часть  речи.  Междометиями  называются  неизменяемые  слова

Одағай  соадер  құрамына  қарай  дара  жэне  курделі  болып 
екіге  бөлінеді  (междометия  по  составу  делятся  на  две  группы: 
простые (дара),  сложные (күрделі)).
Одагай  сөздер  мағынасына  қарай  төрт  топқа  бөлінеді 
(междометия по значению делятся на четыре группы):
1.  көңіл - куй одағайлары  (эмоциональные междометия)
2.  жекіру одағайлары (императивные междометия)
3.  шақыру одағайлары  (призывные междометия)
4.  т у р м ы с -с а л т   одагайлары  (бытовые междометия).
Одағайлардың 
грамматикалық 
категориялары 
жоқ
(.междометия не имеют грамматических категорий).
Одагайлар  сөйлемде  басқа  мүшелермен  грамматикалық 
байланысқа  түспейді,  сондықтан  сөйлем  мушесі  болмайды. 
Синтаксистік  жағынан 
оқшау  сөздердің  қатарында  болады. 
Одағайлар 
лепті, 
сұраулы 
сөйлемдерде 
қолданылады 
(междометия  не  вступают  в  грамматические  связи  с  другими 
членами 
предложения, 
поэтому 
они 
не 
являются 
синтаксическими  членами  предложения  и  принадлежат  к ряду 
отдельных  слов  (в  синтаксическом  смысле).  Междометия 
применяются 
в 
восклицательных 
и 
вопросительных 
предложениях.  Например:  Бэрекелді,  өлеңді  жақсы  айтасыц!  -  
Браво,  хорошо  (песню)  поешь!  Ойпырмай,  кешігіп  цалатын 
болдым -ау! -  Ох, я уже,  наверное,  опоздал!)
I. 
м
ағынасына қарай (по значению)
1.  К өңіл  -  күй 
од агай л ар ы
(эмоциональные) 
а) қуанышты біл- 
ДІретін одағайлар
а)  алақай,  бәрекелді,  па  шіркін,  шіркін, 
шіркін-ай,  пай-пай, ой-һой, ай-һай, т.б.
ә) таңдану, сүйсі- 
НУДІ 
білдіретін 
одағайлар
ә)  бәсе,  пэле,  уа,  уай,  оу,  апыр-ой,  оһо, 
апырай,  япырай,  ойпырмай,  ойпыр-ау,  мәс- 
саған, беу, т.б.
0) өкінішті біл- 
ДІретін одагайлар
б)  ойбай,  обай-ай,  ох,  уһ,  туу,  туһ,  ой,  алла- 
ай,  о,  жаратқан-ай,  о,  құдай-ай,  қап,  әттең-ай, 
әттеген-ай, т.б.
2-  Ж екіру,  иіпа- 
рат о д агай л ар ы
Императивные)
тэйт, тэй, тек, жә,  кәні
177

3.  Ш ақы р у  ода- 
ғайлары
(призывные) 
а)  адамға  багыт- 
талған
('обращение 
к 
людям)
эй,  ай
а) қаз-қаз, тэй, тэй,  эуп,  элди-элди, т.б.
ә)  малға  бағыт- 
талған
(обращение 
к 
животным)
ә)  ауһау-ауһау,  әукім-эукім,  моһ-моһ, өк 
(сиырға), 
құрау-құрау. 
құрайт-құрайт 
(жылқыға),  пүш айт-пүшайт  (қойға),  шөре- 
шөре  (ешкіге),  көс-көс,  шөк-шөк  (түйеге),  кә- 
кэ  (итке),  құр-қүр,  соррап-соррап,  қош-қош, 
шәйт,  әйт,  айт,  шуу;  пырс,  кіс-кіс  (мысыққа), 
кіш-кіш,  шип-шип  (тауықка),  күшім-күшім, 
ка-ка, әйт (итке), тәйт, т.б.
4  Т ұрм ы с  салт 
одағайлар
(бытовые)
П.  Түгт
Ассалаумүғалей кум !
Уағалейкумассалам! 
Хош! 
Рахмет' 
Кеш 
жарық!  Kvn! Лэббай!  т.б.
г 
“  ~  ------ ------ Х~_.
1үрлері 
(типы)
»асына қарай (по способу образования) 
Одағаилар (междометия)
(непроизводные)
Ой^  ей,  oh,  oho,  aha,  уа,  уай,  я,е,  эй.э.  о.  А. 
Паи, беу, жэ. тэй. тек-  т .б
^ ^ у ы н д ы
(производные)
Бәрекелді,  япырай,  япырмай,  ой,  алла-ай,
Т~гт------------
—уіг 
шиа, астапыралла,  т.о.
—
_ ^ ¥ р ам ы н а карай (пп спстпяү)
• Д ара (простые)
а,эе,я,ой,ей,  эй,  уа,  пай,  оһ,  алақай,  шіркін, 
оиоаи, тэйт, жэ. тек. 
а й т , 
т .б
^•лүрделі
(сложные)
әй-тэй, 
қаз-қаз, 
әлди-әлди, 
аухау-аухау, 
М Е ^ І^ ^ Е ^ п ү ш а й т -п у ш а й т   т б .
I II  деңгей
Мәтіннен одағайларды тауып, түрін ажыратыңыздар.
Әттеген-ай,  көре  алмай  қалдым  -   ау.  Бір 
қарыздай
қүтылғанына  «уһ»  дегендей  боп,  Күңкені  ертіп,  Байкош кар^
қайттты.  Бір  қора  қойды  жалғыз  қойшы  «айт»  десе, 
жусататы и
болған.  Бертін  келе  ел түйе  сияқты  болды.  А лдына тас 
лақтырып
<<шөк»  десең,  аңырып  барып  қана,  бұрылады.  -   Айт,  айт, 
Шөжіке!..  Уа, төресін өзің айт.
178

I I деңгей
Негізгі жэне туынды одағайларды ажыратыңыздар.
- Ойпыр - ай, өзіміздікі болса игі е д і ... -  дедім сасқанымнан.
Уа,  қариялар, дедім,  бұ дуние пәни кімге опа қылған!
-  Апыр — ай,  Күлэш —ай,  о не дегеніңіз.
- Ex,  мен кетем десем !
- -Япыр -  ау осы сізге түсер олжа бар ма?
-  Пәлі, пәлі сөзіне!
- Мәссаған,  сол да сөз болып па?
- Эй бала!..  Әй сен  өзің? -  деді дауыстап.
I деңгей
Одағайларды тауып,  олардың басқа сөз табынан  ерекшелігін 
атаңыздар.
-  Бәрекелді, этешім!
-  Түу,  сөз бар ма? Осы күнге дейін таппай жүрсің мені,  қап!
-  Еһе-е!  -  деп  қойды,  бір жерінде үнін  мүрнынан  шығарып.
-  Иэ,  Сейіл, солай.
-  Жэ,  енді біз төсек жайлаймыз.
-  Ойбай,  бауыре-ем!  Ойбай,  бауыре-ем  -   деп,  ат  қойып  келе
жатыр
-  Е, жақсы боп  қалды.
Дәулеткерей
(1 82 0 -  1887)
Ш ығайүлы  Дәулеткерей  бүрынғы  Бөкей  ордасында,  қазіргі 
Батыс  Қазақстан 
облысының  Бөкейорда  ауданына  қарасты 
Қарамола  деген  жерде  дүниеге  келіп,  сол  ата  қонысында  дүние 
салған.  Дәулеткерейдің  ата  -   бабасы  Орыс  ханнан  бері  қарай 
хандық  биліктен  қол  үзбеген.  Алайда,  Дәулеткерей  төрелік 
биліктен  гөрі  рухани  дәстүрдің,  күйшілік  өнердің  алтын  діңгегі 
сияқты.  Ол  Соқыр  Есжан,  Байжұма,  Мүсірәлі  сияқты  күйші  -  
домбырашылардың өнерін өзіне шабыт тұғыры еткен.
Егер  дүние  шіркіннің  дидарында  осынау  фэни  жалганга 
жылап  келіп,  жылап  кететін  адам  кұдіреттің  көңілін  жүбататын 
жүрегін  жылытатын,  санасын  сергітетін  бір  құбылыс  болса,  ол- 
Дәулеткерейдің  күйлеріндей-ақ  болар.  Дэулеткерейдің  күйлерін 
тыңдаған  жан  өмірге  келгеніне  өкінбеуі  тиіс.  ¥ л ы   күйші  киыи 
заманньщ 
қасірет 
қамалына 
тап 
болган 
бейбақ 
халқын 
домбырасымен жұбатқан  сияқты.
«Төре  күйлерінің  атасы»  атанган  Дэулеткерей  өзінің  эрбір 
кҮйін  айрықша  талгаммен,  ерекше  сүлулыкпен  сомдаган.  Оның 
кез  ~  келген  күйі  табиғаттьщ  өзіндей  табиғи  қалпымен,  эсем
179

сазымен,  ойлы да сыршыл сезімімен,  кірпияз  сырбаздыгымен  тан 
қапдырады.  Осының  бәріне  қоса  Дәулеткерейдің  күйлеріндегі 
ұлттық дыбыс тілінін, айқындығын  айтуға болар еді.
Шыгайұлы  Дәулеткерейдің  күйлері:  «Акбала  кыз»,  «Ат 
калган  »,  «Байжұма»,  «Желдірме»  т.б.
дуние салған -  скончался 
ата коныс -  родная земля 
билік -  власть 
қүдірет -  высшая сила 
жылыту -  согревать
өкінбеу -   не  сожалеть 
қасірет -  горе 
талгам -  вкус 
сомдаган -  создал 
айрықша -  особо
III деңгей
Сұрақтарга жауап беріңіздер.
1.  Дәулеткерейдің аталары кім болган?
2.  Қай күйшілерден үлгі алды?
3.  Оның күйлерінен қандай эсер аласың?
4.  Дәулеткерейді кім деп атайды?
5.  Күйші  шыгармаларынын ерекшелігі  неде?
I I  деңгей
Мэтінді орыс тіліне аударып, мазмұнын  казақш а қысқаша өз 
сөздеріңізбен баяндаңыздар.
Iд е ң ге й
Дәулеткерей туралы қосымша мәліметтер эзірленіздер.
Модаль сөз
(модальные  слова)
М одаль 
сөздер 
сойлеушінің 
айтылган 
ойга 
түрлі 
көзқарасын  білдіреді  (модальные  слова  выражают  отношение 
говорящего  к  высказыванию,  достоверность  и  оценку  е<° 
содерж ант,  обозначают  чувства,  которые  вызывает  у   нег0 
сообщаемое).  Олардьщ  саны  көп  емес.  М ысалы:  бар  (есть),  жоК 
(нет),  керек  (необходимо),  қажет (нужно),  кеп  (много),  аз  (мало), 
эрине,  элбетте  (конечно),  бэсе  (так  и  знал),  мүмкін 
(возможно;, 
бәлкім,  шамасы  (скорее  всего),  шығар  (наверное), 
ықтимал 
(возможно),  шынында  (правда),  рас  (верно),  расында  (на самом 
деле),  сияқты  (как  будто),  секілді,  тэрізді  (похоже),  болар
180

(вероятно),  білем  (знаю),  көрінеді  (кажется),  тиіс  (должен), 
әйтеуір (когда-нибудь),  екен  (оказывается).
III деңгей
Берілген модаль сөздерді қатыстырып, сөз тіркесін жасаңыз.
Керек,  қажетдәрізді,  эрине,  шамасы,  мүмкін,  рас,  шығар, 
сияқты,  секілді,  әйтеуір,  екен, болар.
II деңгей
М этіннен модаль сөздерді табыңыз.
Айтылмаған үрейлі  сөзді  Нұржан  өзі  сезінуі  керек.  Екі  күн  болды 
аспанды  бұлт жапқалы,  жауып  кетуі  мүмкін.  -   Айтьщыз,  мумкін, 
біз  албырттықпен  білмейтін  де  шығармыз.  Қайдар  мұны  жете 
білмейді  екен.  Гүлсімге  Тұрар  сырының  тарихы  ертеден 
басталған сияқты.
Iдеңгей
Сөйлемдерден 
модаль  сөздерді  тауып,  қандай 
толық 
магыналы сөздерге тіркесіп тұрғанын көрсетіңіздер.
Әкесімен  келісіп  қойған  екен.  Тастап  кете  ме  деп  қорқатын 
сияқты.  Өз жүрегінің жүмбағын өзі шешуі керек. Көрге түскенше, 
қолы  тимеуі  мүмкін.  Олар  Райханды  тастап  кеткен  тэрізді. 
Ш алдың  шамына  тидім  білем.  Хатшы  тосып  отырған  болар.  Өзі 
бізге жақын көрінеді.
Дина  Нүрпенісова
(1861  -   1955  )
Нұрпейіс 
келіні 
Дина 
Батыс 
Қазақстан 
облысының 
Жаңақала ауданыны  қарасты Бекетай қүмы деген жерде туған.  Ол 
тоғыз  жасынан  домбыра  тартқан.  Құрманғазының  талантты 
Міәкірттерінін  бірі  жэне дәулескер  куйші  -   сазгер.  Динаньщ  1870 
*ьілы  Қүрманғазымен  кездесуі  өнерге  деген  сүйіспеншілігін 
арттырады.  Ж ас  қыздың  дарынына  тәнті  болған  күй  атасы  оның 
болашығынан үлкен үміт күтеді.
Динаның  орындаушылық  шығармашылығында  өзіне  ғаңа 
іән дәстүрі  бар.  Өмірінің  барлық  мәні,  мақсаты болған  музыканы 
ешуақытта  есінен  шығармай,  қолынан  домбырасын  тастамаған. 
Құрманғазыдай ұстазын  өмір бойы  кадірлеп,  мадақтаумен өткен.
181

Дина  Нұрпейісова  1937  жылы  Алматыга  шақырылады. 
Еңбегі  бағаланып.  «Қазақстанның  халық  әртісі»  деген  атақ 
беріледі.  Динаның  «Бұлбұл»,  «Әсемқоңыр»  және  тағы  да  басқа 
күйлерін  букіл әлем біледі.
III деңгей
Мэтін  бойынша сұрақтар әзірлеңіздер.
II деңгей
Мәтінді 
өз 
сөзіңізбен 
мазмұндап 
айтыңыз. 
Сөздік 
құрастырыңыздар.
I деңгей
Мэтіндегі 
асты 
сызылған 
сөздердің 
мағынасын 
өз 
сөздерінізбен түсіндіріңЬдер.
Сөз  тіркесі  мен  сөйлемді  зерттейтін  тіл  білімінің  саласы 
си н таксис  деп  аталады  (наука,  изучающая 
с л о в о с о ч е т а н и я  
tt 
предложения,  называется синтаксисом).
Толық  мағыналы  кем  дегенде  екі  сөздің  мағыналық, 
тұлғалық  жағынан  байланысуын  сөз  тір кесі  деп  атаймыз 
(словосочетание  -   это  синтаксическая  единица,  состоящая  из 
двух  и  оолее  слов,  соединенных  по  смыслу  и  грамматически)- 
Мысалы: біздің еліміз, темір жол т.б.
Сөз тіркесі эртурлі сөз таптарынан жасалады:
1.  Сын есім  + зат есім. Мысалы:  биік тау,  қызық әнгіме.
2.  Зат есім + етістік. Мысалы: тіл дамыту, есепке алу.
3.  Сан  есім  +  сын  есім.  М ысалы:  екі  айлық,  жарты 
жылдық.
шәкірт -  ученик 
дәулескер -  известный, 
популярный 
сүйіспеншілік -  любовь 
үміт -   надежда
өмір бойы -  всю жизнь 
кадірлеу -  уважать 
мадақтау -  восхвалять 
орындаушылық -  
исполнительство
Соз  гіркесі  мен  сейлем
(словосочетан ие,  предложен ие)
182

Сейлем  — толық  аяқталған  ойды  білдіретін  грамматикалық 
бірлік  (синтаксическая  единица,  обладающая  смысловой  и 
структурной  завершенностью).  Мысалы:  Ьібырай  жеңісіне 
қатты  қуанды.  Мен хат жазып  отырмын.
III деңгей
1-тапсырма
Тіркестердің  қай  сөз  табынан  болғанын  ажыратып,  сұрақ 
қойыңыз.
Үлгі: туған (қандай?) жер (не?) -  сын  есім  + зат есім
Ашық  аспан,  тіл  тигізу,  салт  басты,  салмақты  кісі,  сарай 
ақыны,  ұлт  саясаты,  сэлем  беру,  соққы  беру,  біздің  еліміз,  жер 
серігі, есепке алу, екі  айлық.
2-тапсырма
Берілген  зат  есімдерге  мағынасы  сәйкес  келетін  сын 
есімдерді  тауып жазып, сөз тіркесін күраңыз.
Үлгі: 
киіз  үй  (тас  үй,  ағаш  үй  -   юрта,  каменный  дом, 
деревянный дом).
Кілем,  қайық,  жер,  киім, жол,  көз, тау.
Қажетті  сөздер:  қарлы,  ағаш,  тас,  салтанатты,  тура,  гүкті 
(ворсистый),  сырт  (верхняя),  шүрайлы  (плодородная),  сүңгуір 
(подводная),  кек.
II деңгей
1-тапсырма
Кошіріп жазып,  соз тіркестеріне бөліңіздер.
Үлгі:  суықай,  ең суықт.б.
Ең  суық  ай-ақпан,  ол  ыкгіа  боран,  кейде  «ақ  ықпа,  ақ 
басқын»  деп  айтылады.  Қыстың  қысқа  айы  да  осы  -   акпан. 
Қаңтарда  күн  ұысқарып,  түн  үзарады.  Ескі  түрік  тілінде  безбен 
таразының  (весы)  таяғы  «қаңтар»  деп  аталган.  Күннің  барынша 
Қысқарып,  одан  эрі  бара  алмай  қаңтарылып  тұрып  қалуына  орай 
«Қаңтар» деп аталған.
2-тапсырма
Берілген  сөз  тіркестерін  орыс  тіліне  аударып,  бағыныңқы 
және басыңқы сөздерін  көрсетіңіздер.
Байыбына  бара  алмау,  белді  бекем  буу,  олжаға  белшесінен 
батты,  құр далаға сөйлеу,  шелектеп  күйып  түр,  көзге түсу.  тарихи 
адам, туысқан халықтар, даусын  бәсендету, төрт сағаттаіі.
183

I деңгей
1-тапсыр.ча
Берілген  сөздер  бағыныңқы  сыңар  (в  роли  зависимых  слов) 
болатындай  етіп, сөз тіркесін  құрастырыңыздар.
Сегізінші 
кішкентай 
оның  ....  елді  ...,  белсенді  .... 
өкілетті  . . сіздің 
жақын 
үлгілі  . . . .
2-тапсырма
Берілген сөз тіркестерін қазақ тіліне аударыңыздар.
Внутренние  воды,  подводные  и  надводные  пространства, 
протянулась  до  Каспия,  расположен  на  юге,  на  северо-востоке 
страны,  проходил  по  Казахстану,  на  юго-западе  Мангистауских 
вершин,  в  центре  Евразийского  материка,  расположен  впереди, 
находится сзади.
Тәттімбет
(1815-1860)
Тәттімбет -   шертпе  күйдің  негізін  қалаған  күйші  сазгер.  Ол 
Қарағанды облысындағы  Мыржық тауының  бойында туып  өскен. 
Тәттімбеттін  күй  шеберлігін  игеруіне  әкесі  ықпал  етті.  Әкесі 
Қазангап орта дэулетті, өнерге жақын  кісі болған.
Тәттімбетгің  шығармашылығы  қазақтың  музыка  тарихында 
ерекше  орын  алады.  Аспапты  музыкада  шертпе  күйлер  дәстүрлі 
күй  мектебіне  жатады.  Тартылу,  шертілу  эдісі  белек  болады. 
Асықпай  баяу  қос  ішекті  алма  -   кезек  даралап  шертуді  қажет 
етеді.  Әр  түрлі  қағыстармен  қуа  тартуды  көтермейді.  Оның 
«Сылқылдақ»,  «Көкейкесті»  күйлер  оң  бүрауда,  «Алшағыр», 
«Бестере» теріс бүрауда тартылады.
Жастайынан  өнерге  қүмар  болып  өскен  Тэттімбеттің 
таланты  тасада қалмады.  Ол  шығарған  күйлері  -   талай  буынның 
рухани  азыгына айналды.
Азық -  пища 
ықпал -  влияние 
орта 
дәулетті 
-  
среднего 
достатка
орын алады -  занимает место 
тау -  гора
дәстүрлі -  традиционный
әдіс -  метод
баяу -  тихо
қажет -  нужно
алма -  кезек -  по очереди
жастайынан -  с малых лет
184

III деңгей
Жаңа сөздерді есіңізде сақтап, жатқа жазьщыз.
IIдеңгей
Сұрақтарға жауап беріңіз.
1.  Тэттімбеттің күй  үйренуіне кімнің ықпалы зор болды?
2.  Оның теріс бұрауда орындалатын күйлерін ата?
3.  Шертпе күйді орындау ерекшелігі қандай?
4.  Тәттімбетгің әкесі қандай кісі болган?
5.  Күйші  қандай  күй мектебінің негізін қалады?
I деңгей
«Қазақтың  эйгілі  күйшілері»  тақырыбына  шағын  хабарлама 
әзірлеңіз.
Жай сөйлемніц түрлері
(виды простых предложений)
Аяқталған  тиянақты  бір гана ойды  білдіретін  сөйлемнің түрі 
жай  сөйлем деп аталады.  Мағынасына қарай 4 түрге бөлінеді:
1.  Хабарлы  сөйлем  (повествовательное предложение).
2.
  Сұ pay л ы сөйлем  (вопросительное предложение).
3.  Лепті  сейлем  (воскчицательное предложение).
4.  Ьуйрықты сөйлем (побудительное предложение).
Хабарлы  сөйлем  -   бір  нәрсе  женінде  хабарлай  айтылган
сөйлем,  соңында  нүкте  қойылады  (высказывается  сообщение  о 
каком-либо  факте,  событии,  явлении).
  Мысалы:  Бүгін  Ғазнз 
келеді. Лекция басталды.
Сураулы  сейлем  -   бір  нэрсе  жөнінде  сүрау  максатында 
айтылган  сөйлем,  соңында  сүрақ  белгісі  қойылады  (содержат 
вопрос).
  Интонация  немесе  кім?  Не?  Қанша?  Қайдан?  Неге?  Г.б. 
сурау  есімдіктері 
мен  ма,  ме, ба, бе,  па, пе сұраулық  шылаулары 
арқылы жасалады.  Мысалы:  Кімдер келді? Айттыңыз ба?
Лепті  со и л ем  — сөйлеушінің  көңіл-күйін  білдіретін  соіілем, 
соңында  леп  белгісі  қойылады  (служат  для  выраэюения  чувств, 
проявления  эмоций).
  Мысалы:  Туган  күніңізбен  кұттықтаймын! 
Бейбітшілік жасасын!
185

Б ү н р ы к т ы   сөйлем  -   талап,  тілек,  өтініш  мэнін  білдіретін 
сөйлем  (выражают  приказ,  требование
,  просьбу).  Мысалы: 
Жүріңіз тезірек!  Тактаға келіңіз.
I I I  деңгей
І-тапсырма
Берілген 
сүрау 
есімдіктерін 
пайдаланып 
хабарлы
сөйлемдерді сұраулы сөйлемге айналдырыңыздар.
Ажар  кетіп  қалды.  Ажар  ауылға  кетіп  калды.  Ажар  каладан
кетіп  калды.  Ажар  бүгін  кетіп  қалды.  Ажар  автобуспен  кетіп 
каллы.
Сұрау есімдіктері:
 Қашан?  Кім? Қайда?  Немен? Қайдан? 
2-тапсырма
жазыңызд”  
ТЫНЬІС 
белгісін 
қойып, 
сөйлемдерді 
көшіріп
7  к 
БІЗДІ  тэР®иелеп  әсірген  елімізге  көп  алғыс  айтамыз 
.  Ьүлоүлсыз  бау-бақшаның  сәні  бола  ма  3.  Ж аңа  жылды  карсы
Rin Г Те  кызық 
Сендерге кігапты  кім берді  5.  Ойпырмай,  мынау 
оір керемет қой.
II деңгей
1 -тапсырма
Жай  сөйлемдерді дауыс екпінін  келтіріп оқып  шығыңыздар. 
Тапяч  ^ қстаннь>Чг батысында  Батыс  Қазақстан  облысы  бар.
атаүын  білесіГ бе?  П э п Г ^ ’  Алматы  ^ а л а р ы н ы ң   бұрынғы 
достым 
!  тг 
I   ’  ел  °Рдасьі’  Астана  гой,  шіркін!  Қадірлі
«Жібек жолыГй  ^ Ы 
тты  жастаР ! 
оқыцдар!  VII  гасырда 
олы» өткен каланы білесің бе?
2-тапсырма
сөйлемдерді  қазақтіліне аударьщыздар. 
В°ТаИЬТе  8  СТР° Й!  Не  В“ “ ДИТе  "
I деңгей
Құрьщыздар” 
Сө3дерді 
пайДаланып 
10 
сүраулы 
сөйлем
ҚаладКаӨСДтолдаИБһеЫңР  ^
 
ЮтаП ОКЫ'  Ал'  ЖииаЛ' СенЫ'
186

Ы.Алтынсарнн
(1841  -  1889)
Ыбырай  Алтынсарин  -   қазақ  халқының  аса  көрнекті 
агартушысы, 
жаңашыл 
педагог, 
жазушы, 
ауыз 
әдебиетін 
зерттеуші,  этнограф.
Ол  1841  жылы  Торғай  облысының  Қостанай  уезіндегі 
Арқақарағай  болысында,  қазіргі  Затобол  ауданында туған.  Атасы 
Балқожа белгілі  би болган. Ыбырай атасының тәрбиесінде болды.
1857 жылы Орынбордағы орыс-қазақ мектебін үздік бітіреді. 
Бүдан  эрі  қарай  Ыбырайдың  өз  бетімен  білім  алуына  Шығысты 
зерттеуші  ғалым  В.В.Григорьевтің  үлкен  әсері  болады.  Өз 
бетімен көп  ізденген  Ыбырай халыққа білім  беруді армандайды.
Ыбырай  1864  жылы  Торғайда  түңгыш  қазақ  мектебін 
ашады.  Ал  1879  жылы  «Қазақ  хрестоматиясы»  деген  оқулығы 
Орынбор  қаласында басылып  шығады.  Бұл  оқулықта  автор  орыс 
графикасын 
негізге 
алып, 
қазақ  әліпбиін 
жасады. 
Қазақ 
балаларын  оқыту  арқылы  мәдениетті  игерген  жас,  жаңа  үрпақты 
тәрбиелеуді  көздеді.  Өз  халқының  өміріне  жаңалықтар  енгізуді 
арман етті.
Ыбырай  И.А.Крыловтың,  Л.Н.Толстойдың,  К.Д.Ушинскийдің 
көптеген  эңгімелерін  қазақ тіліне аударды.
аса көрнекті -  выдающийся 
жасады -  составил
өз бетімен  оқып -  
жаңалық -  новость
занимался самообра- 
негізге алып -  на основе
зованием 
эліпби — алфавит
шығысты зерттеуші -  
арман етті -  мечтал
востоковед 
эсер -  влияние 
белгілі -  известный
III деңгей
Мэтінге  жоспар  қүрыңыздар.

жүктеу/скачать 6,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: