ТЕРМИНДЕНУ ПРИНЦИПІ ХАҚЫНДА

346
латын  тіліне  барып  тіреледі  екен.  Əдепкіде  «шек», «шека-
ра» деген мағынаны білдіріпті. Олай болса, терминдер басқа 
сөздердің барлығынан өзіне тəн шектеулі мағыналық сипаты-
мен ерекшеленеді. Талап бойынша ол контексте осы қасиетін 
бұзбай  сақтауы  тиіс.  Қай  ғылымның  саласында  қандай 
мағына тұрақталса, сол бір ғана мағына қатып ұсталуға тиіс. 
Қолданыстың  ыңғайына  қарай  сан  құбылып,  əр  алуан  өріс 
ашатын өзге сөздер бойындағы құбылмалылық бұларға жат. 
Яғни  сөз  мағынасының  дəлдігі,  жалқылығы,  нақтылығы 
жəне тұрақтылығы терминдердің басты белгілері, міне, осы 
тектес.
Олар  құрамы,  құрылысы  жағынан  түрлі  болып  келе 
береді. Жеке сөз, сөз тіркесі немесе біріккен сөз т.с.с. термин 
сөздердің өзіне тəн тағы бір қасиеті сол, олардың көбі қолдан 
жасалады,  не  өзге  тілдерден  аударылады,  не  сол  бөгде 
тұлғадағы  күйі  өзгеріссіз  сақталып,  қабылданады.  Тілдегі 
байырғы сөздерге терминдік мағына телініп, жаңа қызметке 
жұмсалып  жатқан  сөздер  қаншама  (А.  Байтұрсынұлы). 
Терминдік  мағына  теліну  деп  отырғанымыз  мағынасы 
көмескілеу сөздерге қосымша қызмет жүктеп, оларды жеке-
дара мағынада қолдану деген сөз. Екі сөзді біріктіру арқылы 
жасалған терминдер де тілімізде жетерлік. 
Термин  жасауда  жалғау,  жұрнақтардың  рөлі  зор  (анық-
тауыш, пысықтауыш, толықтауыш, етістік, есімдік т.т.), 
сондай-ақ сөздерді тіркестіріп барып, оларға терминдік си-
пат беру (зат есім, сын есім, сан есім, сөз тіркесі, жақты 
сөйлем,  жақсыз  сөйлем  т.т.)  болып  табылады.  Мұның  бəрі 
негізінен  ұлттық  тіліміздің  өз  сөз  байлығын  сарапқа  салу 
нəтижесінде өріс алған тілдік құбылыс. 
Термин  жасаудағы  екінші  бір  өнімді  тəсіл  өзге  тілдің 
лексикалық байлығын қабылдауға байланысты көрінеді. Бұл 
қабылдау күні кешеге дейін екі түрлі принцип негізінде, екі 
ыңғайда жүріп жатты. Бірі калька жолымен, яғни тіке аудару 
арқылы, екіншісі – дүниежүзі халықтары тілінің көбіне ортақ 
халықаралық  терминдерді  жəне  социалистік  елдер  тілінің 

347
ортақ сөз құрамына енген кешегі советизмдерді сол қалпында 
қабылдау принципі. Жасау жолдарының əрқайсысын жеке-
жеке қарастырып, талдағанда біраз мəселенің беті ашылды. 
Жалпы  бір  есте  болатын  ақиқат,  жасалу  жолдары  да 
алуан-алуан,  осы  процестің  бəрінде  ана  тілінің  ежелден 
қалыптасқан, сыннан өткен заңдылықтары сақталып отыруға 
тиіс.  Ол  сақталмаған  жерде  термин  тілге  сіңбейді.  Ондай 
термин уақыт сынынан өте алмай, керексіз элемент есебінде 
қолданыстан шығып қалады. 
Сонымен,  арнаулы  ұғымдар  мен  арнаулы  заттар  жəне 
нəрселерді білдіретін дара мағыналы сөздер тобын термин-
дер деп тану керек. 
Əдеби  тіліміздің  даму,  қалыптасу  жолын  бағдарласақ, 
Кеңес өкіметі тұсында терминологиялық лексика үнемі бір 
қалыпта,  бір  бағытта  дамып,  қалыптасып  отырмаған,  яғни 
сөздердің  терминдену  сипаты  əр  алуан.  Оның  да  бастау 
көзі,  шарықтау  шағы  болған.  Қазақ  тілі  терминдері  Қазан 
төңкерісінен  кейінгі  алғашқы  кезеңде,  яғни 20-жылдарда 
елді  жаппай  сауаттандыру  шараларымен  қанаттаса  жасала 
бастайды. Ал сауаттану үшін жазудың тиянақтылығы керек. 
Міне сондықтан да ə дегеннен-ақ алфавит пен орфография 
мəселесі күн тəртібіне қойылып, бұлармен қатар термин жа-
сау  принциптерінің  сөз  болуы  тегіннен-тегін  емес.  Бұлар, 
бейнелеп айтқанда, бірінсіз-бірі өмір сүре алмайтын, бірін-
бірі қатты қажет ететін мəселелер. 
Қазақ  халқының  сауат  ашу  тарихында  үш  түрлі  жазу 
болғаны мəлім (араб, латын, орыс графикасына негізделген). 
Мұның  əрқайсысының  өзінше  пайдалы  жақтары  мен 
кемшіліктері  болды.  Қай-қайсысы  да  кезінде  сауат  ашуға 
қызмет  етті,  алайда  жаңа  өмірдің  даму  қарқыны  араб  пен 
латын жазуының кемшіліктерін көрсетпей тұра алмады. Ол 
кездегі  жағдайды  жетік  білетін  жəне  өз  халқының  мəдени 
болашағын  алдын  ала  болжай  алатын  зиялылар  үкімет  пен 
партияның  қолдауының  арқасында  біртіндеп  орыс  графи-
касына  негізделген  жазуды  қолайлырақ  деп  танып,  осыған 

348
ойысты.  Сөйтіп 42 əріптен  тұратын  қазақ  алфавиті  ұлттық 
жазуымызды  жөнге  келтіріп,  халқымызды  прогреске  жете-
легендей болды. 
Əрине  араб  жазуының  да,  латын  жазуының  да 
қазақтардың табиғатына жақындайтын тұстары болды. Тіпті 
А.Байтұрсынұлы негіздеген төте араб жазуымен қала беруге 
болатын  еді.  Алайда  саясат  салқыны  мұны  басқаша  арнаға 
тартып  кеткені  мəлім.  Дегенмен  бұл  жазудың  кемшілігін 
атап көрсеткендер де болды. Соның қайсыбірін еске алалық. 
Мəселен, араб алфавитінің құрамындағы небəрі үш дауысты 
дыбыс негізінен əуезді, үнді, ашық дауыстылардан тұратын 
қазақ  сөздерін  жазуға  келгенде  жетімсіздігі,  кемшілігі 
байқала  берді.  Өйткені  онда  қазақ  тілінің 9 дауыстысы-
на  сайма-сай  келетін  дыбыстар  жоқ  еді.  Ал  латын  жазуы-
на  келетін  болсақ,  алғашқыда  қалтқысыз қызмет  еткенмен, 
көптеген сөздерді, əсіресе, өзгертпей қабылдап, жазуда талап 
ете  бастаған  сол  заманда  халықаралық  терминдерді  дұрыс 
таңбалауда  мұның  да  олпы-солпы  тұстары  жетерлік  бола-
тын. Мəселен, физика, химия, хлор, фабрика, цемент тəрізді 
терминдерді  пизика,  қыймия,  қылор,  пабіріике,  семент  деп 
жазатын болдық. Ал енді бұлардың қазіргі кейпінде жазып 
қалыптастыруға дейін қаншама талас-тартыс, дау-дамайдың 
болғанын  білеміз.  Əсіресе,  ана  тілін  өзге  тілдер  «шабуы-
лынан»  таза  ұстауды  көздеген  патриотизм  бой  көрсеткені 
рас.  Мұны  пуристік  ағым  деп  таныдық.  Осындай  пуристік 
ағымды  қатты  ұстанған  топ  сол  кезде  халықаралық  жəне 
кеңестік ұғым терминдерін жобасы келсін-келмесін, қалайда 
қазақшалауды  мақсат  еткен.  Кезінде  қара  айғырдың  па-
ровоз,  отарбаның  поезд,  бибауырмашылық  интернаци-
оналист,  орданың  институт,  ортақшылдың  коммунист 
мағынасында алынуы осыған дəлел. Тілдің даму заңдылығы 
бұл əрекеттердің дəйексіз болғанын дəлелдеп шықты. 
Қазақ  терминологиясының  дамуы  мен  қалыптасуында 
1933  жылы  құрылған  мемлекеттік  терминология  комиссия-
сының  рөлі  ерекше  болды.  Оның  алғашқы  председателі 

349
профессор  Құдайберген  Жұбанов  басшылығымен  ко-
миссия  мүшелері  азғана  жылдың  ішінде  қыруар  жұмыс 
істеген.  Басқасын  былай  қойғанда, 1935 жылы  мəдениет 
қызметкерлерінің  Бүкілқазақстандық  І  съезі  өткізілер 
қарсаңда жұртшылыққа ұсынылған Мемтерминком «Бюлле-
тенінің»  төрт  санының  өзі-ақ  осы  кезде  істелген  шаруалар 
жайында  біраз  мағлұмат  береді.  Термин  жасау,  қабылдау 
принциптері  ғылыми  заңдылықтарға  негізделіп,  талас 
туғызып  жүрген  біраз  мəселенің  беті  ашылды.  Бірыңғай 
ғылыми жүйеге көшті. 
Съезде профессор Қ. Жұбанов ұсынған жоба талқыланды. 
Ол жобада қазақ терминологиясын жасаудың, халықаралық 
терминдерді  қабылдау,  оларды  қолдану,  тұрақтандырудың 
ғылыми  принциптері  жан-жақты  қамтылған  болатын. 
Міне,  содан  бері  Мемлекеттік  терминология  комиссия-
сы  аракідік  үзілістен  болса  да  қазақ  тілі  терминологиясын 
бірізге  түсіруде  үлкен  жұмыс  атқарып  келеді.  Ғылым  мен 
техниканың  сала-саласы  бойынша  сан  түрлі  терминдер 
сарапқа  түсіп,  мамандардың  талқысынан  өтіп,  күнделікті 
қолданысқа  жолдама  алды.  Олардың  көбі  ана  тіліміздің 
сөздік құрамына еніп, əсіресе, ғылыми ой-пікірді өрнектеуге 
жұмсалатын  лексикалық  байлық  есебінде  арнайы  қызмет 
атқарып келеді. Терминология шаруашылығында күнделікті 
жүргізілетін  осындай  шаралардың  нəтижесінде  қазір  қазақ 
тілінің  терминдік  жүйесі  біршама  қалыптасып  қалды  деп 
айта аламыз. Қай ғылым саласын қарасаңыз да өзіндік тер-
миндер  жүйесі  бар.  Бұлар  əдеби  тіліміздің  өрісін  кеңейтіп 
отырған лексикалық байлығымыз. 
Термин  жасау  мен  қалыптастыруда  күнделікті  баспасөз 
бен  баспа  орындарының,  радио  мен  телевидениенің 
қызметі  айрықша.  Қазір  əдеби  тілімізге  сіңісіп,  байырғы 
сөздер  қатарына  қосыла  бастаған  қаншама  термин  о  баста 
көпшілікке қызмет ететін осы органдар арқылы іске жараты-
лып, жүйеленген болатын. 

350
Қазақ  тілі  терминологиясының  даму  көздерінің  бірі 
ретінде  аударма  ісінің  жандануы  да  зор  қызмет  атқарады. 
Əсіресе, марксизм-ленинизм классиктері де шығармаларын 
қазақ тіліне аударуға байланысты қаншама сөздер қайта елек-
тен  өтіп,  бұрын  бұйығы  жатқан  мағыналық  белгілер  қайта 
жаңғырып, терминдік мəнге ие болды. Сөйтіп қоғамдық, сая-
си терминологияны жинақтап, жүйелеп алдық. Бұл процес-
те қазақ тілінің төл сөздері, тіпті байырғы көне лексикалық, 
арабизмдер  мен  парсизмдерге  дейін  сарапқа  түсті.  Қарап 
отырсақ,  осылай  саналы  түрде  реттеу,  жүйелеу  барысын-
да  тіліміздің  бүгінгі  болмысында  зор  мүмкіншіліктер  көзі 
ашылған екен. 
Кейде  терминдер  тасқынынан  тіксініп, «тіліміз  бейнелі 
қасиетінен, өз табиғатынан айырылып бара жатқан жоқ па» 
деп қауіп ойлайтындар да табылады. Егер əдеби тілдің қоғам 
өміріндегі  даму  заңдылықтарына  саналы  көзбен  қарасақ, 
«бұзып-жарып»  бұра  тартатын  пəлендей  өрескелдік  жоқ. 
Жоғарыда  ескерткеніміздей,  тілдің  даму  өзгешелігіне  орай 
түзілген  принциптер  негізінде  терминологиялық  лексика 
əдеби  тіліміздің  бір  үлкен  тармағы – арнасы  есебінде  бой 
көрсетіп отыр. 
Принциптер дегенде оның ең басты екі түріне назар ау-
дару қажет. Бірі – термин жасауда төл сөздерді кеңірек тар-
ту,  яғни  өз  байлығымызды  А.  Байтұрсынұлынша  айтқанда, 
сарқа пайдалану принципі болса, екіншісі – орыс жəне ин-
тертерминдерді сол күйінде бұлжытпай қабылдау болатын. 
Мұның өзі екі ыңғайда бой көрсетті. Аударуға келетіндерін 
аударып,  калька  жасау  жолымен  тілімізге  сіңген  көптеген 
терминдер  бар.  Мəселен,  өнеркəсіп,  жемшөп,  бесжылдық, 
міндеттеме,  қызыл  бұрыш,  үндеу,  шешім,  бұйрық,  шығар-
ма  т.б.  толып  жатқан  терминдер  тіл  байлығына  айналып 
кетті. Егер ана тілінде толық мағынасын беруге болмайтын 
жағдайда, терминдерді сол түпнұсқадағы қалпын сақтап алу 
бірден-бір  дұрыс  тəсіл  деп  танылды.  Мəселен,  коммунизм, 
ленинизм, марксизм, совет, космос, революция, станция, фа-

351
брика, рентген, орбита, композиция, ракета, спутник, меха-
ника, алгебра т.т. қазақ тілінің байлығына қосылып отырған 
қазына ретінде насихатталды.
Іргелес  отырған  елдер  тілі  біріне-бірі  əсер  етпей 
тұрмайтынын  талай  тарихи  деректер  растайды.  Мəселен, 
түркі тілдерінің, оның ішінде қазақ тілінің көптеген сөздері 
орыс  тілінің  игілігіне  айналған.  Бұл  жайында  ертелі-кеш 
шығып  жатқан  екі  тілді  түсіндірме  жəне  сөздер  төркінін 
баяндайтын  сөздіктер  материалдарымен  танысуға  болады. 
Əсіресе, «Орыс  тілі  құрамындағы  түркизмдер»  деп  атала-
тын  Е.Н.  Шипованың  еңбегін  қарасақ,  толып  жатқан  мы-
салдар  табасыз.  Мысалы,  орыс  баспасөзі  мен  орыс  жазу-
шылары шығармаларының кез келгенінен мынадай сөздерді 
кездестіреміз:  адам,  айтыс,  ақын,  аймақ,  арғымақ,  арқан, 
ауыл, базар, бəйге, бауырсақ, бешпет, болат, жайлау, жігіт, 
жайран,  домбыра,  дастархан,  доға,  қазы,  қазына,  қаймақ, 
қаракөл, қарға, қатық, кетпен, қанжар, кірпіш, қобыз, көш, 
көк,  сағыз,  құймақ,  құрт,  маржан,  марал,  мата,  нар,  на-
урыз, орда, отар, сазан, сайғақ, сақпан, сабан, сандық, са-
рай, сүйрік (севрюга), сел, сырға (серьги), тостаған, тұлпар, 
тұмақ, түрме, ұлыс, өріс, хан, шайхана, шапан, шекпен, шо-
пан, сорпа, жарлық, жақұт т.б. сөздер осыған дəлел. 
Алайда  кеңестік  дəуірдің  білім-ғылым  саласында  атап 
өтуге тұрарлық жақсы нышандармен қатар ұлт мəдениетінің 
дамуына кесірін тигізген тұстар да болғаны тарихтан мəлім. 
Мұндай  жағдай  қазақ  тілінде  термин  реттеу  барысында 
орын  алып  жатты.  Мəселен, 30-жылдардың  аяғынан  белең 
ала  бастаған  интертерминдерді  орыс  тіліндегі  қалпынша 
жазып,  қабылдау  керек  деген  принцип 80-жылдардың  ор-
тасына  дейін  қатып  ұсталды.  Осының  салдарынан  тіл 
табиғатынан  туындаған  төл  байлықты  сарқа  пайдала-
ну  дейтін  А.  Байтұрсынұлы  принципі  көмескілене  берді. 
Терминжасамдағы  бұл  теріс  көзқарастың  қырсығынан  əлі 
күнге  арыла  алмай  келеміз.  Тек 90-жылдардың  басынан 
бастап  қана  қазақ  терминологиясы  өз  негізінде  лайықты 

жүйелене түсті. Термин жасау көздері мен арналарын абай 
көзбен қарай бастады. 
Осыдан  шығатын  қорытынды,  тілдердің  өзара  байланы-
сы,  сөз  алмасу,  яғни  ауыс-түйіс  жасауы  табиғи  құбылыс. 
Тіл  қашанда  өзінің  құрамына  керектіні  алып,  керексізді 
қабылдамайды.  Əрине  бұл  процеске,  өмірдің  даму 
заңдылығына  қоғамның  талап-тілегіне  орай,  саналы  түрде 
араласып,  оны  белгілі  бір  жүйеге  түсіріп,  қалыптастырып 
отыратын  кез  болады.  Қазақ  терминологиясының  даму, 
қалыптасу тарихынан біз осынын байқаймыз. 
Ендеше,  табиғи  тіліміздің  бүгінгі  болмысында  табиғи 
өріс  жəне  жақсы  жарасымдылық  бар.  Қазір  ана  тіліміздің 
мүмкіншілігінің  бұрынғыдан  да  молайғаны  соншалық, 
əлемде  болып  жатқан  оқиғалардың  қандайын  болсын, 
кемеңгер  мұраттар  мен  ғылыми  ой-пікірлердің  қандайын 
болсын  қалағаныңызша  баяндап  бере  алатын,  тіпті  сурет-
теп  бере  алатын  қуаты  мол,  дамыған  тілдер  қатарында. 
10  миллионға  таяу  халықтың  əжетіне  мүлтіксіз  жа-
рап  отырған  бұл  тілдің  болашағы  бүгінгіден  де  жарқын. 
Қазақстан тəуелсіздігінің 20 жылдығы қарсаңында масатта-
нып айтуға болатын қазақ тілінің бүгінгі болмысындағы бір 
жетістігіміз осы. 

353
ТҮРКІ ДҮНИЕСІНІҢ ТҰТАСТЫҒЫН ТІЛ БЕКІТЕДІ 
(ортақ жазу жəне ортақ ғылыми атаулар хақында) 
1.  Алла  тағаланың  мейір-шапағатының  арқасы  болар, 
əсіресе  соңғы  он  бес  жылда  түркі  тілдес  халықтар  өзінің 
түпнегізіне  тереңдеп,  ортақ  дүниесін  ортаға  сала  бастады. 
Мұндай  ортақтастық  заттық  (материалдық)  жəне  рухани 
мəдениет  салаларында  анық  аңғарылады.  Соларды  зерт-
теп,  оның  əралуан  үлгілерін  саралап  көрсету  үшін  түркі 
жұртшылығы  ғалымдарының  жүйелі  түрдегі  бірлескен  іс-
қимылы  мен  сауатты  əрекеті  керек.  Ол  үшін  осыған  дейін 
əр елде əр алуан күй кешіп, өз халынша еңбек етіп жатқан 
əрқилы қоғам, ұйым, одақтардың басын бір арнаға біріктіріп, 
түркі халықтарының өз мүддесіне сай жоспарлы түрде еркін 
жұмыс істей алатын ғылыми, мəдени зерттеу орталығы жа-
йында түбегейлі əңгіме қозғайтын мезгіл жетті. 
2.  Түбі  бір  түркі  халықтарын  бірінен-бір  алшақтатқан 
тарихтың талай теперіші болды. Соның ішінде жазу алшақ-
тығының алар үлесі тым мол. Қараңыз, отыздан астам туыс 
тілдер  осы  жазу  түрлілігінің  кесірінен 70-80 жылдың  ба-
рысында  тіпті  бірін-бірі  түсінбейтін  күйге  жетті.  Араб,  ки-
риллица, латын т.б. жазуларының сан құбылған нұсқаларын 
мұра тұтқан түркі тілдері туыстық негізде дамудың орнына 
бірінен-бірі  оқшауланып,  дараланып,  тұмшалана  түскені 
мəлім.  Түркі  халықтары  негізінен  дербестікке  қолы  жетіп 
отырған бүгінгі таңда осы бір орасан олқылықтың орнын тол-
тыруды ойластырғаны абзал. Бұл тарихи шанс. Егер біз мұны 
дер кезінде пайдаланып қалмасақ, кейін кеш болуы мүмкін. 
Сондықтан  жазу,  сызуы  ертеден  жүйеленіп  қалыптасқан 
түркі тілдерінің негізгілері латын жазуын мирас етіп отырған 
қазіргі тұста бəріміздің осы үйірден табылғанымыз жөн. 

354
Əрине  түркі  жұртшылығының  мəдени  тарихын  қаузап 
қарасақ, ол сонау V ғасырдың өзінде-ақ орхон-енесай деп ата-
лып кеткен өз жазуын өркендеткен ел. Егер өз жазуымызды 
сол негізде өрбітер болсақ, бұл ата-баба тарихы алдындағы 
перзенттік парызды өтеген болар едік. Алайда өкінішке қарай, 
қоғам тарихы басқаша бетпен кетті, өз жазуымызды өзіміз жат 
санайтын өзгеше бір заманға жеттік. Əйтсе де бұл жазудың 
қайта түлейтін заманы алда екені даусыз. Келер ұрпақ бұған 
соқпай өтпейді. Өмірдің қазіргі даму заңдылығы бізге латын 
жазуын бұйыртып тұрғандай. Əзірге осы алфавит негізіндегі 
жазуымызды  жүйелеу  арқылы  түркі  жұртшылығын  түгел-
деп  алғанымыз  абзал.  Мұны  қалыптастырып  жүйелеуде 
де  шешім  күтіп  тұрған  мəселелер  жетерлік.  Бұларды  да 
ортақтаса,  бас  біріктіре  ғылыми  парасатқа  сала  отырып 
қарастыру  қажет.  Түркі  халықтарының  əлемдік  парасат 
биігінен  көрінер  тағы  бір  тұсы  осы.  Жазуды  ортақтастыру 
арқылы  біз  түркілік  тұтастығымызды  бекіте  түсетін  бола-
мыз.  Ортақ  мұраларымыз  бен  рухани  игілігіміздің  байы-
бына барып, иелік жасай алатын боламыз.
3.  Үнемі  назарда  тұрар  тағы  бір  іргелі  мəселенің  бірі – 
ғылыми  ізденістер  жүйесіндегі  ортақтастық.  Яғни  қалып-
тастырған  жазу  негізінде  жүргізілетін  ғылыми  зерт-
теу  жұмыстарының  негізгі  құрылыс  материалы – 
терминологиялық  лексиканы  жүйелеу  мəселесі.  Бұл  жерде 
əңгіме  ортақ  тіл  (кейбіреулер  əңгіме  етіп  жүргендей)  жа-
йында  емес,  ортақ  терминологиялық  жүйе  жайында  бо-
лып  отыр.  Егер,  түркі  тілдес  халықтардың  зиялы  қауымы 
келісім алаңына жиналып, парасаттылық танытар болса, бұл 
мəселені шешуге де толық мүмкіндік алар еді. 
Сондағы біздің көздеп отырғанымыз мынадай үш негіз: 
а) түркі тілдерінің көбіне ортақ неше алуан туынды сөздер 
жасауға  негіз  болатын  түбірлер.  Мұның  саны  едəуір  жəне 

355
бұлар кез келген түркі тілдерінен кездеседі. Соларды кез кел-
ген тілден тек саралап, жүйелей біл, талғай біл; 
ə)  түркі  тілдеріне  əр  дəуірде  еніп,  сіңісіп  кеткен  кірме 
сөздер.  Олар – араб,  парсы,  моңғол,  орыс  сөздері.  Мұның 
үстіне кейінгі бір ғасырға жуық мерзімде орыс тілі арқылы 
тілдерімізге көп күштеп ендірілген интернационалдық тер-
миндер.  Бұлай  деп  отырғанымыз,  əлгі  термин  сөздер  орыс 
тіліндегі  пошымын  бұзбай,  яғни  өзге  тілдің  заңдылығын 
сақтай  енгізілгендіктен.  Біз  емле  ережелеремізді  де  осы 
ыңғаймен,  яғни  орыс  тілінің  үлгісімен  түздік.  Сөйтіп 
тіліміздің  айтылу,  жазылу  заңдылықтарына  айтарлықтай 
нұқсан келтіріп алдық. Енді осыларды жаңаша игеріп, рет-
теуде де өзара ортақтаса шешілетін мəселе туындауда. Енде-
ше бұл жөнінде де кеңес қажет-ақ; 
б)  əрбір  тілдің  ғасырлар,  жылдар  бойы  қалыптасқан 
өзіндік  сөзжасам  үлгілері,  яғни  əрбір  тілдің  өз  байлығын 
сарқа  пайдалану  мүмкіндігінің  де  оңашалыққа  ғана  емес, 
ортақтыққа  қарай  жетелейтін  мысалдары  мол.  Міне,  бұл 
жерде  де  сауаттылық  пен  сарамандық  қажет.  Осы  айтыл-
ғандарды негізге ала отырып, түркі тілдерінің бəріне ортақ 
үлгіні жасауға əбден болады деп білеміз. 
4.  Қозғалып  отырған  мəселені  ғылымның  кез-келген  са-
ласы  бойынша  тарата  əңгімелеуге  болады.  Мəселен,  ме-
дицина  саласын  алалық.  Медицина  ғылымы  неше  алуан 
салалар  мен  тармақтардан  тұратыны  мəлім.  Соның  қай 
бөлігінде  де  жүйелеуді,  реттеуді  күтіп  тұрған  мəселесі 
қыруар.  Мемлекеттік  тілді  ғылым  тіліне  айналдырудың 
түбегейлі мəселелері қарастырылып жатқан қазіргі кезде бұл 
шаруаның көкейтестілігі тіпті анық. Тəуіп, емші, сынықшы, 
ұшықшы,  тамыршы  т.б.  тəрізді  толып  жатқан  ұғымдардың 
өзі-ақ  мемлекеттік  тіліміздің  өрісін  бұл  салада  да  кеңейте 
түсуге  болатынын  байқатпай  ма?  Тек  ізденімпаздық  ке-

рек.  Жоғарыда  сөз  болған  түбірсөз  де,  кірме  сөздің  де, 
сөзжасамның сан түрін танытар төл байлығымыз да медици-
на саласында мол, олардың талай терминге негіз болары хақ.
Медициналық  терминдерге  бұрын  да  негіз  болған,  қазір 
де  негіз  боларлық  сан  мыңдаған  өсімдік  атаулары  мен  мал 
атаулары, дене мүшелері, ас, тағамды білдірер сөздерді біз 
түгел  игердік  деп  айта  аламыз  ба?  Осы  игілікті  игерудің 
неше  алуан  заңды  жолдары  мен  принциптері  саралан-
бай  тұрып  медицина  ғылымының  да  ұлттық  тілде  дамуы 
неғайбіл.  Ендеше  бұл  ғылым  мамандарының  алдында  да 
өзге тіл ғалымдарымен ортақтаса, кеңесе шешер мəселелер 
баршылық.  Мынадай  жиындар  зиялы  қауымды  осындай 
ортақтастыққа жетелесе керек. 

357

жүктеу/скачать 1,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: