Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы

 
279 
______________________________ 
1.Тҿлебиев Ҽ. Сурет сала білесің бе?  - Алматы, Ҿнер, 1990,-48 бет 
2.Ақышев К. Қазақстанның кҿне - Алматы, 1983 
3.Мұқтарұлы С. Шоқан жҽне ҿнер - Алматы, 1985 
4.Мекішев Б. Ҽлемнің жеті кереметі - Алматы, 1987  
 
Аннотация.  В  статье  «Умение  рисовать  –  это  искусство»  Маркабая  Керимбекова,  кандидата 
филологических  наук  и  препадавателя  Серика  Керимбекова  был  представлен  опыт  работы 
С.Жамансариевой препадавателя средней школы №30 города Тараза. 
Annotation. In article «»Drawing is of Markabai Kerimbekov, who is k.Ph.n. and Serik Kerimbekov, who is 
teacher, was shohen S.Zhamansarieva‘s experience.She is a teacher of secondary school №30 in Naraz. 
 
 
Ж.М. Курумбаева 
 
КУЛЬТУРНОЕ НАСЛЕДИЕ КАЗАХСКОГО НАРОДНОГО ТАНЦА 
И ЕГО РОЛЬ В  ОБРАЗОВАНИИ 
 
УДК 7.067.26 
 К 93 
 
Важнейшей проблемой плюралистической постсовременной культуры является поиск согласия,  
когда  от  «привития»  определенных  принципов  следует  перейти  к  воспитанию  у  человека 
способности  самому  формировать  свое  мировоззрение.  А  для  этого  необходимо  освоение 
культурного  наследия.  Освоение  культурного  наследия  должно  быть  направлено  на  понимание, 
формирование  чувства  причастности  к  опыту  иных  исторических  эпох,  иных  культур.  Перед 
человеком  должно  раскрыться  всѐ  многообразие  человеческого  культурного  наследия,  что  само  по 
себе имеет огромное воспитательное значение, способствует формированию уважения к творческому 
гению  человека,  Особо  речь  должна  идти  о  возрождении  интереса  к  народным  танцам,  как 
художественной энциклопедии социальной жизни этноса. На хореографическое  образование должна 
быть  возложена  задача  «собирания»  культурной  целостности,  формирования  целостной  личности, 
обладающей собственным мировоззрением. «Нынешнее состояние культуры может быть понято как 
почва  для  формирования  нового  представления  о  человеке.  И  задачи  образования,  на  наш  взгляд, 
невозможно переоценить: это, фактически, единственный институт современного общества, по самой 
своей сути призванный сформировать человека, способного решить поставленные задачи».  
Казахский  народно-сценический  танец,  являясь  одной  из  граней  культурного  наследия,  
занимает  особое  место  в  культурной  деятельности  нашей  страны  и  является  неотъемлемой  частью 
хореографического искусства.  
Основоположник казахского народного сценического танца Д. Абиров утверждал, что у казахов 
есть прекрасные народные танцы. «Ведь казахская  народная хореография известна с давних времен 
вопреки иным утверждениям. Вспомним изображение танцевальных сцен в наскальных рисунках, в 
описаниях  русских  путешественников,  напоминает  о  них  и  казахский  эпос..».  Часто  он  ездил  по 
деревням и аулам, где по крупицам собирал элементы казахской народной хореографии. 
Им  собраны  материалы  по  народной  хореографии  со  стилизацией  с  профессиональным 
искусством танца. Они применялись в постановке танцевальных сцен, в частности, в опере «Биржан 
и  Сара»,  других  работах.  Они  описаны  в  книге  «Казахские  народные  танцы».  В  своих  трудах  Д. 
Абиров  разводит  понятия  «казахский  народный  танец»  и  «казахский  народно-сценический  танец». 
Он  утверждает,  что  «современные  казахские  танцы,  которые  мы  видим  со  сцены  в  исполнении 
самодеятельных  и  профессиональных  коллективов,  являются  сочиненными  и  поставленными 
профессиональными балетмейстерами, поэтому они называются народно-сценическими танцами, то 
есть на основе народных. Как быть, если танец вошел в быт как неотъемлемый язык народа? Если его 
не возрождать целенаправленно, то он, безусловно, как вид искусства и как форма выражения души, 
обречен на забвение. Допустить это преступно».  
Д.Абиров систематизировал разрозненные сведения о казахском народном и сценическом танце 
и  пришел  к  выводу,  что  танцевальный  фольклор  казахского  народа  имеет  древние  корни,  что  у 
казахов  были  массовые,  хороводные,  сольные  танцы.    До  нас  дошли  в  основном  танцы  для 
исполнения  отдельными  танцорами.  Из-за  маленького  помещения  юрты,  танцы  отличались 

 
280 
неразвитостью пространственного рисунка. Содержание танца исполнители передавали посредством 
ритмизированных  движений  рук,  плеч,  корпуса,  ног,  с  помощью  которых  они  изображали  повадки 
животных,  птиц,  характеры  людей.  Все  это  составляло  сложную  гамму  самобытного  танцевально-
пластического языка казахского народа. Но народные танцы никем не изучались. И только в 40-ые 
годы появляются описания казахских танцев, созданных в театре  казахскими режиссерами. А затем 
начинается  период  изучения  казахского  танцевального  фольклора,  который  становится  основой 
казахского казахского народно-сценического танца. 
За годы  в Республике Казахстан были созданы и обнародованы два документа  – «Концепция 
социально-культурного  развития»  (1993)  и  «Концепция  этнокультурного  развития»  (1996).  В  этих 
документах  рассматривались  проблемы  наиболее  перспективных  путей  преобразования  системы 
развития  национального  творчества.  На  первый  план  в  этих  концепциях  выводится  проблема 
формирования  этнокультурного  образования  (1996),  рассматриваются  вопросы  формирования 
этнокультурных знаний у будущих специалистов. Основные методологические положения указанных 
концепцией  и  полной  мере  применимы  и  к  хореографии,  особенно  к  активизации  познавательной 
деятельности при обучении казахскому народно-сценическому танцу. 
Почти  все  учебники  по  теории  и  истории  хореографического  искусства  в  своѐ  время 
создавались на основе Европейской хореографии.   В  настоящее  время  нельзя  ограничиваться  лишь 
историей  западно-европейского  танцевального  искусства.  Настало  время  обратить  внимание  на 
национальные особенности казахского народно-сценического танца. 
Во  многих  казахских  танцах    можно  найти  признаки  древних  народных  обычаев  и  обрядов 
(беташар,  бҽдік,  жар-жар,  жоқтау,  қоштасу,  қыз  кҽде,  шілдехана),  игры  (алтыбақан,  қыз  ойнақ, 
қынаменде, ортеке, судыр-судыр), айтысы акынов и ораторское мастерство.  
От  движений,  запечатленных  в  наскальных  рисунках  до  современных  модифицированных 
виртуозных  танцев,  казахский  народный  танец  претерпел  многовековую  историю,  об  истоках 
которой свидетельствуют  петроглифы о танце.   
Дальнейшее  развитие  казахского  танца  связано  с  именем  Шары  Жиенкуловой  -  первой 
профессиональной  танцовщицы.  Обогащение  новыми  движениями,  танцевальной  пластикой 
принадлежит  Шаре,  создавшей  более  40  танцев,  некоторые  из  которых  и  по  сей  день  являются 
своеобразными образцами национальной хореографии. 
Особую  роль  в  развитии  казахского  нароно-сценического  танца  сыграла  балетмейстерская  и 
педагогическая  деятельность  народного  артиста,  профессора  Д.  Абирова.  Своеобразными  компо-
зициями,  раскрывающими  богатство  казахской  национальной  пластики,  являются  танцы 
«Алтынай» Е. Брусиловского, «Бес  кыз» (пять девушек), «Балбраун» Курмангазы, «Утыс би» (танец-
состязание)  М.  Тулебаева,  «Кара  жорга»  (черный  иноходец)  и  другие,  вошедшие  в  репертуар 
профессиональных и самодеятельных коллективов республики.  
Выдающийся балетмейстер  3.  Райбаев   передал  в  казахских  танцах  особую  тонкость  движений 
рук,  темперамент  движений,  богатство  танцевальной  пластики:  «Праздничная  сюита»  (из  оперы  М. 
Тулебаева «Биржам и Сара»), «Девичий лирический танец» Н. Тлендиева,  «Шолпы» (Еркембекова), 
«Салтанат би» и многих других.  
Неповторимый  колорит  танцевальной  пластики  несут  в  себе  казахские  сценические  танцы 
«Акку»,  «Ынгайток»,  «Шернияз»  в  постановках  балетмейстеров  Б.  Аюханова,  М.  Тлеубаева,  Ж. 
Байдаралина.  
Первое место в возрождении древних традиций танцевальной пластики в 80-е годы XX столетия 
принадлежит балетмейстеру О. Всеволодской-Голушкевич, которая создала более 20-ти танцевальных 
композиций.  В   ее  постановочных  работах  отмечается    глубина образов, идейное содержание танцев. 
Она воссоздает  картины  древнего  быта,  придавая  своим  танцам  особый  национальный  колорит,  не-
повторимость  танцевальной  лексики,  оригинальность  хореографического  решения  и  истинную 
народность   
Очень интересны и разнообразны бытовые танцы («Кииз-басу» - процесс кошмоваляния, «Орнек 
би» — танец ткачихи, «Шалкыма» — танец на  учебно-методические пособия «Казахский танец, методика 
его преподавания» балетмейстеров и педагогов Г. Орумбаевой, А. Калеловой,  появляется исполнение на 
сцене фольклорного казахского сюжетного танца  в  исполнении Т. Изим и У. Макан. Их творчество 
несло в себе эстетическое восприятие характеров, нравов, обычаев и традиций этноса. 
Формируясь,  на  протяжении  долгого  исторического  времени,  национальная  хореография 
выявила целую плеяду выдающихся деятелей — хореографов, исполнителей, от самоучек-универсалов 
до профессионалов. 

 
281 
Кризис  национального  самосознания,  утрата  ценностных  ориентиров  у  многих  граждан 
Казахстана, характерных для эпохи глобализации, породили важнейшую задачу сегодняшнего дня  - 
воспитание  национального  самосознания.  Уникальным  и  органичным  ресурсом  в  решении  задачи 
воспитания  национального  самосознания  является  народная  традиционная  культура,  выполняющие 
функции  социальной  ориентации,  обеспечивающие  консолидацию  общества  и  помогающие 
восстановлению  культурной  преемственности  и  этнической  идентичности.  Начавшееся  в  регионах 
возрождение  традиционной  народной  художественной  культуры,  способствующее  воспитанию 
национального  самосознания,  рассматривается  сегодня  как  государственная  политика.  В 
современном  мире  человек  является  носителем  целого  набора  идентичностей  —  культурной, 
этнической, профессиональной, конфессиональной и т.д.   
Задачи  и  критерии  подготовки  профессиональных  танцовщиков,  формирование  у  них 
профессионально  значимых  качеств  в  специализированном  вузе  должны  быть  скорректированы  с 
учетом современных условий развития танцевального искусства. Тогда можно будет надеяться, что 
хореографическая  подготовка  избавится  от  проблемы  формализации  обучения.  С  этой  целью,  как 
считают  многие  педагоги-хореографы,  необходимо  пересмотреть  отдельные  аспекты  преподавания 
танцевальных  дисциплин,  чтобы  при  обучении  создать  необходимые  условия  для  развития 
творческой личности. 
В отличие от творчества, нацеленного на создание нового в музыкальном искусстве, в процессе 
хореографического  образования  ставится  задача  пробудить  творческое  начало    в  обучаемом, 
возбудить у него интерес не только к результату, но и к процессу самой деятельности в результате 
занятий  хореографией,  открывающей  для  него  творческую  природу  танца,  пути  и  способы  его 
создания и исполнения.  
Стремительное  развитие  народной  хореографии  выявило  его  высокое  эстетическое  значение, 
как для узкого круга специалистов, так и для массового зрителя. Эстетические закономерности стали 
играть  весьма  существенную  роль  в  функционировании  и  развитии  народно-сценического  танца. 
Эстетическое значение действий, созидающих красоту в танце, в своей основе аналогично значению 
действий,  которые  порождают  прекрасное  в  музыке  или  театре.  Посредством  самих  движений, 
которые  являются  "культурными  ценностями"  они  вызывают  массу  реакций,  как  у  самих 
исполнителей, так и у зрителей. 
Специфическим  профессиональным  качеством  хореографа  является  также  артистизм.  Под 
артистизмом  понимают  способность  особого,  эмоционально-эстетического,  душевного  восприятия 
художественного произведения, его переживание, яркое, творческое по характеру его исполнение.  
Основными  методами,  способствующими  развитию  артистизма,  являются:  изучение 
видеоматериалов,  эмоционально-образный  показ  педагогом  материала  танца,  моделирование 
определенных  музыкально-хореографических  ситуаций,  предполагающих  артистический  отклик 
обучаемого. 
К общекультурным  свойствам специалистов творческих специальностей относят: духовность, 
интеллигентность, а также соответствующие физические данные и психологические характеристики. 
Огромное  значение  при  обучении  хореографии  играет  наличие  у  воспитанников  музыкальных 
способностей и чувства ритма.  
Таким образом, и развитие интереса к культурному наследию этноса, к истории своего народа, к 
воспитанию    национального  самосознания,  и    пробуждение  творческого  начала  у  студентов,  и 
формирование  профессионально  значимых  качеств  танцовщика  реализуются  при  обучении 
казахскому народно-сценическому танцу в активном  познавательном процессе.  
_______________________ 
1.История казахского танца: Учебное пособие/ Абиров Д.. - Алматы: Санат, 1997. - 160 с.  
2.Максимова  А.  Г.  Наскальные  изображения  ущелья  Тамгалы.  Вестник  АН  КазССР,  1959,  №  9,  с. 
109- 110. 
3.Мариковский П. И. О наскальных изображениях в горах Чулак. Вестник АН КазССР, 1956, № 6, с. 
78-79. 
4.Всеволодская-Голушкевич О.В. Баксы Ойыны. -Алматы, 1996, -С.19. 
 
 

 
282 
Б.Қ. Қҧлмамбетов 
 
ТАРИХИ ӘНДЕР МЕН КҤЙЛЕР 
 
ӘОЖ 784.4 (Каз) 
       Қ 71 
                            
Президент  Нұрсұлтан  Назарбаевтың  жылдағы  халыққа  Жолдауында,  яғни  биылғы  бір  жылға 
арналған емес, онда 2020 жылға дейінгі еліміздің стратегия-лық даму бағыты айқындалған. Жылдағы 
Жолдауында  білім  беру  саласы  айырықша  басымдық  беріліп  отырады.  Ел  болашағының  жарқын 
болмағы, ең алдымен, ҽрбір азаматтың білімді де, білікті, кҿкірегі ояу, мҽдениеті жоғары кҿзі ашық 
болуына да байланысты. 
Қазіргі  музыкалық  білім  беру  жүйесінде,  мектеп  сыныптарындағы  тҽрбиенің  мазмұны  Жаңа 
заман талабына сай оқушылардың жалпы музыкалық бағытта-рының негізі болып табылатын тарихи 
ҽндер мен күйлер. 
Қазақстан  Республикасы  тҽуелсіз  мемлекет  болғалы  бері  эканомикалық,  ҽлеуметтік,  рухани-
мҽдениеттік жҽне т.б. үлкен жаңаруларды жүзеге асыруда. Ел басшысы, Н.Ҽ.Назарбаев құндылықтар 
жүйесінің  қоғам  үшін  маңыздылығы  жайлы  зиялы  қауымдармен  кездесуінде:  «Қандай  қиынқыстау 
жағдайда да адамдар үшін ҿзекті болып қала беретін даусыз құндылықтар ҽрдайым болған жҽне бола 
береді.  Қоғамның  адамгершілік  деңгейін  анықтайтын  рухани  байлық  пен  мҽдениет  осылардың 
қатарына  жатады.  Мүмкін  осы  қиындыққа  толы  қым-қуат  жылдары  ҿзіміздің  басты 
құндылықтарымызды сақтап қала білгеніміз біздің басты жетістігіміз болар» - деген. 
Ҽр  халықтың  эстетикалық    дүние  танымы,  кҿркемдік  ҿзіне  тҽн  ҿнер  туындыларымен 
ерекшеленетіні ҿмір шындығы. Ұрпақ тҽрбиесінде, туған хал-қымыздың ұлттық ҿнерін, тарихи ҽндер 
мен күйлерін, оның нҽзікті де кҿркем сырын ұғындыру мектеп тҽрбиесінде баланың ҽсемдікті сүйсіне 
білуге  баулу  құралы  болып  табылуы  сҿзсіз.  Сондықтан,  мектепте  ҿнерге  деген  қызығушы-лықты 
қалыптастыруда халық ҿнері мен мҽдениетінің сан-алуан түрлері жайында қарапайым түсініктер беру 
кҿзделуде. 
Қазақтың  тарихи  ҽндері  мен  күйлерінің  тҽрбиелік  мҽні,    ҿмірдегі  табиғат  пен  ҽсемдікті 
қабылдап  бағалауға,  жҽне  түсінуге,  оқушыларды  қаблеттілікке,  адам-гершілікке,  эстетикалық 
тҽрбиеге баулу. Қоғам дамуының ҽрбір кезеңінде эстетика мен кҿркемҿнер, ҽсемдік пен тоғышарлық, 
трагедиямен комедиялық туралы ҿз ұғым түсініктері қалыптасып, олар жақсылық пен жамандықты, 
ақиқат пен жалғандықты, ҽділдік пен ҽділетсіздік туралы ұғымдармен біте қайнасып отырғаны мҽлім. 
Сондықтан  да  біз  Қазақстан  Республикасы  халықта-рының,  оның  ішінде  қазақ  халқының 
мҽдениетінің,  тарихи  ҽндері  мен  күйлерін,  музыкалық  шығармашылығының  қалыптасу  жҽне  даму 
тарихына азды-кҿпті тоқтала кетсек. 
Қазақтың ұлттық музыкасының тҽрбиелік мҽнінің аса маңызды құралы ҿнер болып табылады. 
Ҿнердің  тҽрбиедегі  ролі  оның  мҽнімен,  оның  ҿзіндік  атқара-тын  қызыметімен  анықталады.  Себебі, 
ҿнер  ҿмірдің  кҿркем  образын  бере  отырып,  адамның  оны  танып-білуіне,  рухани  баюына, 
дүниетанымының  қалыптасуына  себептігін  тигізеді.  Кҿркем  мҽдениеттің  құрамдас  бҿлігі  ретінде 
ҿнер тұтас алғанда рухани мҽдениеттің ҿзегі болып саналады. 
Қазақстан  мҽдениеті  тарихының  тамырлары  терең  жатыр.  Қазіргі  ғылыми-зерттеулердің 
нҽтижелері  қазақ  халқының  дербес  жҽне  бірегей  мҽдениетінің  даму  жолын  ҿте  дҽл  болмағанымен, 
жеткілікті  дҽрежеде  айқын  кҿз  алдымызға  келтіруге  мүмкіндік  береді.  Ғасырлар  қойнауымен  бізге 
келіп  жеткен  кҿркем  шығармашылық  элементтерін  мұқият  салыстырып,  зерттеу  арқылы  халықтың 
рухани ҿмірінің тұтас бітім-болмысын азды-кҿпті жасауға болады. 
Сондықтан  біз  үшін  қоғамның  ҽлеуметтік  дамуына,  қазақтардың  шаруашы-лық  құрылымына, 
жан-ұялық  қатынасына,  қолҿнері  мен  тұрмысына,  дүнитаны-мына,  салт-дҽстүріне,  діни  нанымына 
ғылыми  талдау  жасап  алу  орынды  болып  кҿрінеді.  Ҿйткені  қазақ  халқының  музыкалық 
шығармашылығы ҿзіндік ерекшелігі осы айтылғандармен тығыз байланысты. 
Қазақ  халқы-рухани  зор  байлықтың  мұрагері.  Ежелгі  ата-бабаларымыздың  күмбірлеген  күміс 
күйі  мен  сыбызғы-сырнайдың  үні,  асқақтап  салған  ҽсем  ҽні,  ғашықтық  жырлары,  шешендік  сҿз, 
айтыс-ҿлеңдері  мен  бостандық  үшін  жері  мен  елін  қорғаған  батыр  бабаларымыз  туралы  тарихи 
дастандары ғасырлар бойы ҿз ұрпағын ҿнегелі де ҿнерлі, адамгершілік ар-ожданы жоғары намысқой 
азамат  етіп  тҽрбиелеп  келгені  тарихи  шындық.  Олай  болса,  тҽуелсіздік  туы  желбіреген  егеменді 
еліміздің  болашақ  отансүйгіш  ұрпағын  тҽрбиелеуде,  олардың  бойына  ізеттілік,  қайырымдылық, 

 
283 
кішпейілдік,  ҽдептілік, елін  жерін,  отанын  сүюшілік  секілді  ең  асыл  қасиеттерді, қаны  мен жанына 
сіңіруде осынау ата-бабамыздың салт-дҽстүрлерін негізге ұстансақ, ҿте ұтымды болады. 
Кҿптеген ғасырлар бойы музыканың ауызша дамуы арқылы аспаптық ҿнер қалыптасты. Халық 
музыкасының  бұл  түрлі дҽстүрлі  қазақ қоғамының  аясында  дами  отырып,  кҽсіби  ҿнер  талаптарына 
сай  деңгейге  дейін  кҿтерілді.  Қазақ  халқы  тегінен  ҽнге,  күйге  бай  халық.  Ҽн  салмайтын,  күй 
шертпейтін жан кемде кем. Халықтың ҽртүрлі жиын той думандарында ҽн айтылмай, күй тартылмай 
қалмайды.  Той  бастаушы  ҿлеңмен  құйқылжытып  тойды  ашады,  жыршы  жырын,  домбырашы  күй 
шертеді.  Содан  кейін  кезек  ҽншілерге  тиеді.  Ҽдетте  ҽнді  екі  не  үш  кісі  қосылып  айтады.  Мұндай 
топтан  жеке  дара  шығатын  шын  ҿнерпаз  танылады.  Ал  жас  балалар,  аға,  апаларының  ҿнерлерін 
қызықтап, беріле тыңдап, жаттап алып, қай кезде де дауыстап санасына тоқуды армандайды. 
Қазақ халқының ұлттық музыкалық мҽдениетін зерттеуде басқа халықтардың ғалымдары елеулі 
еңбектер жазды.  
Қазақ халқының ұлттық мұрасы сан алуан. Соның кҿркем бір саласы-музыка болса оны жинап, 
зерттеу ісімен музыка зерттеушілерінің бірнеше буыны айна-лысып келеді.  
Қазақ  халқының  ұлттық  музыкасы  жҿнінде  кҿптеген  деректерде  орыс  ғалымдары  мен 
саяхатшыларының, сонымен қатар журналистердің жазба еңбектерінен табылады. Олар сол кезеңнің 
болмысының  куҽгері  ғана  емес,  дҽстүрлі  ҽндер  мен  күйлердің  ерекшеліктерінің,  мҽн-мағынасына, 
ҽсер  ету  күшін  қағаз  жүзінде  қалдырған.  Сонымен  қатар  ұлттық  музыканың  зерттелуі  тек  орыс 
зерттеушілерін  ғана  емес,  шетел  саяхатшыларын  да  қызықтырғаны  ғылыми  басылымдарда  жарық 
кҿрген  мақалалар  дҽлелдеп  береді.  Қазақ  жерінде  болған  сапарларының  нҽтижесінде  олар  қазақ 
халқының тұрмысы мен мҽдениеті жҿнінде кҿлемді де терең мағыналы деректер маңызы бүгін де ҿте 
құнды дүние. 
Білім  беру  мен  тҽрбиелеу  саласының  түбегейлі  ҿзгеру  жағдайында  ұлттық  мҽдениетке, 
халықтық дҽстүрге, олардың тарихы мен даму жолдарына қайта оралып, кҿркем мҽдениеттің барлық 
мүмкіндіктерін жаңа тҽрбие жүйесіне қызмет етуге жұмылдыру бүгінгі күннің тҽртібіндегі ең басты 
мҽселе.  Ҿйткені  жас  ҿспірімдердің  ұлттық  мҽдениет  пен  дҽстүрлерді  меңгергенде  ғана  жалпы 
адамзаттық  мҽдени  мұраларды  игеріп,  дүниеге  дұрыс  кҿзқарасы,  қоршаған  ҿмір  шындығын 
эмоциялық  қатынасы,  танымдық  ой-санасы  қалыптасатыны  анық.  Ҽр  кезеңнің  педагогикалық 
тҽжірибелерін  зерделей  отырып,  эстетикалық  тҽрбие  жүйесін  жаңаша  қайта  құрудағы  сол кезеңдегі 
тҽн  тұжырымдардың,  балалар  қалаған  кҿркем-рухани  мұралармен  жас  ұрпақты  қауыштыру  ісінде 
қазақтың дҽстүрлі кҿркем мҽдениеті маңызды орын алады. 
    Мектептегі тҽрбие шараларының кең таралған формасы түрлі тақырыптар-дағы ертеңгіліктер 
кештер  ойын  сауықтыру  болып  табылады.  Жастардың  руха-ни  дамуына,  осы  бағыттағы  тҽрбие 
шараларын  парасатты  ҿткізуге  маңыз  беріп  отырған  қазіргі  жағдайда  мектеп  мерекелерін 
ұйымдастыру ісі педагогикалық ұжымдарға ерекше жауапкершілік жүктеліп отыр. 
    Бала  зердесіне  сыныптағы  үйірмелерін  ҿзіндік  ерекшелігі,  оның  ҽдіс-тҽсілдері  мен  амал-
жолдары  бүгінгі  күнде  жалпы  білім  беретін  мектептердің  ҽн-күй  сабағы  тҽрбие  жұмыстарында 
мұғалімдердің мақсаты, жүйелі басшылы-ғымен жүзеге асатындығы анық. 
    Сынып  үйірмелерінің  ҽн  айту,  аспапта  ойнау,  ауызекі  шығармашылық,  сҽн-дік-қолданбалы, 
би,  жеке  ҿнер  түрлері  ретінде  бүгінгі  күнге  дейінге  қалыпта-сып  дамуын  зерттеп,  жүйелеу  оның 
зерттелу  деңгейін  саралап  кҿрсетуге  ҿнертану,  мҽдениеттану,  тарихи  этнографиялық,  ҽдістемелік, 
педагогикалық  кҿркем  ҿнер  түрлерінің  дамуы,  ұрпақтан-ұрпаққа  мұра  ретінде  жалғасуына  кҿркем 
мҽдениеттің мазмұндық ерекшеліктеріне сипаттама беруге ҽсер етеді.  
    Үйірмелерде  ҿткізілетін  сабақтар  балалардың  ынтасын  ҿсіріп,  білімін  тереңдетіп,  балалар 
арасында  достығын  нығайтып,  олардың  танымдық  ой-ҿрісін  кеңейтуге  ҽсері  мол.  Балалардың  бос 
уақтындағы  мҽдени  демалысын  ұйымдастыруда  педагогикалық  ұжымдардың  ғана  емес  сонымен 
қатар  қоғамдық  ұйымдардың  да  ролі  орасан  зор  екенін  айтып  кеткен  жҿн.  Мектеп  мерекелері 
балалармен  кҿп  қыруар  жұмыстың  бір  бҿлігі  болғандықтан,  оларды  бүкіл  тҽрбие  үрдісіне  шебер 
байланыстыруды талап етеді. Яғни, ол мерекелер-дің мазмұнын, кҿркемдік жағынан идеялық – саяси, 
адамгершілік  тҽрбиеге  байланыстылығын  қамтамассыз  етілуі  қажет.  Ҽсіресе  тҿменгі  сынып 
оқушыла-рына  мектеп  мҽдени  іс-шаралары  ерекше  орын  алады.  Осы  секілді  орта  жҽне  жоғарғы 
сынып  оқушыларымен  ҿткізілетін  мҽдени  іс-шара  тақырыптарында,  достық,  ҿнертанымдық 
кештерінің ҽсері мол. 
    Жалпы  біздің  мақсатымыз  Қазақ  халқының  бастан  кешкен  оқиғаларын,  сол  оқиғаға 
байланысты  шығарылған  ҽндер  мен  күйлерін  оқушыларға  жете  түсінді-ре  отырып  жастарды  ҿз 
халқына деген патриоттық сезімін ояту. Жатарға батырлар жырлары мен күйлерін тыңдатып, ҽндерін 
орындата отыра, оқушылады елін, жерін сүюге, отанын қорғауға тҽрбиелеу біздің міндетіміз. 

 
284 
Тарих  –  біздің  ҿткеніміз,  ол  ешқашан  ұмытылмайды  да  жойылмайды.  Біз  ҿткен  ҿмірімізден 
сабақ алып, алға қарай қадам басамыз. Ең алғашқы қазақ хан-дығының құрылуына келетін болсақ, ол 
оқиға Жҽнібек пен Керей батырлардың есімімен тығыз байланысты. 
ХІҮ-ХҮ ғасырда қазақ хандығы құрылды. Осы кезеңдерде Қобланды мен Ер Тарғын жырлары, 
той,  ертегі,  жұмбақтар  дүниеге  келді.  Кетбұға,  Қотан,  Сыпыра,  Асан  Қайғы,  Қорқыт  сынды 
даналарымыз ҿмір сүрген. 
Асан  Қайғы  –  Алтын  Орда  ыдырай  бастаған  кезеңде  ҿмір  сүрген,  Берке,  Ұлы  Мұхамед, 
Ҽбілқайыр  хандары  мен  Керей  жҽне  Жҽнібек  сұлтандардың  заманын-да.  ХҮІІІ  ғасырдағы  Жоңғар 
шапқыншылығында батырлық, ерлік, бірлік басты ұран болды. Бұқар, Үмбетей, Тҽтті Қара, Кҿтеш, 
Қожаберген  жыраулар  ел  бірлігі  мен  батырлықты  жырлады.  Бұл  кезең  қазақ  халқының  есінде 
«Ақтабан шұбырынды, Алқакҿл сұлама» деген атақпен қалды. 
Музыка  пҽні  мұғалімі  –  қазақ  халқының  басына  түскен  нҽубҽтті  білдіретін  «Елім-ай»  ҽнін 
оқушыларына орындату ҿте орынды деп білеміз. 
ХІХ  ғасырдағы  орыс  отарлауы  Сүйінбай  Аронұлы,  Дулат  Бабатайұлы,  Махамбет,  Шернияз 
жыраулар  орыс  басқыншылығына  қарсы  халықты  үндеді.  Құрманғазы,  Дҽулеткерей,  Тҽттімбет, 
Қазанғап сынды күйшілер ҿз шығармала-рына халық ерлігін арқау етті. 
Жалпы  қазақ  халқының  сан  ғасырлар  бойы  рухани  ҿмірінің  айнасы  болған  дҽстүрлі  ҽн  күй 
аспаптық  ҿнерінің  кҿптеген  үлгілері  топтастырылған.  Дҽуіріне  сай  тҿл  жазуы  болмаса  да,  ата-
бабаларымыз  орта  ғасырдың  ұрпағына  ұлан-ғайыр  сарқылмас  қазына  қалдырған.  Кҿшпелі  халық 
ҿзінің  тіршілігі  мен  тұрмыстық  ерекшеліктеріне  байланысты  ҿнердің  соған  сай,  лайықты  түрлерін 
рухани азық етті. Қазақ халқы үшін ол музыка мен поэзия болды. Ҿнердің бұл түрлерінде халықтың 
сан ғасырлық ақыл-ойы, парасат-пайымы, ҿмірге кҿзқарасы мен наным-сенімдері арта түсті.  
Соңғы  уақытта  музыка  зерттеушілеріміз  дҽстүрлі  ҽн  мен  аспаптық  музыка  мҽдениетімізді 
зерттеп,  зерделеуге  деген  ізденісі,  ынта-ықыласы  айтарлықтай  ҿсіп  отыр.  Бұл  салада  жарық  кҿрген 
еңбектердің басым кҿпшілігі кҿптеген күйшілер мен ҽншілердің ҿмір мен шығармашылығы. 
Халқымыздың  жинақтауында  музыкалық  мҽдени  мұрасының  біршама  нұсқаларының  басын 
қосып, сипатына қарап жүйелеп, топтастырылуға талпы-ныс жасалуда. Осыған байланысты аспаптық 
музыка ҿнеріміздің жетекші салалары-қобыз, сыбызғы жҽне домбыра ҿнерінің үздік үлгілері болып 
табылады.  Бұл  үш  аспаптың  кҿптеген  ғасырлар  бойындағы  тарихи  тағдыры  ҽр  түрлі  болуына 
байланысты, шағын  мақалаларда  домбыра,  қобыз,  сыбызғы  күйлерінің  эволюциялық  дамуы  туралы 
сҿз  қозғалуда,  олардың  халық  ҿмірінде  алатын  ҽлеуметтік  орны  жҽне  сол  күйлерге  тҽн  негізгі 
музыкалық-стилистикалық заңдылықтарды ашып кҿрсету жағынан кҿп кҿңіл бҿлінуде. 
Ғасырлар бойы қастерлі тұмардай сақталып, бүгінгі күнге жеткен халық ҽн күйлері музыкалық 
мҽдениетіміздіңең  байырғы  үлгілеріне  жатады.  Ҿйткені,  бұл  ҽн  күйлердің  түп-тамыры  ежелгі  салт-
санамен  ұштасып,ұғым-түсінікпен  астасып  жатыр.  Олардың  кҿпшілігінде  бағзы  замандарындағы 
мифологиялық наным-сенімдердің таңбасы, ізі күні бүгінге дейін сақталынған. 
Ҽн  күйшілер  шығармашылығы  мҽдени  дамудың  анағұрлым  биік  сатысын  танытады.  Қазақ 
музыка  мҽдениетінің  биік  деңгейге  кҿтерілгені  соншалық,  оның  күйшілік  жҽне  ҽншілік  ҿнерінде 
кҽсіпқойлық дҽстүр пайда болып, қалып-тауда. Қазақтың ұлттық мҽдениетінің ҿсіп-ҿрбу жолындағы 
асқарлы  кезең  халықмузыкасындағы  авторлық  шығармашылығының  оқшаулана  шығып,  бой 
кҿтеруінде. 
    Кҽсіпқойлық  дҽстүрдің  ҿркендеп  дамуы  ХіХ  ғасырда  шыңына  жетті.  Дүниеге  кҿптеген 
дҽулескер  күйші-сазгерлер  келді.  Олардың  ҽрқайсысы  орындаушылық  ерекшеліктері  мол  ҿзіндік 
мектеп  қалыптастырып,  ҿнерімізде  айшықты  із  қал-дырды.  Сондықтан  ҽр  ҽнші  күйші  сазгерлердің 
шығармашылық  бет  бейнесін,  ҿзіндік  ерекшіліктерін  кҿрсету,  олардың  дҽстүрлі  мҽдениетіміздегі 
алатын орнын анықтау болып табылады. 
     Халық 
ҿнерінің  классикалық  үлгілеріне  айналған  Құрманғазының  «Сары-арқа», 
Дҽулеткерейдің  «Жігер»,  Қазанғаптың  «Кҿкіл»,  Динаның  «Ҽсемқоңыр»  тҽрізді  күйлері  енгізілген. 
Сонымен қатар жарық кҿрген Байжігіт, Боғда, Мҽмен шыармалар мен Қазанғаптың «Жұртта қалған», 
Динаның  «Қарақасқа  ат»,  Сүгірдің  «Майда  қоңыр»  күйлері,  Сағынтай  орындаған  қобыз  күйлерінің 
жаңа  түрлері  мен  Кҽлек  пен  Мүйімсаттан  жазылып  алынған  сыбызғының  сирек  естілетін  күйлері 
кітап құндылығын арттыра түсті. 
  Мұндағы  біздің  мақсатымыз  -  ҽнші  күйші  сазгерлердің  жолын  қуып,  ҽн  күйле-рін  сақтап, 
бүгінге табыс еткен ең таңдаулы орындаушылардың есімін оқушыларға таныстыру. 
    Қазақ  мектептерінде  ҽн-күй  сабағын  беруде  қазақтың  музыкалық  ҿнерін  ғана  үйретіліп 
қоймай, тілімен қатар халықтың ҿнер, ҽдет-ғұрып, мҽдениет, салт-санасына негізделіп мҽн салу күй 

 
285 
тарту,  айтыс,  терме,  жыр,  жырлау  секілді  дҽстүр  мен  музыкалық  қызығушылықты  қалыптастыру 
болып табылады. 
Қорыта  айтқанда,  қазақ  мектептерінде  басқа  пҽндермен  қатар  ҽн-күй  пҽнінің,  оны  жүргізетін 
мұғалімнің  оқушыларды  жан-жақты  тҽрбиелеуде  атқаратын  мақсаттары  мен  орны  артық 
болмаса,ешбір кем емес екендігін дҽлеледей білу. 
______________________________ 
1.Музыка ҽлемінде  журнал. 
2.Райымбергенов А. Күй қайнары. Алматы «Ҿнер» 
3.Жұбанов А.Қ. Ҽн-күй сапары. Алматы «Ғылым» 
4.Момынұлы П. Музыкалы-эстетикалық тҽрбие. Алматы.   

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: