Тасқында, тау суындай, көңіл жыры, Қазақтың сусындасын ойы қыры
жүктеу/скачать 172,38 Kb.
|
zhansgrov-lager
| Қара күш
Аттары келіп болып астағы елдің, У – шуы басылды әбден Ерейменнің. Төгілді ас Жыландының жырасына, «Ақанның атыпты, - деп, - Құлагерін!» Жиылды жұрт басына Құлагердің Тұлпардың топыр басты жатқан жерін. Жат жаудың жаны ашымас, бауыры тас Ішінде уанбады жылап Серің. Ақанға ешкім «қой!» деп, айта алмады. Ер көңілін еңіреген қайтармады. Жазықты сияқтанып жанның бәрі, Жанына жақындауға бата алмады. Дұспаны тұрды ішінде, ұялмады, Досы да бірге жылап, қия алмады; Үстіне жұрт жиылып тұрғанында, Күңренген дауысын Ақан тыя алмады: «Құлагер, Ақаныңды , басты, ,сы барған сайын арылмас – ты. Сан жүйрік, сан тұлпарды мінсем – дағы, Құлагер енді маған табылмас – ты! Бай – бай – бай… Құлагер, атаң тұлпар, анаң сұңқар, Соғып ем семізінде сегіз арқар. Серігім, жанымдағы жақсы көрген, Күйгің, қайран атым, қайтсем тарқар! Құлагер, атаң тұлпар, анаң сұңқар, Соғып ем семізінде сегіз арқар. Сен едің жан атым да, қанатым да, Табылмас енді маған сендей тұлпар! Құлагер, жас күніңнен тайым едің, Солқылдақ тауға біткен қайың едің. Бәйгеге Құлагерді қосқанымда, Бір тайпа ел бәйгесіне байып едің! Құлагер, жас күніңнен құнаным – ай, Сүйегің, еті таза бұланым – ай! Қасыңнан бөлек жерге жатпаушы едім, Айырылып Ақан сенен, қуардым – ай! Әкесі Құлагердің жастан соқыр, Бай – байлап басыңда ұстап Ақан отыр. Қуанған Құлагердің өлгеніне Молдасы сауысқанның құран оқыр! Қарағым, шабушы едің, Құлагерім! Салбырап саптыаяқтай төмеңгі ернің; Атығай, Қарауылға бәйге әперген, Айырылдым сенен не ғып, ардагерім?! Құлагер бәйге шапсаң бала мінген, Астына ат көрпесін сала мінген. Асына Ақылбайдың қосқанымда, Алып ем бәйгесіне қаймалы інген. Құлагер шапсаң бауырың жазылатын, Жерошақ тұяғыңмен қазылатын. Құшақтап қу далада қалдым жылап, Жазым боп жау қолынан жалғыз атым! Құлагер, қуанышпен қосып едім, Алдыңнан үмітпенен тосып едім; Жиылып Арғын, Найман қарағанда, Тіл мен көз тиер ме деп, шошып едім... Құлагер, қуанышпен қосып тұрдым, Қоссам да қауіптеніп шошып тұрдым; Қылмаған көзден таса, Құлагер – ай! Қайтермін, бір қарақшы тосып ұрдың... Құлагер құлынынан досым еді, Баспанам – тауға тіккен қосым еді. Қандай сор Ерейменге айдап келген?! Қазаңның жеткен жері осы ма еді?! Қыстауым Сырымбеттің жел бетінде, Мың қарғыс, сені өлтірген жендетіңе! «Алыс жер, апарма!» - деп қақсап еді, Қарармын енді қалай ел бетіне... » Ас елі, арыс ұлы «қой-қойлады», Қойсын ба Ақан оңай, ойбайлады... Жылатып жиын жұрттың қақ жартысын, Зарында Құлагердің бай-байлады. Жатқанда отқа күйіп Ақан жаны, Керек пе Құлагердің не болғаны? Ұрған кім Құлагерді, ұры қайда? Өлер ат өлді, ұрыдан не шығады? Ақанды қандай адам қойдырады? Бала да көзі іскенше көп жылады. Сол жерде жиылған жұрт анталасып, Тексеріп төрт баладан сөз сұрады. Түрілді, анталап жұрт, ел құлағы, Ортаға төрт баланы алды-дағы. Ішінде сол топырдың дұспан да бар, Деп тұрған: »Ат жығылып өлді дағы!» Құлагер құлаған жоқ, жау қас қылмай, Ұрған жау тұрған шығар, албастыдай. Қанды қол жасырынып жүрген шығар, Қорадан қойды жарған кәр қасқырдай. Қарлықты Ақан даусы жылай-жылай, Түптеді, топырлап жұрт сұрай-сұрай. Балалар өз көргенін айтып шықты, Халық ашты қанды қолды күмән қылмай. Тек бала ат,киімін танып қалды, Жұрт оны ойға алып анықтады. Ақбоз ат, қара киім, Көктұйғын ат... Барша жан Батыраштан қауіптанды. Болды деп Батыраштан жұрт ұйғарды, Берместен Көкке бәйге көпке салды. «Ұрыңды ұстап тұрған алып кел!» деп, Бопсалап, Батыраштар шала таңды. Батыраш селкілдетті көк сақалды: «Бір жылқы жығылды да, өлді ажалды, Осыған ұры бізді қыласың!» деп, Күш айтып, Керейлерге зікір салды. Қарғады мұны халық, азарлады, Әркім-ақ тұс-тұстан бажаңдады: «Кесілсін ердің құны Құлагерге!» «Тартатын тоғыз айып сазаң бар-ды!» Осындай сөздермен ел киіп кетті, Қалың жұрт қадала айтып кәрін төкті. Қазақтың елі-жұрты күңіреніп. Үстіне қанды қолдың бұлттай шөкті. Жұрт мұнда тыңдаған жоқ биді, бекті. Теңіз кеп тасығандай толқын кетті. Ақырып тұс-тұсынан долданды жұрт, Ызалы басу қиын болды көпті. Қылмысқа, қиянатқа мұндай айқын Күңіренді ел Ақанды танымайтын. Не шалдар шіміркеніп селкіл қақты, Жігіттің даусы шықты жарқын-жарқын. Ашу, кек,күңкіл басты елдің артын, Ел шулап, қыр күйініп, қарғап қатын. Тітіркеп жұрттың жаны күйіп кетті, Атқызып отыра алмай аяулы атын. Арғынның Алтайынан болса-дағы, Жауызды ел қорғамады, қоршамады. «Құран соқ, Құлагерді соқпағанға!» - Деп халық Батырашты қоршалады. Шаң болды Қусақ көлдің көк жайдағы, Шу болды Жыландының боз ойнағы. «Қорладың сүйегімді!»- деп сіресті, «Асымды бүлдірдің!»- деп Керей жағы. Күйінді бұл қорлыққа Керей жағы, Кіжінді Керейдің де ,жағы. Ашынды ашу қысып азаматтар, Күңіренді Ерейменде ел аймағы. «Ақанды білмесе де, халық бармыз, Қайтуға ол ырзалықпен ынтызармыз. Шапқанда бізді келіп мұңын елі, Біз сонда бұл қылмысқа не қыламыз? Жылатқан жолаушыны жүрген жалғыз, Біз қазақ шыдамаймыз бұл қорлыққа». Ұрыға азу басып іздеді жұрт: «Қолға бер, Құлагердей қызылдаймыз!»... Үлкен шу бітпес, жанжал болды бұл іс, Демей тұр батырашты қазақ дұрыс. Күңірентіп кең даланы кешкі кеңес, Болмады сөз байланып қырда тыныш. Кеулесіп Керей, Арғын- сендей сүріс, Болуға айналып тұр үлкен ұрыс. Алмады Алтай жағы мойнына, Айңақсыз әлсіреп тұр айқын қылмы. Болмайтын Батыраш бір көк айыл шал, Оның да жігітіне жер қайысар. Тентек өр, тұқымынан теріс азу, Алтайда аю пішінді адам шығар. Жатқанда Ақан атқа күңіреніп зар, Бұқара шулағанда болып ұлар; Оқастың оязбенен қасынан кеп, Тепсінді тұрған көпке Батыраш шал: «Е, Керей! Азған Арғын, Уақ, Найман! Сендерде ненің буы қоқырайған? Өлді деп қарауылдың бір жылқысы, Ұраны қанды мойын таптың қайдан? Аулақ тарт, атың басын Алтайымнан, Келмейтін Керей-серей бақайымнан. Жала қып, барымтаға бәйгемді ұстап, Жеріңді көріп тұрмын бата айырған! Мойныма ат өлімін болсаң қойған; Бір жылқым Қарауылдан тартып сойған! Кесіп ал күшің болса кұлағымды, Әйтпесе болғаның не сонша ойран? Күшіңді көрем бәйге бермей қойған, Тартылар өз табағың астан, тойдан. Шыдап көр қонысында тыныш отырып, Есемді ел шапсам да алмай қойман!» Осыны айтып көк шал селкілдеді, Керейлер жым боп қалып, желпіндеді. Батыраш осыны айтып шіренгенде, Жұрт тарқап бара жатқан секілденді. Бытырап, ырың-жырың көптін көңілі, Басылды Қусақ көлдің көпіргені. Құшақтап Құлагердің әлі басын, Ақанның басылған жоқ өкіргені. Желпінтіп жетелеген Тұйғын көкті, Алтайлар топтан бөлеқ тұрған шеткі, «Бәйгемді барымта ұстап отыршы!»-деп, Керейге кіжінген шал жүріп кетті. Онымен Оқас тағы бірге кетті, Шабдан да Алатауға бұрды бетті. Ойран ел, өлген атпен жұмысы жоқ, Ояз да ылаулаған атын жекті. Сонымен сол кеткеннен бұрылмады Қайтқан жан құмырысқадай қыбырлады. Өзара өлген атты аңыз қылып, Таралды алды-артына рулары. Тек қана қалған бір топ дуылдады, Қарғадай жемтіктегі шуылдады. Шырқырап Ақан отыр ат басында, Шығарып шерлі даусын құлындағы. Ат шіркін, елге дәулет, ерге санат, Ат шіркін, елге қайрат, ерге қанат. Жарлының жалғыз аты жазым болса, Қалмай ма жарымжан боп, жерге қарап? Аттың азала әні Күн батты, көлеңке алды Арқа жерін, Кешкі жел жыбырлатты Қусақ көлін. Қоштасып Құлагерге күңіренді Ақан, ,ртып қасындағы қалған елін. «Қош, енді қалдың кейін, Құлагерім! Тұрмадың, жығылғаннан жылап едім. Жалғанда саяқ жүріп таяқ жедім, Көретін күнім шығар бұ да менің... Бай-бай, бай-ай, Бай-бай, бай-ай... Құлагер, қоштасқаным ел алдында, Жемтігің қалды сенің Жыландыда. Айырылып жанындағы жалғыз сенен, Қайтты иең, тұрмаған соң жылады да. Құлагер, жаннуарым, пырағым-ай, Қалдың-ау Ерейменде шырағым-ай! Сенікі, менікі емес, қарға, құзғын! Оқи бер Құлагерге құранынды-ай... Көзіңнен айналайын тостағандай, Қияр ем сені не ғып тастағанға-ай; Басынды итке неге иіскетейін, Ерте-кеш құшақтамай жас баламдай! Құлагер, қош-қош атым, жолдасым-ай! Мен білдім түнесем де тұрмасыңды-ай. Тигізбей топыраққа жоғары іліп Сақтармын өле-өлгенше қу басыңды-ай». Соны айтып Құлагердің басын кесті, Көрген жан: «Қайтсын шіркін,асыл!»-десті. Достары: «Қайран ер-ай, обал-ай»лап Қастары: «Сол сыйымен барсын»-десті. Алда бас, арт жағына ұл мінгесті, Бәйгені өзге қалған жан үлесті. Бір салып атты бұтқа Ақан сері, Жамылып жүріп берді қоңыр кешті. Жеделдеп жетім ұлмен жүріп кетті, Ұйқысыз ұзақ таңға бүлкілдетті. Ұзын жол, жұлдыз жарық, жазғы түңді, «Құлагер» деген әнімен күңіреңті Әнімен шығаруға ішкі дертті, Шырқатып ашы үнімен шерін шертті. Болады салған әні су сепкендей, Сөндіре алмаса да жанған өртті. Ащы зар, ауыр шері айғайлатты, «Құлагер» айтқан сайын , ойлатты. Ұйқышыл, керең қырға маза бермей, Күрсінтіп соқыр түңді бай-байлатты. Шер дауысы ен далада шықты қатты, Түң, дала, ел төсекте тыңдап жатты. Құлақ сап қырда қоян, қорада қой, Жылқылар жайылысты ішін тартты. Бесікте бала оянып, ұйып қапты, Кемпір, шал жамбасына зарлы үн батты. Қыз, келін қой күзеткен айтақтамай, Түңгі ауыл зарлы әнді тыңдап жатты. Зарлатты, аңыратты, жорғалатты, Күйік ән көкке серпіп, сорғалатты. Азалы, ащы дауыс зарлағанда, Жұрт бірге жоқтап жатты өлген атты. Бай-байлап «Құлагер» ән бебеу қақты, Талда құс, белдеулерде бедеу қатты. Зарлы әнін «Құлагердің» жылқышылар Сүйеніп құрығына тыңдап қапты. Жолшыбай жол көп елді аралатты, Бұрылмай бас өңгерген баран атты, Керең түң кең даланы күңіреңтіп, Бай-байлап «Құлагерге» бара жатты. Көргенде Көкшетауды дерті қатты, Жүрген жер Құлагермен жанға батты. Кетер түң Құлагердің жатқан жерін Құшақтап, жер бауырлап, жылап жатты. Тау мен тас жоқтағандай Кер құла атты, Бар бұлақ көлге суын бауырымдатты. Кірсіз жер, кінәсіз жел жылы ұшырап, Құланның қазасына көңіл айтты. Ардақтап ат байлаған бір ағашын, Қастерлеп Құлагердің ілді басың; Аңырап ағыл-тегіл боп отырды, Көзінің омырауына құйып жасын. Көкшенің күіндіріп тауын, тасын, Күңірентіп сай-саласын, көлдің басын; Ат жанды, аяулы аттың иесі Ақан, Жоқтады жуанбастан кер Құласын. Кей-кейде жауын болып, жылап ақты, Кей-кейде дауыл болып соқты қатты; Кей-кейде күңіреніп, көлдей толқып, Кей-кейде қу ағаштай құлап жатты. Кей-кейде әнге шырқап өлең айтты, Кей-кейде томсырайып тастай қатты. Қылғандай қайыңды қос, тасты төсек, Аһылап, ағаштағы бастай қатты. Жаз өтіп, жапырақ солып, күз де бопты, Қуартып жасыл жерді, қазан соқты. Күйкиіп Көкшетаулар күпі киіп, Жайлауда тышқан аңдып, түлкі жортты. Күзгі ауыл сары от іздеп қуды қоқты, Қозы, лақ өсіп бопты шыбыш, тоқты. Жиналып желі, ноқта, саба сорғып, Ызғырақ естіртеді ойда жоқты. Ақанның көңілі осы күздей болып, Қазасы Құлагердің өткен соғып, Көңілінің Көкшетауы қуаң тартып, Қызығын орағы кеткен орып. Құланың ,сынан қатып,сеніп, Қурай боп екі-үш айда қалған шөгіп. Құлауға құйың соқса оп-оңай тұр, Құрт жеген құба сөңкел секілденіп. Ақанда қызық та жоқ, сауық та жоқ; Оларды іздеп, жұртпен жауықпақ жоқ. Қапыда қатты тиген сол соққыдан Қираған жан қанаты сауықпақ жоқ. Жар да жоқ, жалын да жоқ, жақсы ат та жоқ, Оларды енді көксер мақсат та жоқ. Күңіренген күні-түңі «Құлагерге», Асқақ ән, әсем үнді заржақ та жоқ. Кеткенде қызық тарқап, қаны суып, Айдаған ай далаға жаны қуып. Жап-жалғыз тауды, тасты мекендеген, Жанына жолатқызбай жанды жуық. Өмірден жиіркеніп көңілі суып, Қалғандай айналадан өзге туып. Жатады жанды көрмей жапан түзде, Көліне Бурабайдың кірін жуып. Бауырында Оқжетпестің бір шоқ қайың, Жүреді сонда Сері келіп дайым. Ілулі сол қайыңда тұрған қу бас, Қобыздай ызылдар жел соққан сайын. Басында айтамыз деп бастың жайын, Әнгіме қылдық, білем, астын жайың. Мынау бас – Құлагердің қу басы еді, Мынау шал- Ақан жалғыз, қашқындайын. Қайыңның қасына кеп жүрген Сері, Байлаулы Құлагердің тұрған жері. Сол жерді тауап қылып оқта-текте, Кетпейді осы арадан сонан бері. Ән болып Көкшетаудың күңіренгені, Сөз болып жат мінезі, шеркен шері; Кетіпті елдің аузы әуезе қып: «Жын құшып, жалғыз жүрген Ақан-пері». Өтті күн.Қалды ағашта бас қуарып, , Қартайды Сері, сақал –шаш қуарып. Серіксіз, елсіз, малсыз, иесіз тауда Өткізді өмірін ол, басқа уанып. Теңтіреп тауда удайы, таста қаңғып, Оты өшкен, бойында жоқ жас құмарлық. , Басар жер, барар тауы – Бурабай боп, Бейшара бағып өткен басты мал ғып. Шүйке шал, аузы ұрадай опырылған, Су мұрын, қу мұрт,ұрты шұқырайған; Боз бура бір күндегі тасқа шөгіп, , Шал отыр қу қайыңда мықырайған. Келісаптай тұзды түйген бас ағарған, Түздегі қу бастайын жақ қуарған; Бетіне ел көшкендей сүрлеу түсіп, , Шөлдегі шыңыраудай көз суалған. , Жігіттің бір күндегі Көкшетауы, Күрсінткен көп сұлудың «Көкем-ауы»; Жаңғыртқан жақсы жерді, жалпақ елді, Әсем үн, аспанға өрлеп салған әні. Бір күнде болған жігіт жан жайлауы, Қайда оның күлкі, ойын мен жайнаңдауы? Құлазып күзді күнгі Көкшетаудай, Қызықтың көшіп кеткен-сар жайлауы. , Көңіліне Құлагерден құйылып мұз, , Күйкиіп отыр таста Ақан байғыз. , Жан тынышын елден емес, жерден тапқан, , Сондай бір адам бопты жаны жалғыз. Сорлы Ақан «Құлагер» деп жылап, күйген, Елдің ол құлағына жылы тиген, Болса да мейлі сері, мейлі пері, Ақанның аты мен жұрт әнін сүйген. Қайтқанда басты өңгеріп, сонау түннен, Ән алған қалың қазақ ,лы үннен. Қағып ап қыз, келіншек күзеттегі, Жылқышы жылқы ішінде салып жүрген. Ат шапқан Арқадағы аруаққа, Ел малын қоңырсытқан жерошақта- , Асына Сағынайдың атын сойып, Сорлы Ақан күңіреніп қайтқан шақта; Құйылған «Құлагердей» ән құлаққа, Күңіреніп Ерейменде өлген атқа. Алатау, кең даланың Қыр, Сырында, Ән тарап жатты осындай Арқа жақта. Аты өліп, астан Ақан шаршап қайтты, Ауылға оның әнін малшы ап қайтты. Ел-елден Ерейменге жиылған жан, Еліне «Құлагер» деп ән сап қайтты. Жұрт жоқтап қапыда өлген қайран атты, Әр жақта ел бұлбұлы сайрап жатты. Ішегі домбыраның сыңсвып жылап, Әншілер «Құлагерге» бай-байлатты. Құланы мақтады жұрт «мал басы»деп, Тыңдады Ақан әнін «зарласын» деп; «Қазақтың бір аяулы атын атқан Барша жұрт Батырашты қарғасын»-деп Ақанды айтпаса да «қолбасы»деп, Аяды «Құлагердің жолдасы»деп: Лағынет оқыды әнмен өткен күнге, «Сол сұмдық қырда болмасын!»-деп. жүктеу/скачать 172,38 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|