«Тіл және қоғам» №3 (41) / 2015 тіл және қОҒам №3 (41) / 2015 альманах

ТҮБІ БІР ТҮРКІ ТІЛІ
28
«Тіл және қоғам» №3 (41) / 2015
тілінде –
 qulagï) тағу дәстүрі де болған. Ұл балалар да ересек еркектер 
сияқты киінген. 
Әйелдер ішінен жеңіл көйлек (йоғур тілінде –
 erхton), оның сыртынан 
жібек  матадан  шекпен  тәрізді  тігілген  әдемі  көйлек  (йоғур  тілінде 
–
  janïton)  киген,  көйлек  оң  жаққа  қарай  қаусырылып  түймеленген. 
ton  «киім»  (ДТД,  68):
  Ičire  ašsïz  tašra  tonsïz  КТү.  26  «iшi  ассыз,  сырты 
тонсыз»  (Айд.  176).  Қазiргi  қыпшақ  тiлдерiнде  ton  сөзiнiң  мағынасы 
нақтыланып  «сырт  киiм,  iшiк»  мәнiнде  қолданылатыны  белгiлi:  қаз., 
ққалп., ноғ. ton; тат., башқ. tun. Ескi қыпшақ жазба ескерткiштерiнде 
«көйлек»  мағынасы  тiркелген  (Құрыш.  204).  Жалпы  түркi  тiлдерi 
бойынша ton лексемасының жалпы киiмге қатысты «халат», «кафтан», 
«шамандар киетiн арнайы киiм», «пальто», «шинель», «қой терiсiнен 
жасалған  iшiк»,  «плащ»,  «тұлып»,  «аяқкиiм»,  «етiк»,  «шалбар», 
«iшкиiм»  мағыналары  белгiлi  (ЭСТЯ  III,  263);    ton  лексемасының   
«қытай  жібегінен,  қытай  сән  үлгісіне  сай  тігілген  киім»  мағынасы 
В.Радловтың  сөздігінде  тіркелген  (РСл.ІІІ,  1176).  Моңғол  тiлiнде
 tonog 
«жабдық, сайман, бұйым, керек-жарақ» (МҚС, 465) сөзi қолданыста. 
Ә.Құрышжанов  қазақ  тiлiндегi
  ton  сөзi  арқылы  жасалған  tona 
етiстiгiнiң «киiндiру», «шешiндiру» мағыналары да бар екенiн, соңғы 
мағынасының  негiзiнде «ұрлау», «сыпырып алып кету» мәнiн беретiн 
tona лексемасы қалыптасқанын көрсетеді [5, 21].
Орта  жастағы  және  орта  жастан  асқан  әйелдердің  йанытоны 
«көйлегі» қара, қошқыл түсті болып келсе,  қыздар мен жас әйелдердің 
көйлегі  ашық  өңді,  түрлі-түсті  маталардан  тігілген.  Қаусырма  көй- 
лектің беліне түрлі-түсті матадан белбеу тағылады, белбеу көйлектің 
артынан  байланып,  екі  ұшы  бос  жіберіледі.  Балағы  бүрілген  кең 
шалбар,  аяқкиімге  бекітілген    шұлық  (йоғур  тілінде  –
  khej)  киеді. 
Йоғур  әйелдері  ақ  киізден басылған  жіңішке  жиегі  (йоғур  тілінде –
 
čžala)    бар  конус  пішіндес  бас  киім  киеді.  Бас  киімнің  сыртына  үш 
қатар қара барқыт жүргізіледі, ортасындағы барқыттың екі жиегіне 
үшкілденген оюлар түседі. Бас киімнің төбесіне алқызыл, күрең түсті 
жібек  жіптен  шашақ  бекітіледі,  шашақ  бас  киімнің  жиегіне  дейін 
түсіп тұрады. Бас киім әйелдердің басын толық жаппайды, төбесінде 
ғана тұрады, бас киімді ұстап тұру үшін, иектің астынан байланатын 
арнайы  бау  (йоғур  тілінде  – 
sakalxtïk)    тағылады,  қазақ  тілінде  де 
saγaldïrïq  «жүгеннің  тамақ  тұсындағы  бөлігі»  лексемасы  қолданыста. 
Йоғур әйелдері өте қымбат әрі ашық түсті әшекейлер тағады, жібек, 
барқыт  матадан  тігілген  лента  тәрізді  екі  өңірше  (йоғур  тілінде  – 
kembeš)  шаштарына  бекітіліп,  кеудесіне  жіберіледі,  өңіршенің  беті 
қымбат  бағалы  асыл  тастармен,  күміспен  безендіріледі.  Шашының 
желке тұсына арқасынан төмен қарай түсіп тұратын қымбат матадан 
тігілген  арқалық  (йоғур  тілінде  –
  txundesïq)    бекітіледі.  Жоғарыдан 
төменге қарай жіңішкере беретін арқалықтың ұзындығы бір жарым 
метрге  дейін  жетеді.  Арқалықтың  өн  бойы  Кукунор,  Хайнань 
көлдерінен әкелінген ұлудың қабыршақтарымен (йоғур тілінде –
 txun) 

ТҮБІ БІР ТҮРКІ ТІЛІ
29
«Тіл және қоғам» №3 (41) / 2015
безендірілген,  қабыршақтардың  саны  отызға  дейін  болуы  мүмкін. 
Арқалық сары ұйғыр қыз-келіншектерінің бұрымын күн көзінен, шаң-
тозаңнан қорғайды әрі салтанатты көрік береді. Сары ұйғыр әйелдері 
құлақтарына  күмістен  жасалып,  асыл  тастармен  безендірілген  
шеңбер  пішіндес    сырға  (йоғур  тілінде  –
  sïrγa),    саусақтарына  асыл 
тастан  көзі  бар  немесе  көз  салынбай    өрнектелген  күміс  жүзіктер 
(йоғур  тілінде  – 
kэčize) салады. Йоғыр әйелдері мұндай әшекейлерді 
әдетте той-томалақта киетін болған. Кішкентай қыздар да жас әйелдер 
тәрізді  киінеді,  тек  олардың  әшекейлері  қарапайым  болып  келеді. 
Маңдайына  шашын  жинап  тұратын  шашақты  жібек  таспа  (йоғур 
тілінде  –
  čšaž  dartqï  «шаш  тартқы»),  кеудесіне  әдемі  түсті  матадан 
өңірше (йоғур тілінде –
 šongar), арқасына екі жіңішке жібек таспаға 
ұшы шашақталған үшбұрышты мата тігілген арқалық тағылады.
Сары ұйғырлардың ұлттық киім үлгілерінде  жер-жердің ыңғайына 
қарай  бірде  түркілік,  енді  бірде  моңғолдық,  я  болмаса  қытай-
тибеттік  элементтердің  басым  болып  келетінінен  байқауға  болады. 
Зерттеулерде  моңғол  тілінде  сөйлейтін    сары  ұйғырлардың  тілі, 
дәстүрі,  киім  үлгісі  Цинхай  провинциясын  мекендейтін  ойраттарға 
тым жақын екені көрсетіледі [6, 433]. 
Жерлеу  дәстүрi.
  Сары  ұйғырлардың  өзіндік  жерлеу  дәстүрі 
қалыптасқан.  Адам  қайтыс  болғаннан  кейін  екі-үш  күн  лама  діни 
рәсімдер өткізіп, мәйіт басында дұға оқиды, өмірден өткен адамның 
денесін  шығару  күнін,  уақытын  белгілейді.  Қайтыс  болған  адамның 
денесін  әр  отбасына  арналып  белгіленген  дөңестеу  жерге  (йоғур 
тілінде  –
  tur  «хорошое  место  (для  погребения)»  [7,  125])    жеткізіп, 
мәйіт  үстіне  құрғақ  ағаш,  бұталарды  үйіп  өрт  қояды.  Үш  күннен 
кейін  туыстары  келіп  мәйіттің  күлін  жинап,    ақ  дорбаға  салады, 
дорбаны дөңес жерге көміп, үстіне топырақ себеді. Бұл ламалар мен 
қарияларға арналған жерлеу дәстүрі. Жас адам қайтыс болғанда лама 
дұға  оқып  болғаннан  кейін  бірден  жерді  қуыстап  қазып,  қазылған 
жерге  (йоғур  тілінде  – 
turtejlïq)  мәйітті  киімімен  басын  батысқа, 
жүзін  оңтүстікке  қаратып  көміп  тастайды.  Бірнеше  жылдан  кейін 
мәйітті қазып алып, өртеп, күлін жерге көмеді. Шетінеген сәбилерге 
діни  дұғалар  оқылмайды,  үйдің  маңына  жерленеді.  Қайтыс  болған 
адамның  аруағына  бағышталған  жоралғылар  қырық  күннен  кейін 
және  үш  жылдан  соң  өткізіледі,  бұл  күндері  марқұмның  туыстары 
мал сойып, мол дастархан жайып, тарту-таралғылар таратады (жерлеу 
дәстүрі  жайлы  деректер  сары  ұйғыр  этносының  өкілі,  Ляньжоу 
университетінің  докторанты  Арслан  Яғлақардан  жазылып  алынды. 
09.07.2012. Қызылдаван қыстағы).          
Музыкасы.
  Йоғурлардың  халық  әндерінің  сазы  мұңлы  болып 
келеді, дәстүрлі әндерді орындайтын халық әншілері мен жыршылары 
әнді  сезіммен,  жан-тәнімен  беріле  отырып,  аса    шебер  орындайды. 
Тыңдаушылар  да  үлкен  тебіреніспен  ұйып  тыңдайды.  Көптеген 
халық әндерінің сөзі ұмыт болып, әуені, сарыны сақталған,  бұл әндер 

ТҮБІ БІР ТҮРКІ ТІЛІ
30
«Тіл және қоғам» №3 (41) / 2015
қытай  тіліндегі  өлеңмен  айтылады.  С.Е.Маловтың  сөздігінде
  qoŋïs 
«ішекті музыкалық аспап» лексемасы тіркелген [7, 58]. Қазіргі йоғур 
музыкасынан  қытай  сарыны  айқын  аңғарылады.  Йоғурлардың  би 
өнері де тибет-қытай биінің ықпалына ұшыраған.    
Ауыз әдебиеті.
 Ғасырлар қойнауынан бастау алатын йоғурлардың  
ауыз  әдебиеті  аса  бай  әрі  алуан  түрлі.  Ұрпақтан-ұрпаққа  жалғасып 
келген  ертегілер  мен  аңыз  әңгімелер,  тұрмыс-салт  жырлары,  мақал-
мәтелдер мен жұмбақтар  сары ұйғырлардың рухани  шежіресі іспетті.
Йоғурлардың фольклор үлгілерінің басым бөлігін ертегілер мен аңыз 
әңгімелер  құрайды,  олардың  қатарында  қиял-ғажайып  оқиғаларға 
құрылған  ертегілер  де,  шынайы  өмірді  суреттейтін  аңыз  әңгімелер 
де  бар.  Көптеген  ертегілер  төрт  түлік  мал,  жан-жануарлар  жайында. 
Кейбір  йоғур  ертегілерінің  мазмұны  қытай,  моңғол  ертегілерінің 
мазмұнымен сәйкес келіп жатуы  йоғур фольклорына моңғол, қытай-
тибет  ауыз  әдебиетінің  ықпалын  аңғартады.  Ертегі  кейіпкерлерінің 
ішінде  ламалардың  жиі  кездесуі  де  йоғурлардың  буддизмге  ерте 
кезден-ақ бой ұрғанын көрсетеді. Тұрмыс-салт жырлары йоғурлардың 
этнографиялық  ерекшеліктерінен  мәлімет  берсе,  мақал-мәтелдер 
дүниетанымдық-философиялық  ой-қорытындыларын,  өмірлік  ұста- 
нымдарын сипаттайды.  
Қым-қиғаш  этнотарихи  және  лингвомәдени  үдерістер  толқы- 
нындағы йоғурлардың ауыз әдебиет үлгілерінен қазіргі  ұрпақ  қол үзіп 
барады. Этнос болмысы мен дүниетанымын айшықтап көрсететін баға 
жетпес мұра – ауыз әдебиеті үлгілерін білетін сары ұйғыр өкілдері де 
саусақпен санарлық.
Түркі өркениетінің бір бөлшегі болып табылатын сары ұйғырлардың 
дәстүрлі  мәдениетін  сипаттайтын  лингвистикалық  деректерді,  ауыз 
әдебиеті  үлгілерін,  музыкалық  мұраларын,  жалпы  рухани-мәдени 
және  материалдық  құндылықтарына  қатысты  барлық  деректерді 
мүмкіндігінше  толық  жинақтап,      заманауи  зерттеу  парадигмалары 
аясында  жан-жақты  саралау  түркітану  ғылымының  келелі 
міндеттерінің бірі.
Әдебиеттер
1.  Хы  Уей  Гуанг.  Сары  ұйғырлардың  мәдениет  тарихы.  –Бейжің: 
Ұлттар  баспасы,  2000.  –398  б.  (Қытай  тілінде,  сілтемені  аударған 
Ш.Әбсалық).
2. Потанин Г.Н. Тангутско-тибетская окраина Китая и Центральная 
Монголия. –Москва, 1950. – 136 с.
3. Сартқожа Қ. Орхон мұралары. –Астана: Күлтегін, 2003. –392 б.
4.  Ескеева  М.,  Сағидолда  Г.  «Түркі-моңғол  және  қытай  этно- 
лингвомәдени  ықпалдастығы»  контексіндегі  сары  ұйғырлардың 
этнотілдік  ерекшеліктері  (Қытай  Халық  Республикасына  ұйымдас- 
тырылған  далалық  экспедиция  материалдары  негізінде)\\Түркі 
дүниесі. Альманах. –Астана: Интеллсервис, 2013. –Б. 784-814.

ТҮБІ БІР ТҮРКІ ТІЛІ
31
«Тіл және қоғам» №3 (41) / 2015
5. Құрышжанов  Ә.   Қазақ тiлiндегi тон сөзiнiң мағыналары // ҚазССР 
ҒА Хабарлары. Фил. және өнер сер. –1960. –№ 1. – Б.7-15.
6.  Народы  и  религии  мира.  Энциклопедия.  –Москва:  Научное 
издательство «Большая Российская энциклопедия», 1998. –960 с.
7. Малов С.Е. Язык желтых уйгуров. Словарь и грамматика. – Алма-
Ата: Издательство Академии Наук Казахской ССР. – 196 с.
Шартты қысқартулар:
Айд. 
Айдаров  Ғ.  Күлтегiн  ескерткiшi.  –Алматы:  Ана  тiлi,  1995. 
–232 б.
ДТД
Древние тюркские диалекты и их отражение в современных 
языках.  Под  ред.  И.А.Батманова.–Фрунзе:Илим,  1971.–194 
с.
Құрыш. Курышжанов  А.  Исследование  по  лексике  старокыпчак-
ского  письменного  памятника  ХII  в.  «Тюркско-арабского 
словаря». –Алма-Ата: Наука, 1970. –232 с.
МҚС          Базылхан  Б.  Моңғолша-қазақша  сөздiк.–Улаанбаатар-
Өлгий, 1987. –885 б.
РСл.ІІІ
Радлов  В.В.  Опыт  словаря  тюркских  наречий.  –Санкт-
Петербург, 1911.
ЭСТЯ III Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. 
Т. III. –Москва: Наука, 1980. –395 с. 

ТҮБІ БІР ТҮРКІ ТІЛІ
32
«Тіл және қоғам» №3 (41) / 2015
Қ
азақ  және  туыстас  түркі  халықтарының  фольклорында  әйел 
бейнесінде беріліп, адамға зұлымдық жасайт қаскөй образдар 
көп.  Сол  образдарды  шартты  түрде  екі  топқа  бөлуге  болады.  Бірін- 
шісі – адам сипатты ұнамсыз кейіпкерлер, екіншісі – адам сипатынан 
гөрі құбыжықтығы басым, қаскөй күштер. 
Адам  сипатты  ұнамсыз  кейіпкерлер  ішінде  ең  көп  кездесетін 
бейне – Мыстан. Қазақ фольклорында мыстан мен жалмауыз кейде 
аражігі  ашылмай  біртұтас  кейіпте  келе  береді.  Бірақ  фольклорлық 
туындыларға  терең  үңілген  адам  мыстан  мен  жалмауыздың  екі 
бөлек  образ  екенін  айқын  аңғарады.  Алдымен  МЫСТАН  бейнесіне 
тоқталайық.  
Мыстан  бейнесін  көз  алдарыңызға  елестету  үшін  фольклорлық 
үлгілерден  мысал  келтірейік.  Мәселен,  «Алпамыс  батыр»  жырында 
Мыстанның сырт бейнесі былайша суреттеледі:
Сая ИТЕҒҰЛОВА
Ш.Шаяхметов атындағы Тілдерді 
дамытудың республикалық 
үйлестіру-әдістемелік орталығы 
лингвистикалық зерттеулер 
бөлімінің басшысы, филология 
ғылымдарының кандидаты
Фольклорлық  
кейіпкерлердің  
ұқсастығы мен ерекшелігі

ТҮБІ БІР ТҮРКІ ТІЛІ
33
«Тіл және қоғам» №3 (41) / 2015
Сол  кезде  жасы  үш  жүзге  жеткен,  көрінгенмен  ұрысқан,  қабағы 
қатып тырысқан, өзін туғаннан Құдай атқан, бір кез ширек бойы бар, 
адам таппас ойы бар, тізесіне шекпен жетпеген, басынан жаманшылық 
кетпеген, басы мүйіз, көті киіз бір мыстан кемпір келді.
Ал Ұшар хан ертегісінде мыстанды:
Бір  уақытта  сол  топтың  ішінен  басы  мүйіз,  түріне  адам  қарағысыз 
сұмпайы, қарға тұмсық, қара аяқ бір мыстан: «Мен білем, маған бір желмая 
бер, қызды алып келем», - деп суреттейді. Бұл мыстанның сырт кейіпі.
Енді  мыстанның  ішкі  дүниесіне  үңілетін  болсақ,  оның  мынадай 
қырларын байқаймыз:
1. Мыстанда алып бара жатқан ерекше қасиет, сиқыр жоқ. Ол өз 
дегеніне кісіні алдау, арбау арқылы жетеді. Мысалы, «Алпамыс батыр» 
эпосында  Тайшық  хан  алып  кеткен  жылқыны  қуып  келе  жатқан 
Алпамыс  батырды  Мыстан  күшімен,  болмаса  сиқырымен  қолға 
түсірмейді,  айласымен  арбап  қолға  түсіреді.  Мыстан  Алпамыстың 
жолына  қырық  отау  тіктіреді.  Қырық  қызға  қырық  шөлмек  арақ 
беріп,  осыны  батыр  келгенде  ішкізу  керек  деп  тапсырма  береді.  Өзі 
Алпамыстың жолын тосып тұрады. Алпамыс талма түс кезінде айдын 
көлдің  бойында  тосып  тұрған  Мыстанға  жолығады.  Ол  бейшара 
кейіптегі  бір  мүсәпір  бола  қалады.  Алпамысты  өзінің  іс-әрекетіне 
сендірмек болып, түрлі айла-шарғы жасайды.
Тілеуің құрғыр қу Мыстан,
Сонда тұрып жылайды.
Көзінің жасын бұлайды.
Бір топ біткен шеңгелді
Құшақтап тұрып құлайды.
Мыстанның  өтірік  әрекетіне  сеніп  қалған  Алпамыс  батыр  оны 
жұбатып,  көңілін  аулауға  кіріседі.  Дұшпаның  кім  болса  да  басын 
кесіп беремін деп уәде береді. Қулығына құрық бойламайтын Мыстан 
өтірікті  судай  ағызып,  қырық  ұлын  Тайшық  хан  өлтіргенін  айтады. 
"Жолыңды  тосып  жүр  едім,  отауға  түс,  сусын  іш"  –  деп  Алпамыс- 
тың  алдында  құрақ  ұшады.  Мыстанның  сөзіне  сенген  Алпамыс 
«сусынды»  тартынбай  ішеді.  Ақыл-есінен  айрылған  Алпамысты 
байлап-матап қалмақ ханына апарып береді.
«Ұшар»  хан  ертегісіндегі  мыстан  қулықпен  күн  кешкен  айлакер 
әйел  кейпінде  суреттеледі.  Жандыбатырды  алдап,  мүсәпір  кейіпте 
сеніміне  кіріп,  үйіне  еріп  келеді.  Алдап-арбаудың  небір  түрлерін, 
амал-айласын білген мыстан  Жандыбатырдың алдынан шығып, әдейі 
жолдан арыған жолаушы болып көрінеді.

ТҮБІ БІР ТҮРКІ ТІЛІ
34
«Тіл және қоғам» №3 (41) / 2015
-  Шырағым,  мынау  бір  жақтан  келе  жатыр  едім,  мына  түйесі 
құрғыр  шаршап,  орнынан  тұра  алмай  жатыр.  Күн  болса  батып 
барады, не істерімді білмей, сергелдеңге түсіп отырмын, - деп алдап, 
оның үйінде бір-екі күн тынығады. Келіншегі Зәузәмірді айналдырып, 
Жандыбатырды  айламен  өлтіріп,  келген  мақсатына  қолжеткізеді. 
Қызды  желмаяның  артына  таңып,  ит  қорлығын  көрсетіп,  ханның 
қолына әкеліп табыс қылады.
«Ер Төстік» ертегісінде де Желаяқпен бірге жаяу жарысқа түскен 
мыстан  оны  айламен  жеңбекші  болады.  Желаяққа: 
«Шырағым, 
шаршадың ғой. Басыңның битін қарап берейін, деміңді алып ұйықта, 
жарысарда өзім оятамын», – деп, оны алдап ұйықтатып тастайды.
Желаяқ мыстан кемпірдің сөзіне нанып, қаннен-қаперсіз ұйықтап 
жата  береді.  Бір  мезгілде  оянса,  шекесінен  күн  өтіп  барады.  Түс 
болып  қалған  екен,  желаяқтар  әлдеқашан  кетіп  қалыпты.  Кемпірдің 
алдағанын біліп, Желаяқ санын бір-ақ соғып, тұра жөнеледі. Жерден 
бір уыс топырақты ала жөнеледі. Құстай ұшып, құйындай ұшып келе 
жатса,  жаяулар  да  қазықшаға  жақындап  қалған  екен,  ең  алдында 
мыстан  кемпір  бара  жатыр  екен.  Желаяқ  өте  беріп  уысындағы 
топырақты  кемпірдің  көзіне  шашып  кетеді.  «Алда  ғана  көк  шешек-
ай,  мықтадың-ау!»  –  деп,  кемпір  көзін  уқалап  қала  береді,
  -  деген 
үзіндіден мыстанның тек айла-амалмен ғана жеңіске ұмтылатындығы 
анық аңғарылады.
2.  Мыстанның  адамға  тән  екінші  қыры  –  пендешілігі, 
дүниеқоңыздығы.  Мыстанның  пендешілігі  басым.  Ол  дүниеқоңыз. 
Дүниеге қызығып жауыз адамдардың жұмсағанына жүреді. Мәселен, 
«Мұңлық-Зарлық»  жырында  Шаншар  ханның  Қаншайымнан  туған 
бір  ұл,  бір  қызын  көре  алмаған  алпыс  қатынның  жұмсауымен  екі 
нәрестенің  көзін  құртуға  Мыстан  араласады.  Толғатып  жатқан 
Қаншайымға дем салып есінен тандырады да, оның бауырына иттің екі 
күшігін салады.
Шаншар  ханның  ұзақ  жыл  өзінен  туған  екі  баланы  білмей, 
зарығуы,  Мұңлық  пен  Зарлықтың  иен  тауда  ата-анасыз  өсуі,  хан 
әйелі  Қаншайымның  қорлық  көріп,  бір  аралда  өмір  сүруі  –  бәрі- 
нің  бақытсыздыққа  ұшырауына  себепші  Мыстан  болып  табыла- 
ды.  Сонда  ол  осындай  зұлым  әрекеттің  бәрін  60  табақ  алтын  үшін 
жасайды.
«Екі  баланы  (Мұңлық-Зарлықты)  қолтығына  қысып,  Қазар 
дариясына тастамақ болып жағаға келеді. Бір сәт екі сәбиді қимаса, бір 
сәт алпыс табақ алтынды қимайды. Екіұдай ойда тұрған Мыстан:

ТҮБІ БІР ТҮРКІ ТІЛІ
35
«Тіл және қоғам» №3 (41) / 2015
Тастайын деп бұл суға
Сендерді көзім қимайды,
Тастамайын десем мен
Алпыс «анаң» болмайды.
Барғын, балам, Аллаға
Разы болғын қазаға,
Тіпті көзім қимайды
Қызығып кеттім, ботам-ай
Алпыс табақ діллаға,
 – деген үзіндіден оның аяушылық қасиеттен 
жұрдай емес екенін байқаймыз. Бірақ таразыға обал, сауаппен бірге 
алтын, дүние деген мәселелер қатар түскенде, екіншісі басып кетеді. 
Енді  Мыстан  образы  туралы  ғалымдардың  пікірлерін  саралап 
өтейік. Көрнекті ғалым С.А.Қасқабасов «Казахская волшебная сказка» 
атты  еңбегінде  мыстан  бейнесі  қашан  пайда  болған  деген  сұрақ- 
қа:  «Мыстан  ерте  заманда  матриархат  кезеңінде  айналасына  би- 
лік  жүргізетін  ақылды  әйел  бейнесінің  өзгерген  түрі»,  –  деп  жауап 
береді.  «Ежелгі  Мыстан  бейнесі күшті  эволюцияға  түскен» деген ой 
айтады.
Ғылымда  мыстанды  мыс  дәуірінде  өмір  сүрген  басқарушы  әйел- 
дің  заман  ағымына  сай  өзгеріске  түсіп,  құбылып  келген  бейнесі 
деп түсіндіру тенденциясы бар екенін айта кеткеніміз жөн. Матриар- 
хат  дәуіріндегі  ақылгөй,  дана  әйел  бейнесі  патриархат  дәуірі  келіп, 
әйелдің қоғамдағы орны өзгерген сәтінде ұнамсыз кейіпкерге ауысады. 
Оның  ақылды,  алды-артын  болжағыш,  көрегендігі  енді  ұнамсыз 
қасиет болып бағаланады. Мыстан небір айла-амал тапқыш зұлымға, 
барлық ақыл-ойын жамандық үшін жұмсайтын жиіркенішті бейнеге 
айналады. Мыстан болатын жағдайды алдын ала біліп отырады. Басты 
кейіпкерді  қармаққа  түсіру  тәсілдерін  де  күні  бұрын  ойлап  қояды. 
Осы жоспары бойынша қара ниетін іске асырады. 
«
Матриархат
  дәуірінде  руды  қария  әйелдер  басқаратын  болған. 
Жаңа туған балаға ат қою, жетім қалған балаларға қамқорлық жасау, 
шеттен  келген  адамды  тайпаға  қабылдау,  тайпаның  заңдарын  қатал 
сақтау,  жастарды  үйлендіру,  тағы  да  сол  сияқты  заңдар  осы  аналар 
әмірімен жасалған. Керек кезінде олар әскерді де басқарған. Осының 
нәтижесінде қарт анаға табынушылық пайда болған. Ол керемет иесі, 
қолынан келмейтіні жоқ сиқыршы, рудың жауларын, жын-шайтанды 
да  жеңе  алатын  күш  болып  танылған. 
Патриархаттың
  тууына 
байланысты  бұл  бейне  құлдырап,  бұрынғы  маңызын  жойды.  Оның 
атқаратын  қызметі  кейіннен  аталық  руға  ауысты.  Ру  басы  ананың 

жүктеу/скачать 2,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: