Терминологиясы
жүктеу/скачать 1,84 Mb. Pdf көрінісі
|
| орталық немесе топ тəрізді толып жатқан сөздер осыған
дəлел. Жалпы, ғылыми тұрғыдан түбегейлі зерттеліп, дəйекті бағасы берілмеген бұл кезеңнің мəселесі өте күрделі. Та- лай талас-тартыстың куəсі болған тіліміздің терминдену сапасында қилы-қилы əрекеттер болды. Бағзы біреулер ана тілін барынша таза ұстау бағытында (А. Байтұрсынұлы т.б.) болса, енді біреулер, «тіліміз кедей, сондықтан оны шет тілі сөздерімен байыта түсуіміз керек» деген пиғыл жетегінде болды. Бұл екі бағыттың алғашқысы 30-жылдардың 2-жар- тысына дейін бел алып келді де, содан былай қарай тілімізді интернационалдандыру бағыты күшейе бастады. 20–30-жылдары мұндай жағдай тек Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге басқа ұлт республикаларында да, оның ішінде түркі тілдес елдер тарихында да орын алған жай еді. Сондықтан тіл мəселесіндегі бұл процеске саналы түрде араласып, нақты жəне түбегейлі түрде күн тəртібіне қою керек болды. Тіпті кейбір ғалымдар келтірген деректерге қарағанда, қазақ тілі, оның ішінде ғылым тілі Қазақ АССР-ы құрылған сол 1920 жылдан бастап-ақ қолға алынған. Бұл іске алғашында Қазақ АССР Оқу халық комиссариаты жанындағы Академиялық Орталық (АК центр) басшылық жасайды. Академиялық Орталық өз ішінен ғылыми-əдеби кеңес құрып, терминология жұмысын соған жүктейді. Қазақ АССР Оқу халық комиссариатының 1921–23 жылдардағы қызметі туралы есебінде мынадай жолдар бар: «Қазақ ғылыми-əдеби кеңесі өткен жылдарда қазақ тілі- нің дəл ғылыми терминологиясын (курсив автордікі – Ө.А.) жасаумен айналысты, оны жергілікті қазақ баспасөз орын- дарында жариялап отыру арқылы жалпы жұрттың міндетті түрде қолдануын қадағалап тұрды» 23 . Осы шағын құжаттың мəнін С.Бəйішев: «…біздің кеңес жұртшылығымыздың қазақ даласында Кеңес өкіметі 23 Қазақ ССР-інің Орталық мемлекеттік мұрағаты. 81-қ., 1-т., 56-іс. 53 орнасымен-ақ қазақ əдеби-ғылым тілін жасау ісімен айна- лысқанын айқын көрсетеді» 24 , – деп атап айтады. Қазақ терминологиясының мəселесі ең алғаш рет 1924 жылы Қазақстанның сол кездегі астанасы Орынборда өткен ғылыми қызметкерлердің І съезінде кеңінен сөз болған екен. Мұнда болған салихалы əңгімелер термин жасау ісіндегі кейбір принципті мəселелерді күн тəртібіне қойып, пікір түйіндеуге мүмкіндік берген сияқты. Сөйтіп, қазақ қауымы алдағы конференцияларға біршама дайындалғанға ұқсайды. 1926 жылы Баку қаласында болған түркологтердің Бүкілодақтық І съезі тікелей осы мəселелерді қарады. Мұнда арнайы жасалған бес баяндаманың бесеуінде де алфавит, ор- фография жəне терминология мəселелері арнайы сөз болды. 1930 жылы Мəскеу қаласында халық ағарту ісін арнайы қараған партияның бүкілодақтық мəжілісінде де КСРО халықтары тілінде термин жасаудың ғылыми принциптері қарастырылды. Қазақ терминологиясына қатысты деректерді қарап отырсақ, Қазақстанда терминология мəселесіне 1925–1935 жылдар аралығында Қазақ ССР Оқу халық комиссариа- ты жанындағы Əдістемелік бюро жəне осы кезде құрылған Терминология комиссиясы жетекшілік жасап келіпті. 1931 жылы басылып шыққан «Атаулар сөздігі» – сол жыл- дар жемісі. Осы тұста ғылыми-техникалық прогрестің түбегейлі да- муына тікелей қатысы бар жəне қазақ терминологиясының да дамуына əсері мол болған академик Е.А.Чаплыгин (1879– 1942) мен Д.С. Лоттенің еңбегін ерекше атауға міндеттіміз. 1933 жылы осы ғалымдар ұсынысы бойынша КСРО Ғылым академиясында Ғылыми-техникалық терминология комитеті (КНТТ) ұйымдасқан болатын. Бұл комитет тер- минология мəселесімен шұғылданушы барлық мекеме- 24 Бəйішев С. Қазақ тілінің терминологиясын жасаудың негізгі принциптері мен міндеттері // Терминология сөздігі. Алматы, 1949. 1-кітап. 54 ге жəрдем етуге тиіс еді. Сол міндетін күні кешеге дейін атқарып келді. Бір қызығы – бұл шаралардың бірде-бірінен Қазақстан ғалымдарының да қалыс қалмағандығы. Олардың да қарап жатпағандығын дəлелдейтін жоғарыдағы деректерге қоса мынаны айта кетуге болады. Дəл осы 1933 жылы Қазақ Автономиялы Республикасы Халық Комиссарлар Кеңесінің 508 санды қаулысымен Мемлекеттік терминология комис- сиясы (Мемтерминком) құрылған. Оның тұңғыш төрағасы Қ. Жұбанов, мүшелері Б.К. Асфандияров, Г.К. Бірімжа- нов т.б. болған. Алғашқы ұйымдасқан күннен бастап бұл комиссия қазақ тілінің терминологиялық жүйесін жасау, қалыптастыру жұмыстарымен айналысты. Сол мақсатпен 1935 жылы мəдени сала қайраткерлерінің Бүкілқазақстандық І съезі ашылар қарсаңында Мемлекеттік терминология комиссия- сы Бюллетенінің төрт саны жарық көрді. Бюллетеньнің бұл сандарында алдағы зерттеу жұмыстарына бағыт-бағдар сілтейтін материалдар жарық көрді. Əсіресе қазақ тілі терминдері мен орфографиясы жөніндегі жоба, сондай- ақ Қ. Жұбановтың термин сөздің ерекшелігі жəне жасалу принциптері жайында мақалалар жарияланды. Сол кез- де қазақ тіліне келіп еніп жатқан терминдердің дұрыс ды- бысталуы мен қалыптасуына Қ.Жұбанов ұсынған «ф», «х» əріптерінің, əрине, пайдасы болды. Өйткені ол кездегі бағыт орыс тілінен алынған сөздерді бұзбай айтып, жазу бола- тын. Шынында, физика, философия, флора, химия тəрізді терминдерінің бұдан бұрынғы жазылу, айтылу кейпі пизика, жүктеу/скачать 1,84 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|