  диагностикалық  жҽне  профилактикалық  технологияларды  қолдану 
қолайсыз тұқымқуалаушлықтың ҿзінде, қылмыстық мінез кҿріністерінен қашуға кҿмектеседі.   
Қылмыстың  алдын-алуды  криминологтардың  кҿпшілігі  жалпыҽлеуметтік  жҽне  арнайы 
криминогенді ескерту ерекшеленетін тұтас процесс, ҽлеуметтік жүйе ретінде қарастырады. Қылмыстың 
алдын- алу процесінің мазмұны жалпы жҽне арнайы ескерту шаралары болып табылады. 
«Болдырмау»,  «тоқтату»,  «алдын-алу»  терминдерін  ерекшелеу  қажеттігі  туралы  пікір  -таластар 
жүруде.  «Қылмысты  болдырмау»-  криминологияда  қабылданған  термин,  қылмыстың  себептері  мен 
шарттарына  ықпал  етуге  бағытталған  мақсатты  ықпал.  Сонымен    қатар  «алдын-алу»  термині  де  жиі 
қолданылады.  Бір  автормен  бұл  екі  түсінікте  синонимдер  ретінде  трактатталады,  басқалары  олардың 
айырмашылығын  кҿреді  (B.C.  Лекарь,  Г.А.  Аванесов  жҽне  т.б.).  Практикалық  тұрғыда,  қылмыстың  
алдын-алу, тоқтату, кесу сияқты кезеңдердің ерекшеленуі маңызды. Бұл терминдердің барлығы қылмыс 
жасауға  ұмтылған  адамдар  қылмысы  себептерін  шеткеру,  шара  қолдану.  Бірақ  қылмыс  пен  оның  жеке 
күрделі қылмыстардың, белгілі болғандай, созылмалы генезисі, криминалды белсенділік формаларының 
(тек  тікелей  қылымыс  түрінде  емес,  сонымен  қатар  қылмысқа  дейінгі  мінез-құлық)  кҿптүрлілігі 
кҿрсетілген  түсініктердің  шекарасын  нақты  ажыратып  алуды  негіздейді.  Алдын-алу-  қылмыстың 
себептерін,  жағдайларын,  басқа  да  детерминанттарын  айқындау,  жою  (нейтралдау,  блоктау,  ҽрекет 
сферасын шектеу). Тоқтату- ойластырылған немесе даярланған қылмысты болдырмауға бағытталған іс-
ҽрекет. Барлық жағдайлардағы мақсат- қылмысты болдырмау немесе қайталануына жол бермеу.  
Балалар  мен  жеткіншектер  қылмысының  алдын-  алуды  біз  жеткіншектер  қылмысын  нейтралдау, 
себептері мен жағдайларын ҽлсіретуге, сонымен қатар оларды жасауға бейім адамдар мінез-құлықтарын 
түзеу  мен  тоқтатуға  бағытталған,    мемлекеттік  жҽне  қоғамдық  шаралардың  ҿзара  байланысы  ретінде 
қарастырамыз.  Мазмұны  бойынша  бұл  жүйе  балалар  мен  жастардың  психологиялық-  педагогикалық 
жҽне  ҽлеуметтік  қолдау  жиынтығын  қамтиды.  Бұл  шараларды  жүзеге  асыруда  кешенді  тҽсіл  қолдану 
керек.  Бұл  тҽсілдің  негізі  түрлі  медициналық,  психологиялық,  құқықтану,  ұйымдастырушылық  жҽне 
басқада жеке ведомстволар шеңберінде қолданылатын комбинациялар (денсаулық сақтау, білім беру, ішкі 
істер  мен  ҽлеуметтік  қорғау),  сол  сияқты  олардың  тығыз  ҿзара  ҽрекеттестігі.  Балалар  мен  жастардың 
девиантты  жҽне  делинквентті  мінез-құлықтарын  алдын-ала  ескеру  бойынша  тиімді  бағдарламалар 
бірмезгілде психологтар, медиктер, педагогтар, құқық қорғау органдары мамандарын, сол сияқты ақпарат 
құралдары мамандарын тартумен жүзеге асырылады.  
Жеткіншектер девиантты мінез-құлқы қылмыстық мінез-кҿрінісі себебі болуы мүмкін. Балалардың 
ауытқыған мінез-құлқы асқынып кетпеуі үшін алдын-алу шараларын жүргізу қажет. Бұл мҽселе бойынша 
практик-  психологтар  да  жұмыс  атқаруда.  Олар  дҽстүрлі  психотерапевтік  ҽдістерді,  сол  сияқты  жаңа 
диагностикалық жҽне профилактикалық технологияларды қолданады.     
Ерте  алдын-алуды  дезадаптивті  жҽне  ауытқыған  қылмысқа  дейінгі  тұлға  мінез-құлқының  пайда 
болуына  негіз  болатын  жағдайларды  болдырмау,  сонымен  қатар  балалар  мен  жеткіншектер  мінез-
құлықтарын түзеу бойынша мемлекеттік органдар мен ұйымдар іс-ҽрекеті ретінде анықтауға болады.    
Жеткіншек  қылмыскерлер  мінез-құлықтарын  талдау  ең  алдымен  ҽлеуметтік  ортаға  бейімделу 
тҿмендігін  анықтайды,  бұл  жеткіншектің  ҽлеуметтік-  психологиялық  шектелуіне  ҽкеліп  соғады. 
Жеткіншек ҿз тұлғасын түрлі, сол жағдайда қол жетімді тҽсілдермен кҿрсетеді (кейде ассоциалды). Яғни, 
дезадаптивті  мінез-құлық  пайда  болуы  заңдылықтарын,  себептерін  анықтау  жҽне  оны  түзеу 
бағдарламасын құру- балалар мен жеткіншектік қылмыстың ерте алдын-алу міндеті болып табылады.     
Ауытқу себептеріне тҽуелсіз мұндай жеткіншектермен профилактикалық жұмыс оған психолог пен 
психиатр  мамандарын  тартуды  қарастырады.  Жеткіншектер  жүйке-  психикалық  денсаулығының 
бірыңғай бағалау критерийлерін жасау керек.  
Алдын-алу  жұмыстарының  жүйелі  тҽсілінің  мҽні  жеткіншектермен  ҿзара  байланысқан,  мақсатқа 
бағытталған  жұмыс  жүргізумен,  олардың  тұлғалық  қасиеттерін  зерттеумен,  девиантты  мінез-құлықты 
болжау жҽне психологиялық- тҽрбиелік түзеумен тұжырымдалған. 
 
 
Ж.С. Айдарбаева 
 
БІЛІМ БЕРУДІ ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ 
 
Ҿткенге ой жүгіртіп, осыдан жиырма жыл бұрынғы Қазақстанды кҿз алдымызға елестетсек, ең 
алдымен  аумалы-тҿкпелі  экономика,  саяси  белгісіздік,  сансыратқан  тапшылық,  жұмыссыздық, 
бағаның құнсыздануы, күйреген шаруашылық т.т.есімізге түседі. Бұрынғы Кеңестер Одағының темір 

 
81 
құрсауынан  босанып,  тҽуелсіздіктің  ақ  таңы  атқан  елімізде  дамудың  жаңа  жолын  таңдау  қажеттігі 
тұрды.  Осы  бір  жүгі  мен  жауапкершілігі  зіл  батпандай  ауыр  міндет  елдің  Тұңғыш  Президенті 
Н.Ҽ.Назарбаевтың мойнына жүктелді. 
Алдымен елдегі жағдайды тұрақтандырып, тез арада нарықтық қатынасқа кҿшу кезек күттірмес 
шаруа болатын. ―Саяси белгісіздік пен экономикалық құлдыраудың, қаржылық былықтың аса ауыр 
жылдарында барлығын жаңадан бастау керек болды,  – деп жазады Н.Назарбаев ―Ғасырға тұрарлық 
он жыл‖ атты кітабында. [1]  
Біздің  стратегия  экономикалық  қалыптасуды  тиімді  жүзеге  асырған  елдердің  классикалық 
тҽжірибесіне негізделген. Бірақ бұл аздық етті, себебі еліміздің ҿзіндік ерекшелігін ескеру қажет еді. 
Қазақстанға  ҿзіндік  жол  іздеу  керек  болды.  Тҽуелсіздіктің  алғашқы  жылы  Қазақстанның  жаңа 
тарихындағы  аса  ауыр  кезең  еді.  Ҿндіріс  ҿнімін  шығару  жартылай  қысқарды.  Экономикадағы 
тҿлемдік  қарыз  республиканың  ішкі  жалпы  ҿнімінің  кҿлеміне  теңелді.  Несиелік  мҿлшерлеме  400, 
жылдық  инфляция  2500  пайызға  жетті.  Елдегі  кҽсіпорындардың  жартысынан  астамы  ҿз  шығынын 
ҿтей алмай банкротқа ұшырады, орташа жалақы екі есеге, ал ең тҿменгі жалақы мҿлшері  тіптен 90 
пайызға түсті. 
Сол жылдарды: ―Қазақстан арты қайда апарып соғары белгісіз экономикалық қысым (коллапс) 
жағдайында  тұрған  еді‖,  –  деп  сипаттайды  Елбасы.  Қазір  біз  сол  кездегі  жас  мемлекеттің  үлкен 
қауіптің  алдында  тұрғандығын  бар  болмысымызбен  тұтас  сезініп,  ашық  түрде  айта  аламыз.Сол 
қысылтаяң  шаққа  қарамастан  ұлт  кҿсемі  Н.Ҽ.Назарбаев  азат  елдің  Тұңғыш  Президенті  болған 
алғашқы  күннен-ақ  Қазақстанда  білікті  мамандар  даярлау  мен  білім  саласын  ҽлемдік  стандарттарға 
сай реформалау мҽселесіне баса назар аударды. [2] 
Тҽуелсіздікті баянды етуде білімнің маңыздылығын жете түсінген Елбасы экономикалық жҽне 
қаржылық  қиындықтарға  қарамастан  осы  салаға барынша  қолдау  кҿрсетті.Халқымыздың  ―Білекті  – 
бірді,  білімді  –  мыңды  жығады‖  деген  ұлағатты  сҿзін,  білімнің  шындығында  да  баға  жетпес  үлкен 
рухани  қару  екендігін,  тек  рухани  қару  ғана  емес,  сонымен  қатар  аса  зор  ҿндіргіш  күш  екенін  ол 
терең  түсінді.  Расында  да,  білімнің  қуатына  тең  келетін  басқа  идеялық-рухани  күш,  қуат  кҿзі  жоқ 
екені баяғыдан белгілі. Сондықтан да, күллі ҽлемдік жаңа идеология ең алдымен білім күшіне арқа 
сүйейді. Жаңа ҽлемдегі жаңа Қазақстанның білімге негізгі басымдық беріп отырғандағы басты себебі 
содан. 
Ҿйткені, білім – тек ғылымның іргетасы ғана емес, сонымен бірге тасы ҿрге домалаған еңсесі 
биік  елдермен  терезесі  тең  мемлекет  болудың  күретамыры,  ел  дамуының  алтын  арқауы.  Білім  бар 
жерде даму, жетілу, кемелдену үрдісі бір сҽтке толастамайды. Табыстың кҿзі, жақсы ҿмір сүрудің түп 
қазығы  білімде  жатқанын  ұлы  Абай  да  жақсы  айтқан:  ―Балаң  білімді,  парасатты  болсын  десең, 
малыңды  аяма‖,  –  дейді  ол.  Ҿз  ұлтының  бақытты  болашағын,  кемел  келешегін  ойлаған,  тҿрт 
құбыласы  түгел,  қуатты  мемлекет  құруды  мақсат  еткен            Қазақстанның  Тұңғыш  Президенті 
Нұрсұлтан  Ҽбішұлы  Назарбаев  ең  алдымен  елге  терең  білім  керек  екенін  жұрттан  бұрын  аңғарып, 
ерте түсінген тұғырлы тұлға болды.[3] 
Қай жерде де, қашан да тұңғыш болудың жүгі мен жауапкершілігі ауыр екені белгілі. Ҿйткені, 
бірінші  болып  жол  салу,  бірінші  болып  жеңіске жету,  бірінші  болып  бҽйгеден  келу,  бірінші  болып 
шаршы алаңға шығу, бірінші болып тереңге үңілу, бірінші болып биікке кҿтерілу т.т. секілді бірінші 
болулардың  қай-қайсысы  да  үлкен  тҽуекелді  қажет  ететін  ерліктің  нышаны  іспетті.  Басқасын 
айтпағанда, бірінші болып тепкісі тастай қатты, тегеуріні сом темірдей мықты империялық құрылым 
билігіне  дер  кезінде  ерекше  мінез  таныту,  қыр  кҿрсету,  олармен  тең  дҽрежеде  сҿйлесу,  сҿйтіп 
бодандықтың сор батпағында батып жатқан туған еліңді бірінші болып азаттықтың ақ жолына бас-
тау, алаңы кҿп аласапыран заманда айбынды да айбарлы ҽрекеттерге бару – ерен ерлік дерлік. Оған 
қоса  Қазақстан  секілді  кҿпэтносты,  кҿпмінезді,  кҿппиғылды  кеңестік  ―қызыл  идеологияның‖ 
қасіретін  молынан  кҿрген,  оның  азабын  мейлінше  кҿп  тартқан  елде  мұндай  тарихи  маңызды 
тҽуекелге, саяси батылдыққа барудың жауапкершілігі де, жүгі де айрықша салмақты. 
   Осы айтқанымызды жаңарған Қазақстандағы бүкіл елдік деңгейдегі білім саясаты мҽселесіне 
байланысты зерделесек, Н.Ҽ.Назарбаевтың кемеңгерлігі қайраткерлігімен үндескендігін,  кҿрегендігі 
даналығымен  тұтасқандығын  бүгінде  ҽр  тарап  та,  шартарап  та  толық  сезінген.Елбасының 
президенттік қызметінің алғашқы күнінен-ақ елдің назарын аударып, қолдауына ие болған маңызды 
мҽселенің бірі – Қазақстандағы білімді білікті ету саясаты. Біле-білгенге бұл асқан болжампаздықтың 
кҿрінісі.  Ел  егемендігін  баянды  етуде  оқу-білімнің  маңыздылығын  жете  түсінген  Елбасы 
экономикалық жҽне қаржылық қиындықтарға қарамастан, осы салаға тиянақты түрде қолдау кҿрсетіп 
келеді. 

 
82 
Ол  бүгінгі  таңдағы  дүние  жүзінің  барлық  елдерінде  белең  алған  экономикалық  дағдарыс  ҽсер 
етіп отырған жағдайдың ҿзінде білім саласына берілген қаржыны азайтпау жҿнінде Үкіметке тікелей 
тапсырма  берді.  Неге?  Себебі,  кең  байтақ  елімізді  ҿркениет  дамуына  ілестіру  үшін,  қойнауында 
жатқан ен байлықты тиімді игеру үшін қазақ жұрты жаңа заман технологияларын меңгеруі қажет. Ал, 
жаңа заман технологияларын меңгеру үшін білімді, білікті мамандарды молынан ҽзірлеу еш уақытта 
кҿптік етпейтіні сҿзсіз.  
Бүгінгі  жас  ҿскін  –  елімізде  қабылданған  стратегиялық  маңызы  бар  бағдарламаларды  жүзеге 
асыратын болашақ маман. Ол – еліміздің кемел келешегі. Сондықтан, бүгінгі жаһандану үрдісіне үн 
қосып, кезеңдік шектеулікке бармай, томаға-тұйықталмай, икемділікпен, ұтқырлықпен алға жылжып 
келе  жатқан  дүние  жүзі  мемлекеттерінің  білім  жүйелерін  үлгі  етіп,  керек  болса  ҿзіміздің  ұлттық 
мектебіміздің ұлы мұратына сай бұдан ҽрі дамудың жаңа стратегиялары мен бағдарламаларын ұсыну 
кезек күттірмейтін маңызды мҽселенің бірі еді.  
Елбасы  осы  маңызды  мҽселені  дер  кезінде  аңғара  білді.  Міне,  орта  білімді  ақпараттандыру, 
дарынды балаларды табу, оқыту мен оны дамыту, соның алғашқы бастамасы – Президенттік ―Дарын‖ 
бағдарламасы,  одан  кейінгі  тҽуелсіз  еліміздің  жаңа  мамандарын  даярлауға  арналған  1993  жылғы 
―Болашақ‖  халықаралық бағдарламасы  секілді  мемлекеттік  маңызы  зор жобалар  дүниеге келді. Бұл 
бағдарламаның  ҽлі  күнге  жемісті  түрде  жүзеге  асып  келе  жатқандығы  кҿңілге  ерекше  қуаныш 
ұялатады.  
Бүгінде  еліміз  ―Болашақ‖  бағдарламасы  бойынша  жылына  3000-нан  астам  жас  жеткіншекке 
ҽлемнің  ең  беделді  оқу  орындарында  білім  алуға  мүмкіндік  жасап  отыр.  Бұл  –  еліміз  жастарының 
ертеңіне  сенімін  арттырады.  Расында,  білімнің  негізінде  болашаққа  деген  шынайы  сенім  мен  үкілі 
үміт, ҿз халқына деген ізет-құрмет пен қадір-қасиет жатқанын Елбасы жақсы түсінді. Ол тҽрбие мен 
оқу-білімді  егіз  дүние  ретінде  қарастырып,  тҽрбие  арқылы  берілетін  білімнің  болашағы  ҽрқашан 
баянды болатынын назарынан ешқашан тыс қалдырмады.  
Бұл  ретте  ―Қазақстан  –  2030‖  Стратегиясында  Елбасы:  ―Ел  келешегі  жас  ұрпақ  тҽрбиесіне 
тікелей  байланысты‖,  –  деп  айрықша  атап  айтса,  биылғы  жылғы  Қазақстан  халқына  Жолдауында: 
―Елді  жаңғырту  стратегиясын  іске  асырудың  табыстылығы,  ең  алдымен,  қазақстандықтардың 
біліміне,  ҽлеуметтік  жҽне  дене  болмысы,  кҿңіл-күйлеріне  байланысты‖  –  деп  білім  беру  саласын 
дамытудың қаншалықты маңызды екендігіне жұртшылықтың назарын аударды.  
Бұл  орайда  Н.Ҽ.Назарбаев  мектеп  жасына  дейінгі  балаларды  оқыту  мен  тҽрбиелеу,  ―Балапан‖ 
арнайы бағдарламасы, 12 жылдық оқыту моделі, кҽсіптік жҽне техникалық білім беру, жоғары білім 
берудің сапасы, интеллектуалды мектептер, жаңа халықаралық университет сынды бірқатар соны іс-
шараларды саралап алға қойды.[4 
Бүгінгі  таңда  ХХІ  ғасырдың  білім  беру  саласы  негізгі  үш  ерекшеліктен  тұратынын  байқауға 
болады.  Олар:  біріншіден,  адамдар  ҿмір  бойы  алған  білімдерін  жаңғыртып,  дамытып  отырады; 
екіншіден,  оқушының  жас,  ой,  мүмкіндік  ерекшеліктеріне  қарай  білім  беріледі;  үшіншіден,  бүкіл 
білім беру жұмысы халықаралық деңгейде басқалармен қатар, қат-қабат іске асырылады.     Былайша 
айтқанда, білім бҽсекеге сҽйкес, қазіргі кезеңнің талабына сай жұмыс істеуге бағытталады.  
Бұл ерекшеліктер қазірдің ҿзінде бізге байқалып келеді. Мысалы, ақпараттық технология сала-
сындағы жаңалық күн сайын емес, сағат сайын жаңару үстінде. Бұл салада бір сҽт кеш қалу дегеніңіз 
ізбе-із ҿкшелеп келе жатқан бҽсекелесіңе орын беріп, жолдан ығысып, шығып қалу деген сҿз. Оның 
маңыздылығы да осында жатыр. Ҿйткені, білімді игеру – айтуға оңай болғанмен, жай шаруа емес, аса 
күрделі құбылыс. Білімді игеру үшін тынбай іздену, үйрену жеткіліксіз, сонымен бірге білім алушы-
ның бейім-қабілетін білу керек, сонда ғана белгілі бір нҽтиже шығатынына сенуге болады. Ҽйтпесе, 
тҿгілген тер де, кеткен шығын да, бҽрі бекер. Бейім демекші, оның тасасында табандылық пен құш-
тарлық,  батылдық  пен  ҿз  құнын  білетін  алғырлықтың  жасырынып  тұратыны  белгілі.  Ойымыз 
жұртшылыққа түсінікті болу үшін, оны үлкен кеңістікке алып шығып дамытуымыз қажет. 
Халықаралық деңгейдегі білімнің басты бір ерекшелігі  – күшті нарықтық бҽсекеге қажет кадр 
даярлау ісі болса керек. Осы тұста ―12 жылдық мектеп‖ моделін енгізу мҽселесіне байланысты бірер 
сҿз айтқан жҿн секілді. Ҿкінішке орай, біз осы кезге дейін 12 жылдық білім беруге ҿтудің түпкілікті 
мҽнін,  ҽлеуметтік  мағынасын,  Қазақстан  қоғамы  үшін  тарихи  тағдырлық  сипатын  жалпыұлттық 
деңгейде түсініп біткен жоқпыз. 
Сол себептен бұл орайдағы қоғамдық санада оған деген кҿзқарастың екі жарылғандығын былай 
қойғанда,  салғырттықтың,  жайбарақаттылықтың  орын  алғанын  да  ашық  мойындауымыз  қажет.  Ең 
алдымен,  бұл  жұмыстың  толыққанды  атқарылуы  үшін  оның  заңнамалық-нормативтік  негізін 
жаңарту,  оны  жеткілікті  түрде  қаржыландыру,  бұл  мектептің  жүйелі  жұмыс  істеуіне  мүмкіндік 

 
83 
беретін материалдық-техникалық база қалыптастыру, 12 жылдық мектептің сұранысына сай келетін 
қажетті оқулықтар, оқу-ҽдістемелік кешендер жазып дайындау жайы алға жылжымай тұрғаны анық.  
Осы  жҽйт    Елбасының  биылғы  жылдағы  халыққа  Жолдауында  тағы  да  сҿз  етілді.  Жолдауға 
сҽйкес  12  жылдық  мектеп  2020  жылы  толыққанды  жұмыс  істей  бастауға  тиіс.  Ал,  Қазақстан 
Республикасы дамуының 2020 жылға дейінгі           Стратегиялық жоспарында нақты кҿрсетілгендей, 
12 жылдық білім беруге кҿшудің мерзімі 2015 жылдан басталуы белгіленіп отыр.[5]  
Осы  мерзім  ішінде  отандық  білім  берудің  жаңа  жүйесіне  кҿшуге  байланысты  барлық  ҽзірлік 
жұмыстары  ҿз  мҽресіне  жетуі  тиіс.  Басқаны  қайдам,  ҿз  басым  Президенттің  ―12  жылдық  мектеп‖ 
моделін  енгізуге  байланысты  бастамасы  жұртшылық  тарапынан  қолдау  тауып,  межеленген  уақы-
тында іске асырылатынына сенімдімін.    
Осыған  орай  Жолдауда  аталған  Астанадағы  ҽлемдік  деңгейдегі  ―Жаңа  халықаралық 
университет‖ жобасы іске асырылды.Бұл университет Елбасы есімімен аталып, жуырда есігін айқара 
ашты.  
Халықаралық  деңгейдегі  университеттің  алдына  қойып  отырған  міндеттері  орасан  зор. 
Айталық, оның білім беру бағдарламасына:  
1) ақпараттық-коммуникациялық технология;  
2) ҿнер жҽне ҽлеуметтік ғылымдар;  
3) инженерлік жҽне технология;  
4) жаратылыстану ғылымдары институттары енеді деп жоспарланып отыр.[6]  
Жоба  ҽріптестерінің  қатарында:  Корея  политехникалық  университеті;  Нью-Джерси  техно-
логиялық университеті, Кент мемлекеттік университеті, Питсбург университеті, ―Айдын‖ Ыстамбұл 
университеті т.т. бар. Бұл аталған жоғары оқу орындарының халықаралық беделі ҽлемге ҽйгілі.Рас, 
кез келген білімнің мақсат-мүддесі болатыны шындық. 
 Біздің  қазіргі  жағдайымыздағы  оның  негізгі  мақсаты  –  елдік  сана  мен  мемлекетшілдік  рухты 
қалыптастыру,  ұлтсыздықпен  күресу,  тҽуелсіздікті  баянды ету  болуы  керек.  Осы  орайдан  келгенде, 
Елбасының  ел  ішінде,  жастар  арасында  жүргізіп  отырған  саясатының  сындарлы  үлгісі  –  ұлттық 
тҽрбие  мҽселесіне  қатысты.  Ҽрине,  ҽр  ұрпақ  ҿз  заманының  проблемасын  ҿзі  шешуі  керек  екені 
ҿзінен-ҿзі түсінікті.  
Шындығында,  кез  келген  қоғамдық  дамудың  ҿзі  бір-бірімен  шығармашылық  ықпалдасудың, 
ҿзара  баюдың,  біртұтас  дүниенің  кҿптүрлі  жақтарының  ҿзара  кірігуі  арқасында  жүзеге  асады.  Ал, 
басқа  жағдайда  қанша  қаласаңыз  да  кҿптүрлілік  дамымайды,  керісінше,  ыдырауға  бейім  тұрады.            
Расында, қандай халықтың да тҽрбие негізінде адамға деген сенім мен құрмет, мейірім мен шапағат, 
сыйластық пен түсіністік жатады. Жастардың тҽрбиесімен айналысатын ұстаздар ҿз ұстанымын осы 
мақсатты іске асыруға пайдаланса, онда елімізде бейбітшілік пен бірлік, ынтымақ қашанда қанатын 
жайып тұратыны сҿзсіз. 

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: