Тіл – ҚҰрал сөздің жүйесі мен түрлері ІІ тіл танытқыш кітеб Түзетіліб, толықтырылыб, жаңа імлә мен 6-ыншы басылыуы А. Байтурсунов Грамматика киргизского языка «Тиль-курал» Кн. ІІ. Этимология Издание 6-ое Государственное издательство К
жүктеу/скачать 224,91 Kb.
|
Сөздің жүйесі мен түрлері
- Бұл бет үшін навигация:
- І - Жай жалғаулар. Себтеу жалғаулары.
- 1) Жұуан сөздің айағы дауысты дыбыс болса
- Дағдыландырыу
- Дағдыландырыу.
- Ескертіу.
- 6) Жіңішке сөздің айағы қатаң дыбыс болса
- Дағдыландырыу
- Дағдыландырыу.
- 9) Жұуан сөздің айағы ұйаң дыбыс болса
- 1-інші жақ
| Жалғаулар.
§ 5) Зат-есім жалғаусыз да, жалғау мен де айтылады. Жалғаусыз түрі – түбір йәкій тұуынды сөздің жалғаусыз күйіндегі тұлғасы. Мәселен, бас, бастық, басшы, ата, аталық, мал, малшы, малшылық, малдық, қаб, қабқан, қабшық, құлақ, құлақшын, бұура, бұуыршын. Жалғаулы түрі сөздің жалғау қосылғандағы тұлғасы. Мәселен, бастың, бастыққа, басшыны, атадан, аталықтан, малдар, малшылардан, малшылықтан, малдықтарды, қабтарда, қабқандардан, қабшықты, құдасы, құлақшыным, бұураң, бұуыршыны тағысын тағылар. §6) Жалғау екі түрлі: 1) жай жалғау (себтеу), 2) жақ жалғау (қысқаша жақтау). І - Жай жалғаулар. Себтеу жалғаулары. §7) Себтеу бесеу: 1) ілік жалғау, 2) барыс жалғау, 3) табыс жалғау, 4) жатыс жалғау, 5) шығыс жалғау. Бұлар сөздің айақ дыбысына қарай түрленіңкіреб жалғанады. Мәселен: 1) ілік жалғау (іліктеу) ның, дың, тың. 2) Барыс жалғау (барыстау) ға (қа), ге (ке). 3) Табыс жалғау (табыстау) ны, ды, ты. 4) Жатыс жалғау (жатыстау) да (де), та, те. 5) Шығыс жалғау (шығыстау) дан (ден), нан (нен). Көбтеу жалғаулары: лар (лер), дар (дер). §8) Себтеу жалғау сөздің айақ дыбысына қарай, түрліше жалғанады. Мыйсал үшін түрлі-түрлі сөздерді алыб жалғаб қарайық: 1) Жұуан сөздің айағы дауысты дыбыс болса: «Аға» деген сөз
4) Дағдыландырыу. Аға, бала, ана, апа, қала, дала һәм басқа айағы «а» болатұн сөздерді жалғаулатыу. «Тары» деген сөз
5) Дағдыландырыу. Қазы, тазы, сұлы, қылы, шыны, талқы һәм басқа айағы «ы» болатұн сөздерді жалғаулатыу. 2) Жіңішке сөздің айағы дауысты дыбыс болса: «Кеме» деген сөз
6) Дағдыландырыу. Әке, шеше, шеге, көже, теке, тізе, төбе жана басқа айағы «е» болатұн сөздерді жалғаулатыу. «Кісі» деген сөз
7) Дағдыландырыу. Түлкі, күпі, ешкі, түрпі, келі, күлкі айағы «і» болатұн сөздерді жалғаулатыу. 3) Жұуан сөздің айақ дыбысы жарты дауысты дыбыс болса: «Жау» деген сөз
8) Дағдыландырыу. Мынау сөздерді жалғаулатыу: тау, бау, отау, танау, ау, сұу, бұу, ұу. «Тай» деген сөз
9) Дағдыландырыу. Мынау сөздерді жалғаулатыу: қой, бой, май, сай, сый, мый, қый. 4) Жіңішке сөздің айағы жарты дауысты дыбыс болса: «Күйеу» д.с.
10) Дағдыландырыу. Мынау сөздерді жалғаулатыу: егеу, селеу, елеу, белбеу, көсеу.
11) Дағдыландырыу. Мынау сөздерді жалғаулатыу: күй, көмей, шій, ій, кеней, сәуегей. 5) Жұуан сөздің айағы қатаң дыбыс болса: «Айақ» деген сөз
Ескертіу. Сөз айағы қатаң дыбыс болса, жалғау басындағы «д» дыбысы «т» сыйақты естіледі. Ондай орында «т» жазбай, «д» хәрфін жазыу тійіс. 12) Дағдыландырыу. Тайлақ, ат, құс, қаб, шаш, тоб һәм басқа айағы қатаң дыбысты сөздерді жалғаулатыу. 6) Жіңішке сөздің айағы қатаң дыбыс болса:
13) Дағдыландырыу: Ет, тіс, іш, жүрек, жіб, шөб жана басқа айағы қатаң дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулатыу. 7) Жұуан сөздің айағы ымыралы дыбыс болса:
14) Дағдыландырыу. Жаз, баж, аз, баж, қыз, тұз жана басқа айағы ымыралы дыбысты жұуан сөздерді жалғаулатыу. 8) Жіңішке сөздің айағы ымыралы дыбыс болса: «Көз» деген с.
Ескертіу. Сөз айағы «р» болса, көбтік жалғау «дар», «дер» болмай, «лар», «лер» күйінде қалады. 15) Дағдыландырыу. Сөз, із, күз жана басқа айағы ымыралы дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулатыу. 9) Жұуан сөздің айағы ұйаң дыбыс болса: «Нан» деген сөз
16) Дағдыландырыу. Жан, аң, шам, сам, таң, шаң тағысын тағы сондай айағы ұйаң дыбысты жұуан сөздерді жалғаулатыу. 10) Жіңішке сөздің айағы ұйаң дыбыс болса: «Жем» деген сөз
17) Дағдыландырыу. Сең, күн, ем, көң, кілем, жүген тағысын тағы сондай айағы ұйаң дыбысты жіңішке сөздерді жалғаулатыу. II - Жақ жалғау §9) Жақ жалғау (қысқаша жақтау) – сөз жақ бен айтылғанда жалғанатұн жалғау, жақ үшеу: 1-інші жақ мендік, (айтыушы жағы), 2-нші жақ сендік, (тыңдаушы жағы), 3-інші жақ бөгделік, (айтыушы мен тыңдаушы екеуінен басқалардың жағы). §10) Жақ жалғау екіге бөлінеді: 1) тәуелдеу, 2) жіктеу. Тәуелдеу жалғаулары. §11) Тәуелдеу бір жаққа меншіктете сөйлегенде қосылатұн жалғау. Тәуелдеу екі түрлі: 1) оңаша тәуелдеу, 2) ортақ тәуелдеу. Оңаша тәуелдеу: 1інші жақ – м (ым) 2нші жақ – ң (ың) 3інші жақ – ы (сы)* Ортақ тәуелдеу: 1інші жақ – мыз (ымыз) 2нші жақ – ңыз (ыңыз) 3інші жақ – ы (сы) §12) Тәуелдеу сөздің айақ бұуынына қарай, түрліше жалғанады. Мыйсал үшін төмендегі сөздерді алыб тәуелдеб қарайық. Тәуелденетүн сөздер: ата, дене, отау, егеу, сауын, ерін, жұрт, салт, тұлыб, талыс, сырық, ой, үй, сый, бій, сұу, бұу, жыйын, ійін, бұйым, тоқым, айақ, шелек, қозы, тері. жүктеу/скачать 224,91 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|